آزمایش های الهی
«وَ لَنَبْلُوَنّکُم بشی ء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس...؛ و البته شما را به سختی ها، چون ترس و گرسنگی و نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت بیازمائیم و بشارت و مژده ها بده صابران را؛ آنان که چون به حادثه ای سخت و ناگوار دچار شوند، صبوری پیش گرفته و گویند: ما به فرمان خدا آمده و به سوی او رجوع خواهیم کرد؛ آن گروهند که به ایشان درودهاست از جانب پروردگار رحمت خاص و آنها خود هدایت یافتگانند».
خدای تعالی می فرماید: هر آینه شما را بیازمائیم و امتحان کنیم تا معلوم گردد دیگران را که شما در بلا صبر می کنید یا نه. حکم خدای را گران می نهید یا نه. به چه بیازمائیم؟ به چیزی اندک از ترس و بیمِ قومی که دشمنانِ شمایند و به گرسنگی و قحط و به نقصانِ مال و تن و به نقصانِ میوه ها.
گفته اند: دنیا، سرای بلاست و مکلّفان در او مبتلایند و معنی ابتلا، تشدید تکلیف است تا به خاطر آن مستحقّ ثوابِ عظیم شوند به وسیله خوف از دشمنی، و بعضی گفته اند: به جنگ با دشمنان دین بر سبیل جهاد، و به گرسنگی یعنی قحط و تنگی اقوات و ارزاق، و نقصانِ مال یعنی زیان در تجارت و هلاکتِ چهار پایان و نقصان نفس به مرگ و قتل یا بیماری و پیری.
گفته اند: [و خدا آزمایش می کند به] ترس از خدای و عقاب او، و به گرسنگی روزه رمضان، و به نقصان مال یعنی زکات و صدقات، و نقصان نفس از مرگ و بیماری و نقصان میوه ها و مرگ فرزندان و فرزند زادگان و فرزند میوه دل باشد.
خطاب الهی
روایت است از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: چون بنده ای مؤمن را فرزندی بمیرد، خدای تعالی فرشتگان را گوید: بنده مرا فرزندی از او جدا کردید و میوه دل او را از و بستدید؟ گویند: بلی. گوید که: بنده من در آن حال چه گفت؟ گویند: بار خدایا! تو را حمد و ثنا گفت و استرجاع کرد (انا لِلّه و انّا الیه راجعون گفت). گوید: بنده مرا در بهشت، خانه بنا کنید و آن را بیتُ الحمد (خانه سپاس) نام نهید.
خدای تعالی محمد صلی الله علیه و آله وسلم را گفت: ای محمد! کسانی را که در این بلیّات صبر کنند و جَزَع نکنند، ایشان را بشارت ده، آنان که چون مصیبتی به ایشان رسد، استرجاع کنند و با خدای گریزند (به سوی خدا پناه می برند) و گویند: ما، خدای را ایم امروز ملک و مِلک وی ایم و فردا رجوع ما در آخرت به اوست. «اِنّا لِلّه» اقرار است خدای را به مِلکیّت و «و اِنّا الیهِ راجعُون» اقرار است بر نفسِ خویش به هلاک.
استرجاع
گویند: شبی رسول صلی الله علیه و آله وسلم را چراغی بمرد (خاموش شد) و او استرجاع گفت. او را گفتند: این نیز مصیبت باشد؟ گفت: هر چه مرد را برنجاند، مصیبت باشد.
گفته اند: هیچ امت را در مصیبت، آن ندادند که این امت (مسلمانان) را، یعنی استرجاع. و رسول صلی الله علیه و آله وسلم گفت: هرکس که در مصیبت، استرجاع کند، خدای تعالی جبرانِ مصیبت او کند و عاقبتِ او نیکو گرداند و او را خَلقی صالح و پسندیده دهد. چهار خصلت است که هر کس که وی را بود آن خصلت ها، وی را در بهشت، خانه بدهند در همه حال: کلمه لا اله الا اللّه گفتن؛ بر گناه استغفار کردن؛ در نعمت ها کلمه الحَمدُلِلّه گفتن و در وقت مصیبت انا لِلّه گفتن.
مزد صبر
روزی رسول صلی الله علیه و آله وسلم زنی را دید که بر کودک خود می گریست. رسول گفت: ای زن! به خدا پناه ببر و صبر کن. زن گفت: مصیبت من، تو را درد نمی کند. رسول بگذشت. او را گفتند: تو آن مرد را نشناختی. او رسول خدای است. آن زن بر اثرش (دنبالش) بدوید و تضرُّع کرد و توبه کرد و گفت: یا رسول اللّه ! تو را نشناختم. فرمان بردارم، صبر کنم. رسول گفت: صبر در مصیبت، اولی است و هرچند مصیبت سخت تر باشد، مزد صبر کردن بر او بیشتر بود.
و امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: اگر [در مصیبت] صبر کنی، قضا بر تو برود و تو با مزد باشی و اگر جزع کنی، قضا بر تو برود و تو بابِزِه (گناه) باشی.
حکایت
مردی بود از جمله صحابه که همیشه پیش رسول بودی. وی را پسری بود، متوفّی شد. روزی چند به مسجد نمی آمد. رسول گفت: وی را چه افتاده است که به مسجد نمی آید؟ گفتند: یا رسول اللّه ! وی را پسرکی بود، متوفّی شده است، برای آن نمی آید.
گفت: وی را بخوانید. چون بیامد، رسول صلی الله علیه و آله وسلم وی را گفت: ای فلان! بهشت را هشت در است و دوزخ را هفت در، راضی نباشی که هر درِ بهشت که فرا شوی پسرت را ببینی که ایستاده و می گوید: پدر! من بی تو در بهشت نخواهم رفتن؟ آن مرد خوشحال شد.
صحابه گفتند: یا رسول اللّه ! این، وی راست خاصّت؟ (آیا این جمله فقط مختصّ اوست؟) گفت: جمله مسلمانان راست، چون صبر کنند.
«اولئک عَلیهم صَلواتٌ من ربِّهم...» ایشانند که بر ایشان است از خدای، صلوات و رحمت و ایشانند راه یافتگان به رحمت و ثواب و بر حق و صواب.
گفته اند: اینجا مراد از صلوات، مغفرت و آمرزش است و نیز رحمت است و تکرار، برای اختلاف لفظ است.
شأن نزول آیه و تطبیق آن با امام علی علیه السلام
از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که سبب نزول این آیت آن بودی که چون خدای تعالی این آیت فرستاد که: «به یاد آر هنگامی که خداوند ابراهیم را به اموری چند، امتحان فرمود و او همه را به جای آورد» رسول خدای گفت: نیک خلیلی بود ابراهیمْ خدای را؛ ابتلایش کردند صبر کرد، و [او را نعمت] بدادند شکر کرد، و اگر نه آنستی که من بر عترت خود می ترسم، برای ایشان امامت خواستمی از خدای یعنی ولایت، و لیکن ایشان را با دنیا چه کار، ایشان را برای آخرت آفریده اند و دنیا را برای ایشان؛ جبرئیل آمد و این آیت آورد «وَ لَنبْلُوَنَّکُم بشَی ءِ مِنَ الخَوف...». رسول صلی الله علیه و آله وسلم علی را بخواند و آیت بر او خواند و او را گفت: «این، کلماتِ تو است و کلمات ابراهیم، آفتاب و ماه بود، و پیش از آنکه من برای تو امامت خواهم، خدای اجابت کرد و بداد. و مراد به کلمات این است «وَ لنَبْلُوَنَّکُم بشَی ءٍ من الخوف» و به چیزی از خوف یعنی حرب و قتال و جهاد، آن امتحان و تکلیف که او را بود به این معنی، هیچ کس را نبود از جمله صحابه، بلکه از جمله خلایق تا هر کجا که سری از گریبان کفر برآمد به تیغ او، عمرش به سر آمد.
* * *
علی علیه السلام مقدار زیادی از سال، روزه داشتی، آنگاه بر کَفی چند یا لقمه ای چند از طعام افطار کردی و گفتی: مرا از طعام آن بس که پشت مرا راست دارد و از عبادت منع نکند و باز ندارد... وی را خبر دادند به قتل او تا [اینکه] بر منبر و غیر منبر گفتی: چه منع می کند آن بدبخت ترین امت را از آنکه بیاید و این محاسن سفید را به خون، سرخ کند و به دست، اشارت می کرد به محاسن و سر.
و «نقصان میوه ها» میوه دل است که فرزندان وی بودند و رسول صلی الله علیه و آله وسلم وی را خبر داد که: حسن را به زهر بکشند و حسین را در کربلا شهید گردانند.
امام جعفر صادق علیه السلام گفت که: هم [این آیه] در حقِّ وی آمد. چون خبر [شهادت] برادرش جعفر را آوردند از جنگ موته، گفت: انا لِلّه و انا الیه راجعون. امام صادق علیه السلام گفت: این کلمه، پیش از او کسی نگفته بود. خدای تعالی گفت: من این سنّت کردم تا از پسِ وی، هر مصیبت زده ای که به وی اقتدا کند، اَز من بر وی صلوات و رحمت باشد، و آیت را دلیل است بر آنکه اهل بیت را رواست صلوات دادن.
