چه راهبردهای اساسی و عمده ای را برای گشودن باب تولید علم و نوآوری در فقه سراغ دارید؟
البته تا این جا هر چه گفتیم، به نحوی پاسخی بود برای همین سؤال؛ ولی به نظرم، چند برنامه و راهبرد کلان و اساسی می توان برای راه انداختن نوآوری در فقه پیشنهاد کرد. در واقع، آنچه پیش از این گفتیم، زیر عنوان این راهبردها جا می گیرند. راهبرد اول، راه انداختن مطالعه مستقل روش شناسی است؛ یعنی روش شناسی استنباط. مطالعاتی که در قالب اصول فقه انجام پذیرفته، روش شناسی استنباط نیست. اصول فقط عناصر و قواعدی از روش استنباط را در اختیار شما می گذارد؛ اما مطالعه روش استنباط به صورت مستقل در حوزه رایج نیست. می دانید که روش استنباط در هر کار و فکر و اندیشه و دانشی، سهم مهمی دارد. نوع منتوج و محصول بسته به روشی است که ما برای استنباط انتخاب می کنیم. لذا روش شناسی و تنقیح روش باید در برنامه های پژوهشی و دستور کار ما قرار بگیرد. اگر چیزی هم در گذشته در این باره داشته ایم، برنامه مند و بسامان نبوده. جسته و گریخته و بی هدف بوده است.
راهبرد دوم، استنباط آگاهانه را به طلاب بیاموزیم؛ یعنی به جای اینکه نظام آموزشی ما، بر افزایش معلومات و ارائه نتایج و خروجی ها پافشاری کند، راه استنباط آگاهانه و روشمند را به طلاب نشان دهد. طلاب ما گرفتار حجم عظیمی از معلوماتند که نمی دانند باید با آنها چه کنند و چگونه سره را از ناسره تمییز دهند. تا کی می خواهیم طلاب را سی سال پشت دروازه اجتهاد نگاه بداریم. آخر هم معلوم نیست از دروازه می گذرند یا نمی گذرند. علت این ناکامی، آن نیست که اجتهاد سخت است. اجتهاد سخت هست؛ ولی نه این گونه که ما می پنداریم. ما تاکید نداشته ایم که روش و راه استنباط را به طلاب بیاموزیم. روش شناسی در درس های خارج به صورت مستقل مطرح نیست. در میان مباحث گم شده است. طلبه باید به صورت اکل از قفا آن را بیاموزد؛ یعنی در اثر مرور زمان و غیر مستقیم، چیزهای به صورت ارتکازی در ذهنش جای بگیرد. اینکه به او بیاموزند که برای استنباط از این راه ها می توان رفت و لوازم و زاد و توشه این راه چیست و چگونه می توانید در آن گام بگذارید، در درس های خارج رایج نیست. برنامه های آموزشی ما با یکدیگر هماهنگ نیستند؛ یعنی آغاز آموزش با انجام آن سازگار نیست. درسی که در آغاز طلبگی برای طلاب می گذارند، با درس خارج در سال های آخر، هماهنگ نیست؛ پیوستگی ندارند؛ در طول یکدیگر نیستند. درس آغاز، مقدمه مناسبی برای درس خارج نیست تا طلبه به صورت برنامه ریزی شده و نظام مند مراحل را طی کند و در کوتاه ترین زمان، استنباط را بیاموزد. با این نظام آموزشی نادرست، طبیعی است که نمی توان معلومات فقهی را جمع و جور کرد و دانش فقه با این روند نخواهد توانست به سؤال ها جواب بدهد.
راهبرد سوم، این است که باید در برنامه های آموزشی، جایی نیز برای پرداختن به مسائل و موضوعات و علوم جدید باز شود. نظام آموزشی فعلی، بر اساس تجربه گذشتگان بنا شده است؛ لذا فضایی برای پرداختن - هر چند صوری و ظاهری - به موضوعات جدید ندارد. لذا موضوع شناسی ما ضعیف است و کسی که در این نظام آموزشی پرورش یافته، وقتی با مسئله و موضوع جدیدی مواجه می شود، یا آن را کنار می گذارد و نمی پردازد و یا به گونه سطحی می پردازد؛ چون با تجربه او سازگاری ندارد.
راهبرد چهارم، این است که آموزش و پژوهش در تعامل یکدیگر درآیند. در حوزه علمیه، نظام آموزشی ساز خود را می زند و نظام پژوهشی نیز ساز خود را. میان آنها تعامل و ترابط و تفاهم برقرار نیست. این مشکل بسیار بزرگی است. باید درباره خود نظام آموزشی، یک پژوهش گسترده صورت بگیرد؛ پژوهشی که نشان دهد نظام آموزشی باید چگونه باشد. آن گاه لازم است پژوهش هایی نیز که در خدمت نظام آموزشی اند، تعریف شوند. پژوهش هایی باید شکل بگیرند که از نظام آموزشی مستقل هستند؛ یعنی آموزش های خودمان را بنابر آخرین پژوهش ها، نو بکنیم. اما وضعیت فعلی ما عبارت از این است که متاسفانه نظام آموزشی، جلودار و طلایه دار همه چیز حوزه است. حرف اول و آخر را نظام آموزشی می زند. هر کس موظف است خود را با نظام آموزشی هماهنگ کند. نظام آموزشی ما با دویست سال پیش هماهنگ است و دانش ما، همه هویت خود را از نظام آموزشی می گیرد. چنین نظامی چگونه می تواند یک حوزه عظیم با این همه نیرو را متناسب با جامعه امروز پیش ببرد؟ ما به یک بازنگری محتاجیم؛ یک بررسی دقیق و جامع الاطراف نسبت به نظام آموزشی و پژوهشی. هر یک از این دو به جای خود مهم اند و باید کار خود را انجام دهند و وظایف خود را بر عهده گیرند. اگر جای آنها را مشخص کنیم و متناسب با روز آنها را متحول سازیم، آن وقت است که مباحث جدید فقهی مطرح می شوند. روش شناسی شناخته می گردد و بابش گشوده می شود. همه چیز در سایه همین است که این دو (آموزش و پژوهش) را با هم آشتی دهیم. اگر همچنان در این قهر تاریخی خود بمانند، راه به جایی نخواهیم برد.