نقش مالکیت فکری در حمایت حقوقی از تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی

خلاصه: همان طور که سال 91 از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال «تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی» نام گذاری شده است، شایسته است بصورت علمی ابعاد حمایت مورد مطالعه قرار گیرد تا سرلوحه تصمیم گیری های مدیران و برنامه ریزان باشد. در نگاه کلی کلمه «حمایت» یک واژه عام است و مشتمل بر حمایت های مالی، اعتباری، گمرکی، مالیاتی، حقوقی و غیره می شود که به اعتقاد نگارنده یکی از مهمترین حمایت ها که در سایه آن امکان فعالیت کارآمد و موثر برای تولیدکنندگان داخلی فراهم می شود، حمایت های حقوقی است. به عنوان مثال تا زمانی که امنیت سرمایه گذاری تولیدکننده (بالاخص محصولات دانش بنیان) با کپی کاری فناوری و علامت تجاری غیرمجاز در خطر باشد، تولیدکننده هیچ رقبتی به تولید نخواهد داشت. این درحالی است که در داخل کشور حمایت قانونی با عنوان «قانون مالکیت صنعتی» (مصوب 1310 و اصلاحیه 1386) وجود دارد که به مالکان دارایی های فکری، حق انحصاری استفاده از اختراع مربوطه را در ایران برای «تولید، فروش و جلوگیری از واردات» را اعطا می کند، مشروط بر اینکه دارایی های فکری خود از جمله اختراع و علامت تجاری خود را به ثبت رساند باشد. از اینرو در مقاله حاضر به بررسی اهمیت و ضرورت حمایت حقوق مالکیت فکری در حمایت حقوقی از تولید ملی و حمایت حقوقی از کار و سرمایه ایرانی پرداخته شده است.
 
1- مقدمه:
در دنیای امروز، خلق ثروت متکی بر فناوری است. امروزه، پایه های اقتصاد کشورهای پیشرفته بر اقتصاد دانش بنیان بنا شده است. معنا و مصادیق ثروت تغییر کرده است، اکنون ایده های جدید، روش های نو و دانش جدید، خود «ثروت» هستند که این دارایی ها به «دارایی های فکری» مشهورند. این دارایی ها به قدری اهمیت دارند که گاهی اوقات تا 80 درصد دارایی شرکت های معظم و جهانی را تشکیل می دهند. به عنوان مثال شرکت IBM در سال 2006 از طریق فروش حق لیسانس خود بالغ بر 1/2 میلیارد دلار درآمد کسب کرده است.
با مروری بر انقلاب های ایجاد شده در سه قرن اخیر و نیز منبع ایجاد ثروت مشاهده می شود که منبع ایجاد ثروت، از قبل از قرن هجدهم تا قرن بیستم و یکم به ترتیب زمین، منابع طبیعی، منبع انرژی و دانش بوده است. پروفسور لسترتارو، استاد اقتصاد دانشگاه ام.ای.تی و هاروارد، در کتاب رویارویی بزرگ، بیان می دارد که برنده اصلی اقتصاد جهانی در قرن بیست و یکم از آن کسی است که متکی بر سلاح دانش باشد. به عبارت دیگر در عصر حاضر، حجم تولید فولاد، ملاک توسعه نیست چرا که ارزش افزوده کمی دارد و نیاز به دانش پیچیده ای ندارد. لذا برای دستیابی به سهم ارزش افزوده بالاتر، می بایستی به صنعت فولاد آلیاژی و پیشرفته توجه کافی شود.
حق اختراع (یا پتنت) سندی است که از طرف مؤسسات دولتی هر کشور صادر، و به دارنده آن، انحصار استفاده از اختراع ثبت شده را، به مدت 20 سال در آن کشور می دهد. قوانین ثبت اختراع به صورت ملی است و فقط در کشور مربوطه اعتبار دارد و نظام ثبت بین المللی اختراع وجود ندارد، البته در این میان معاهدات بین الملی وجود دارند که روند ثبت اختراع (پتنت) را برای شهروندان کشورهای امضا کننده آن قرارداد، در سایر کشورها تسهیل می کند.
باید توجه داشت که پتنت ها فقط انحصار تولید یک محصول یا بهره برداری از یک فرایند را به مخترع آن می دهد و این به معنی لزوم تولید آن نیست، بلکه تولید یک محصول به توجیهات اقتصادی باز می گردد. به عبارتی هر اختراعی لزوماً نوآوری نخواهد بود . باید توجه داشت که اختراعات ثبت شده، اگر به مرحله تولید نرسد عملا فاقد ارزش اقتصادی است.
شرایط پتنت شدن یک اختراع (Patentability) به شرح ذیل است:
1) جدید بودن (Novelty)
2) کاربرد صنعتی داشتن (Industrial applicability)
3) گام ابتکاری (Inventive step)
4) افشاء اختراع (Disclosure of Invention) [4].
هدف از تدوین این مقاله، ارایه اهمیت و ضرورت توجه به «حقوق مالکیت فکری» به عنوان یکی از جنبه های زیرساختی در حمایت از تولیدات ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی می باشد.
 
 
2- منافع ثبت دارایی های فکری برای شرکت ها و تولیدکنندگان
2-1- تحصیل حق انحصاری:
گواهی نامه ثبت اختراع، برای شرکت و اشخاص، حقوق انحصاری فراهم می کند. با به دست آوردن گواهی نامه های ثبت اختراع، معمولا شرکت شما اجازه استفاده و بهره برداری انحصاری از اختراع را برای یک دوره 20 ساله از تاریخ ثبت اظهارنامه اختراع کسب می نماید. این حق انحصاری برای علامت تجاری به مدت نامحدود و برای طرح صنعتی 15 سال خواهد بود.
 
2-2- تحکیم جایگاه شرکت در بازار:
به واسطه این حقوق انحصاری، شرکت قادر خواهد بود تا دیگران را از استفاده غیرمجاز تجاری اختراع خودش بازدارد. از این طریق رقابت کمتر می شود و شرکت خودش را به عنوان تنها بازیگر برتر در بازار مطرح می کند.
 
2-3- بازگشت سریعتر سرمایه گذاری ها:
با سرمایه گذاری مناسب و صرف زمان در توسعه محصولات نوآورانه، شرکت قادر خواهد بود تا زیر چتر حقوق انحصاری این محصولات، آنها را تجاری سازی نماید و سرمایه هزینه شده را بازگرداند.
 
2-4- فرصت لیسانس دهی یا فروش اختراع:
در صورتی که شرکت تمایلی به بهره برداری تجاری از گواهی نامه ثبت اختراع خود نداشته باشد، می تواند آن را به صورت کامل بفروشد و یا لیسانس حق بهره برداری تجاری آن را به شرکت دیگری واگذار نماید و از طریق آن برای شرکت خود درآمدزایی نماید.
 
2-5- افزایش قدرت چانه زنی:
اگر شرکت شما در تلاش است تا حق انحصاری اختراعات ثبت شده دیگران را از طریق قرارداد لیسانس بدست آورد، سبد دارایی های فکری شرکت (اختراعات ثبت شده به نام شرکت شما) می تواند قدرت چانه زنی شرکت را در مذاکرات تجاری افزایش دهد. بر این اساس است که تعداد گواهینامه های ثبت اختراع شرکت در فرایند مذاکره از طریق یک موافقتنامه لیسانس متقابل، می تواند منفعت قابل توجهی را برای شرکت به ارمغان آورد، همچنین حقوق ثبت اختراع می تواند میان شرکت شما و دیگر شرکت ها تبادل شود.
 
2-6- تصویر مثبت برای شرکت:
شرکای تجاری، سرمایه گذاران و سهامداران ممکن است دارایی های فکری شرکت (تعداد اختراعات ثبت شده) را دلیلی بر بالا بودن سطح توانمندی ها و ظرفیت های تخصصی و فناورانه شرکت دانش بنیان مورد توجه قرار دهند که خود می تواند برای جذب سرمایه گذاری ها و تامین مالی بیشتر، یافتن شرکای تجاری و افزایش ارزش بازار شرکت دانش بنیان مفید باشد.
در مواردی ممکن است شرکت تصمیم بگیرد نوآوری های شرکت را به عنوان اسرار تجاری محافظت نماید و از ثبت اختراع آن خودداری نماید که در این صورت لازم است شرکت اقدامات مناسبی را برای حفظ اطلاعات محرمانه اتخاذ نماید.
 
 
3- ابعاد حمایت حقوقی از تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی
3-1- ایجاد امنیت حقوقی در سرمایه گذاری در سایه حقوق مالکیت فکری
یکی از دغدغه های اصلی تولیدکنندگان داخلی، امکان سوء استفاده و کپی کاری محصولات تولید شده می باشد. بطوری که شرکت تولیدکننده سالیان سال برای تولید و ارتقای محصولات خود تلاش نموده و هزینه های هنگفتی را نیز برای تبلیغاتی صرف نموده است. و در صورت نبود امنیت سرمایه گذاری تمام تلاش تولیدکننده به یأس تبدیل شده و سرمایه گذار رغبتی به سرمایه گذاری و تولید نخواهد داشت. لذا در سایه حقوق مالکیت فکری امکان بروز هرج و مرج و نیز استفاده غیرمجاز به حداقل خواهد رسید.
 
3-2- شناسایی یک حق مالکیت توسط رقبا و سایرین
با ثبت دارایی های فکری چه در قالب اختراع و چه در قالب علامت تجاری و یا در قالب طرح صنعتی، رقبا از مالک بودن شرکت نسبت به یک «دارایی» مطلع خواهند شد. ثبت دارایی های فکری همانند ثبت سند ملکی و سند آپاراتمان دارای وجاهت قانونی یکسانی است. بطوری که متولیان ثبت هر دو دارایی (دارایی فکری و دارایی فیزیکی) بر عهده سازمان ثبت اسناد و املاک کشور می باشد. لذا با ثبت دارایی و شناسنامه دار کردن آنها، می توان دیگران و رقبا را از مالک بودن مطلع ساخت و بالتبع امکان استفاده غیرمجاز به حداقل می رسد.
 
3-3- تقویت روحیه خلاقیت و نوآوری در صنایع با خلق ثروت
یکی از فلسفه های ثبت اختراع، خلق ثروت در سایه حمایت حقوق مالکیت فکری است. از اینرو اگر خلاقیت بوجود آمده در بخش تحقیق و توسعه صنعت، منجر به خلق ثروت شود موجب افزایش درآمد شرکت خواهد بود. چرا که اگر شرکت مالک یک فناوری باشد، می تواند در قالب قراردادهای لیسانس و در قبال دریافت مبلغ مشخص به سایر شرکت ها اجازه بهره برداری اعطا نماید.
 
3-4- امکان ثبت اختراعات خارجیان در ایران و ممانعت از تولید ملی
بر اساس کنوانسیون پاریس که ایران در سال 1959 عضویت آنرا پذیرفته است. یکی از اصول آن «اصل رفتار ملی» است. چرا که بر اساس این اصل، هر فرد خارجی (البته عضو کنوانسیون پاریس) می تواند در اداره مالکیت صنعتی ایران اختراع خود را به ثبت برساند و در صورت نقض اختراع می تواند علیه نقض کننده اختراع در دادگاه های ایران اقامه دعوا نماید و برای فرد استفاده کننده – و لو دولتی باشد - دچار مشکل نماید. متاسفانه در دهه اخیر ثبت اختراع از شرکت های مطرح دنیا در ایران شتاب گرفته است. با بررسی دقیقتر آمارها آشکار می شود که اکثر اختراعات خارجیانی که در ایران ثبت شده است در حوزه «صنایع نفت، گاز و پتروشیمی» است که خود زنگ خطری برای تولیدکنندگان داخلی و محققان بویژه برای صنایع نفت، گاز و پتروشیمی خواهد بود. چرا که در صورت ثبت اختراع توسط شرکت خارجی مثلا شرکت شل و تولید محصولات همان اختراع در داخل کشور، باید حق لیسانسی را به مالک اختراع (که اختراعش را در ایران ثبت نموده است) بپردازید و گاها ممکن است از تولید شما ممانعت به عمل آورد و هزینه های سنگین سرمایه گذاری را با مشکلات و بحران های جدی مواجه سازد.
 
4- جمع بندی:
بر اساس مطالب ارایه شده در فوق، وجود «حقوق مالکیت فکری» برای تولیدکننده و سرمایه گذار بسیار مهم و حیاتی است لذا از اینرو انتظار می رود: تولیدکنندگان در کنار مدیریت سایر دارایی های خود (از جمله سرمایه و تجهیزات) به «دارایی فکری» خود نیز توجه داشته باشد و برای آن مدیریت منسجمی (شناسایی دارایی های فکری، حمایت و ثبت دارایی های فکری و بهره برداری از آنها) پیاده سازی نماید. همچنین مدیران و تصمیم سازان، «حمایت حقوقی» را به عنوان یکی از معیارهای حمایتی خود لحاظ نمایند تا تولیدکنندگان در سایه حمایت حقوقی امنیت سرمایه گذاری کافی را داشته باشد و از بازگشت سرمایه گذاری خود اطمینان حاصل نمایند.
از چالش ها و نقاط ضعف مدیریت مالکیت فکری در کشور می تواند به ضعف در فرهنگسازی و اطلاع رسانی حقوق مالکیت فکری، ضعف در نظام ثبت اختراع و ضعف در دادرسی های تخصصی اشاره نمود که خوشبختانه در «نقشه جامع علمی کشور» مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی (1389) برای رفع این مشکلات راهبردها و اقداماتی پیش بینی شده است که امیدواریم با همکاری مسئولین دلسوز نظام مرتفع گردد.
 
5- منابع:
1- علم خواه حسن، جواد شجاع، کتاب «راهنمای مدیریت مالکیت فکری برای کسب و کارهای دانش بنیان»، انتشارات موسسه دارایی های فکری و فناوری مدرس، چاپ دوم، سال 90.
2- وب سایت سازمان جهانی مالکیت فکری www.wipo.int
3- وب سایت موسسه دارایی های فکری و فناوری مدرس www.IranPatent.ir
4- وب سایت ستاد ویژه توسعه فناوری نانو www.nano.ir
5- وب سایت سازمان ثبت اسناد و املاک کشور www.ssaa.ir

 پی نوشت:
* حسن علم خواه مسئول گروه دارایی های فکری و فناوری مدرس