مفهوم تقوا
تقوا را در لغت،محافظت کردن یک شی ء از هر چیزی که به آن زیان می رساند معنا کرده اند. در اصطلاح هم تقوا را حالت نگهداری نفس و جان از آنچه انسان را به گناه می کشاند، دانسته اند.
از دیدگاه جهان بینی الاهی اسلام، در نظام آفرینش، انسان از منزلت والایی برخوردار است و شایستگی آن را دارد که جانشینی خداوند را از آنِ خود سازد. البته نیل به چنین جایگاهی، خارج شدن از زندگی حیوانی و اختیار کردن زندگی انسانی را می طلبد که لازمه این کار، آن است که انسان تمام رفتار و کردار و گفتار خود را در چارچوب اصول و احکامی که خداوند برای او معّین کرده، انجام دهد و از حدود آن تجاوز نکند. به تعبیر امام صادق علیه السلام انسان از یک نیروی روحی والایی برخوردار شود که خداوند او را در جاهایی که فرمان حضور در آن جا را داده، غایب نبیند و در آن جا که از حضور در آن نهی کرده، حاضر مشاهده نکند. این حالت را تقوا و پرهیزکاری می نامند.
حقیقت تقوا
از توصیفاتی که در مجموعه آیات و روایات درباره تقوا وارد شده، می توان حقیقت آن را به دست آورد. در برخی از آیات، از آن با عنوان لباس، بهترین توشه و در روایاتی، آن را با عنوان دژ مستحکم، مرکب راهوار، پناه گاه امن، رشته و ریسمان استوار و... یاد می کنند.
می توان در جمع بندی چنین گفت: تقوا همان نیروی بازدارنده و احساس مسؤولیت و تعهدی است که به دنبال رسوخ ایمان در قلب انسان در وجود او پیدا می شود و او را از مرتکب شدن به گناهان بازداشته و همواره او را به نیکی و پاکی و رعایت عدالت فرامی خواند، اعمال و کردار را خالص و فکر و نیّت و قصد او را از آلودگی ها مصون نگه می دارد. این همان امری است که علی علیه السلام آن را کلید گشودن هر در بسته و ذخیره رستاخیز و ابزار آزادی انسان از بردگی شیطان و وسیله نجات از هر امر مُهلِک معرفی می کنند.
مراتب تقوا
از آموزه های قرآنی چنین برمی آید که تقوا نیز همانند ایمان، مرتبه ها و درجه های گوناگونی دارد. توصیه قرآن به مؤمنان این است که هر اندازه می توانند، پایبند تقوا باشند و در آیه دیگر، اشاره به مرتبه اعلای تقوا می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الاهی را به اندازه ای که شایسته بارگاه ربوبی است، رعایت کنید.
پر واضح است که این مرتبه از تقوا، درجه عالی پرهیزکاری است که در چنین مرتبه ای، در دل انسان جز یاد خدا و در عمل او جز رضا و خشنودی حق چیز دیگری وجود ندارد.
مراتب تقوا از نگاه علم اخلاق
عالمان اخلاق، با توجه به تعابیر روایات و مضمون آیات قرآن ، تقوا را به یک اعتبار به چهار قسم تقسیم می کنند: 1. تقوای عدول: این مرتبه، همان مرحله پرهیز از گناهان است که آلودگی به آن ها، موجب فسق انسان می شود؛ 2. تقوای صالحان: حالت اجتناب از امور شبهه ناک است، یعنی نیکان کسانی هستند که نه تنها مرتکب معصیت نمی شوند، که از شبهات هم دوری می کنند؛ 3. مرحله پرهیز از هر کاری که ممکن است و یا ترس آن می رود که به حرام بینجامد، گرچه خود آن کار حرام و شبهه ناک نباشد؛ 4. تقوای صدیقّین: اجتناب از هر کاری و هر چیزی که در رابطه با خدا نباشد، هر چند حلال محسوب شود.
تقوا در برابر فجور
فجور به معنای دریدن پرده دین است و در آیات قرآن کریم، در مقابل تقوا قرار می گیرد و مجموعه اعمال انسان، از یک نظر یا مطابق با موازین تقواست، یا در ردیف فجور به شمار می آید. خداوند متعال توان تشخیص تقوا را از فجور به انسان الهام کرده است. در آیه ای می خوانیم: سوگند به جان آدمی زاد و آن خدایی که او را به صورت منظم و شایسته آفریده و سپس فجور و تقوا را به او الهام کرده است. آن گاه در ادامه، تأکید دارد که هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرد، رستگار شد و آن کس که نفس خویش را با گناه و معصیت آلوده کرد ناامید و محروم گشته است.
خداوند در آیه ای از قرآن چنین می فرماید: آیا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، هم چون مفسدان در زمین قرار می دهیم یا پرهیزکاران را هم چون فاجران به حساب می آوریم.
جایگاه تقوا در وجود انسان
از ویژگی هایی که در آیات و روایات برای قلب سلیم ذکر شده، به خوبی معلوم می گردد که قلب سلیم، همان کانونی است که از هر گونه بیماری، آلودگی و انحراف اخلاقی و اعتقادی به دور است و می تواند حقایق غیبی را مشاهده کرده و به ملکوت عالم ماورای طبیعت نظر کند.
از شمار ویژگی های قلب سلیم آن است که تقوا در آن جای دارد. قرآن در چندین آیه به این حقیقت تصریح کرده است، آن جا که از بزرگ داشت شعایر الاهی سخن به میان آمده، می بینیم که تقوا، روح پرهیزکاری و احساس مسؤولیت در برابر فرمان های الاهی، چیزی است که کانون آن قلب و روح آدمی است و از آن جاست که به جسم سرایت می کند و البته بزرگداشت شعایر الاهی، نشانه تقوای دل است. در حدیثی می خوانیم وقتی پیامبر خواستند به جایگاه تقوا اشاره کنند، به سینه خود اشاره کرده، فرمودند: «جایگاه تقوا این جاست».
تقوا دستاورد قرآن و عبادات
تمام برنامه های عبادی، وسیله ای است که به پرورش روح تقوا و خویشتنداری در مقابل گناه و احساس مسؤولیت در برابر وظایف می انجامد و می توان این حقیقت را در نوع تعبیرهایی که در فلسفه تشریع عبادت در بسیاری از آیات قرآنی آمده، مشاهده کرد. برای نمونه، آن گاه که مردم به پرستش خدا فراخوانده می شوند، بلا فاصله این تعبیر می آید: «.. ای مردم! پروردگار را پرستش کنید... تا پرهیزکارشوید». آنجا که مسأله روزه و ضرورت روزه داری مطرح می شود، در پایان بیان احکام و مقررات آن، باز این تعبیر آمده است: «خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می سازد، باشد که پرهیزکار گردند». حتی فلسفه فرو فرستادن قرآن برای مردم که در بردارنده تمام تکالیف انسان ها در مسیر نیل به کمال است، دستیابی به تقوا ذکر می شود.
آثاری از تقو
در یکی از آیات، چهار ثمره برای تقوا بدین شرح ذکر شده است: ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر تقوا پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید، به شما نورانیت و روشن بینی خاصی می بخشد که بتوانید حق را از باطل به خوبی تشخیص دهید. افزون بر تشخیص حق از باطل، دستاورد دیگر تقوا، پاک شدن از گناهان و در امان ماندن از آثار بد و شوم آن است. تقوا، هم گناهان را می پوشاند و هم انسان ها را مشمول آمرزش بی انتهای حرمت الهی قرار می دهد. در توضیح گفته شده که پرده پوشی گناهان در دنیا و رهایی از مجازاتش در آخرت، رهآورد تقوا پیشگی است. گاهی هم گفته اند منظور از پرده پوشی، از بین بردن آثار روانی و اجتماعی آن است و از غفران، مسأله عفو و بخشش خداوند و رهایی از مجازات می باشد. در پایان نیز تصریح می شود که افزون بر آنچه گفته شد، تقوا، پاداش های فراوانی دارد که جز خداوند کسی از آن ها آگاه نیست.
تقوا، معیار اصلی ارزش انسانی
هر یک از مکاتب، با توجه به نوع جهان بینی و نظام ارزشی که دارند، در ارزیابی شخصیت انسان، بر امور خاصی تاکید، و از آن ها به عنوان ملاک فضیلت و برتری او یاد می کنند. برای نمونه، در دوران قبل از اسلام، نسب، قبیله، دارایی و امور اعتباری دیگر مایه مباهات و ملاک ارزشمندی افراد به شمار می آمد. در این میان، با توجه به منزلتی که قرآن کریم برای انسان قائل است، به هیچ امری به اندازه تقوا و پرهیزکاری اهمیت نداده و در ارزیابی ارزش انسان، اصالت را، به میزان برخورداری او از تقوا می دهد و خط بطلان به امتیازهای دروغین ظاهری و مادی می کشد. در آیاتی از قرآن، ضمن آن که از ملاک بودن نسب و نژاد و قبیله نکوهش شده، اصیل ترین ملاک را تقوا ذکر کرده و می فرماید: «گرامی ترین شما نزد پروردگار، باتقواترین تان است».
تقوا، بستر بهره برداری از قرآن
رهنمودها و دستورهای حیات بخش قرآنی برای کسی مفید و سعادت آفرین است که قبل از هر چیزی، دارای روح حقیقت پذیر باشد. خداوند متعال در معرفی کتاب خود می فرماید: «این قرآن (کتاب) که در حقانیت آن هیچ گونه شکی نیست، هدایت گر تقواپیشه گان است».
علی علیه السلام هم در اشاره به این حقیقت می فرماید: «تقوا و پرهیزکاری، کلید هدایت و رستگاری است». تنها در صورت آماده شدن چنین زمینه ای در روح انسان هاست که می توان امیدوار بود که انسان ها از راه به کار بستن فرمان های حیات بخش قرآن به سر منزل سعادت برسند. قرآن کریم چه زیبا می گوید: «از این قرآن آیه هایی نازل می کنیم که آن ها برای مؤمنان مایه حیات وشفا و رحمت است، اما برای ستم پیشه گان، جز زیان و خسران نمی افزاید».
تقوا، سبب گشایش کاره
در بخشی از آیات قرآن کریم، به تأثیر تقوا در گشایش کارها و وسعت پیدا کردن روزی اشاره شده است. از جمله در این باره می فرماید: «هر کس که تقوای الاهی را پیشه سازد، خداوند راه خارج شدن از مشکلات را برای او قرار می دهد و از جایی که گمان ندارد، به او روزی می رساند». و در آیه ای دیگر می فرماید: «کسی که تقوای الاهی را پیشه خود سازد، خداوند کارها را بر او سهل و آسان می گرداند». علی بن ابی طالب علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: «کسی که تقوا را پیشه سازد، خداوند زمینه برون رفت او را از فتنه ها به او نشان داده و نوری برای او قرار می دهد تا در تاریکی های اعتقادی و نادانی، مایه نجات او شود».
کارگشایی تقوا
امام علی علیه السلام ، درباره تاثیر تقوا در برطرف شدن مشکلات می فرمایند: «آن کس که تقوا پیشه کند، مشکلات ـ هرچند که به او روی آورده باشد ـ از وی دور می گردد. تلخی ها برایش شیرین می شود. امواج انباشته و متراکم بلاها و تنگناها برایش گشوده می گردد. سختی ها و مشکلات بر وی آسان می شود. باران کرامت، بعد از باز ایستادن، بر او می بارد. رحمتِ روی گردان شده به او روی می آورد. چشمه های نعمت پس از فرونشستن به او جاری می شود. باران برکت پس از کم شدن به فراوانی بر او می بارد».
تقوا، بهترین توشه مسافر الی اللّه
توصیه قرآن برای مسافر به سوی کمال و قرب پروردگار، این است که بهترین توشه برای سفر آخرت، پرهیزکاری و تقواست. نقل شده وقتی امیرمؤمنان علی علیه السلام از جنگ صفین برمی گشتند، در قبرستان متروکه ای که در بیرون کوفه بود، خطاب به قبرها فرمودند: «ای درگذشتگان! اگر از ما بپرسید که نزد شما چه خبرهای تازه ای وجود دارد، خواهیم گفت: پس از شما در خانه هایتان دیگران سکونت کردند، همسران شما را به ازدواج خود درآوردند و اموال شما را تقسیم کردند. حال شما بگویید که چه خبر تازه ای دارید؟» بعد، پس از مکثی رو به اصحاب کرده، فرمودند: «اگر به آن ها اجازه سخن گفتن داده می شد، به شما خبر می دادند که تنها توشه ای که در سفر آخرت به درد می خورد، توشه تقواست».
تقوا، سبب قبولی اعمال
براساس دیدگاه قرآن کریم، اعمالی شایستگی باقی ماندن را دارند که رنگ خدایی داشته باشند، وگرنه عملی که رنگ خدایی ندارد، هرگز نمی تواند در صحنه قیامت کارساز باشد.
در اشاره به همین حقیقت، در آیه ای می خوانیم: «خداوند فقط از پرهیزکاران می پذیرد». در شأن نزول این آیه آمده است که وقتی مقرر شد هابیل و قابیل هر کدام یک قربانی به درگاه الاهی تقدیم کنند، هابیل با اخلاص تمام بهترین شتر از شترانش رابرگزید، ولی قابیل به جهت برخی ناخالصی ها، مقداری گندم نامرغوب را آماده کرد. وقتی قربانی هابیل مورد قبول واقع شد، قابیل برادر خود را به قتل تهدید کرد، و در پاسخ گفت: رد شدن قربانی توگناه من نیست، بلکه دلیل آن این است که خداوند جز از اهل تقوا عملی را قبول نمی کند.
تقوا، وسیله در امان ماندن از نیرنگ دشمنان
در مجموع آیات قرآن کریم، برکات و آثار زیادی برای پرهیزکاری و رعایت موازین تقوا ذکر شده است. از جمله آن که: «اگر مردم ایمان بیاورند و تقوا پیشه سازند، خداوند درهای برکات
آسمان و زمین را به روی آن ها می گشاید و آنان را از تمام برکات برخوردار می سازد».
قرآن کریم به عنوان کتاب کامل هدایت، به شیوه های مختلف، راه های چیرگی بر نیرنگ دشمنان را گوشزد کرده است. از جمله در آیه ای ضمن اشاره به اهمیت تقوا می فرماید: «ای مومنان! اگر صبر و بردباری و تقوا و پرهیزکاری را پیشه خود سازید، از شر دشمنان حفظ می شوید». یعنی با داشتن سپر تقوا، هیچ یک از تلاش های بدکاران و نیرنگ دشمنان نمی تواند ضرر و زیانی به اهل تقوا برساند.
ویژگی های تقوا پیشه گان
در آیاتی از قرآن، به پنج ویژگی پارسایان چنین اشاره شده است: 1. پرهیزکاران، به غیب ایمان دارند؛ آنان مرز جهان ماده را شکافته و با دیدی وسیع، به امور غیبی، نظیر ذات پروردگار، وحی، قیامت و... ایمان دارند.
2. تقوا پیشه گان، نماز برپا می دارند و به برکت آن، از خضوع در برابر بت ها و تسلیم در برابر ستمگران و... در امان می مانند. 3. پرهیزکاران افزون بر ارتباط دائم با خدا، رابطه مستمر و نزدیکی هم با خلق خدا دارند و دیگران را نیز در تمام موهبت هایی که خدا به آن ها داده، شریک می سازند. 4. پرهیزکاران، به تمام پیامبران الاهی و برنامه های آن ها ایمان دارند؛ چون همه آن ها یک هدف را دنبال می کنند و در اصول و اهداف یکی هستند. 5. ایمان به قیامت و رستاخیز، صفت دیگر اهل تقواست.
سه وظیفه مهم تقواپیشه گان
در مجموعه تعلیمات قرآنی، وظایف بسیاری برای اهل تقوا مقرر شده که مهم ترین آن ها در سه امر خلاصه می شود: 1. اهل تقوا، پروردگار عالم را می پرستند؛ چرا که عبادت، بارزترین نشانه سپاسگزاری و در عین حال، راه مهم دستیابی به مراتب والای پرهیزکاری است. 2. تقوا پیشه گان همان گونه که موظف به پرستش و اطاعت از پروردگارند، مکلف هستند که از کافران و منافقان اطاعت نکنند. خداوند متعال خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «ای پیامبر! تقوا را پیش خود ساز و ازکافران و منافقان پیروی نکن». رفتار دیگری که از اهل تقوا انتظار می رود، آن است که هر قدر درجات والای تقوا را هم طی کرده باشند، نباید خود را به دور از گناه و لغزش بدانند. این حالت موجب غفلت زدایی و هوشیاری همیشگی انسان می شود. خداوند در این باره می فرماید: «نفس خود را تزکیه شده نپندارید؛ خداوند داناتر است به کسی که تقوا را پیشه گرفته است».
تقوا پیشه گان دوستان خدایند
قرآن کریم درباره این که انسان چگونه عمل کند تا از دوستان خدا به شمار آید و خداوند کدام دسته از انسان ها را دوست می دارد، سخن گفته است. از دیدگاه قرآن، پیروی کامل از رسول خدا صلی الله علیه و آله سبب می شود که انسان محبوب خدا گردد. در آیه ای از قول رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که: «اگر دوست دارید محبوب خدا باشید، از من که حبیب خدا هستم پیروی کنید. اگر چنین کردید، بدون تردید خداوند هم شما را دوست خواهد داشت». بر این اساس، نشانه دوست داشتن خدا، پیروی از پیامبری است که سرآمد پارسایان است. در آیه هایی از سوره توبه هم تصریح شده که خدا تقوا پیشه گان را دوست دارد.
سرنوشت و مسیر نهانی پرهیزکاران
در مجموعه آیات قرآن کریم، سرنوشت نهایی پرهیزکاران، رسیدن به قرب الاهی و واردشدن به بهشت و برخورداری از پاداش های الاهی ذکر شده است. از جمله در توصیف روز قیامت و نتیجه اعمال و رفتار بندگان آمده است: «همه این اعمال را برای روزی ذخیره کرده ایم که پرهیزکاران را به صورت دسته جمعی، با عزت و احترام به سوی خداوند رحمان به سوی بهشت و پاداش های او راهنمایی می کنیم». امام صادق علیه السلام درباره تفسیر این آیه می فرماید: علی علیه السلام تفسیر این آیه را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جویا شد و آن حضرت فرمود: «ای علی! آنها افرادی هستند که تقوا و پرهیزکاری را پیشه ساختند. خدا آن ها را دوست داشتو آنان را مخصوص خود گردانید و از اعمالشان خشنود شد و نام متقین را بر آنها نهاد».