اگر عصر امروز عصر هنر است، هنرمند نباید روضه خوانی کند

به دلایل تاریخی و فرهنگی بخشی مهم از جامعه ی حوزوی ما برای پاسداشت اخلاق و التزام به دیانت ترجیح می دهد که با رویکرد سلبی به آثارهنری بنگرد، ماجرای سریال مختارنامه از نمونه های اخیر این رویکرد است. از دیگر سو، با استناد به مواضع می توان گفت که از نظر این گروه، کارکرد مطلوب رسانه هایی چون تلویزیون و سینما در نهایت چیزی است در حد منبر و سخنرانی های مذهبی و روضه خوانی است و به بهره مندی از جمیع ظرفیت های رسانه در تبلیغ هنرمندانه معارف والای دین چندان اعتنا و اعتقاد ندارند.

در چنین زمینه ای دیدار مجید مجیدی کارگردان و محمد مهدی حیدریان تهیه کننده ی فیلم سینمایی محمد(ص) با آیت الله العظمی جوادی آملی مفسر والا و دین شناس سترگ دیداری مبارک است؛ در این دیدار گزارشی از روند تحقیق و نگارش فیلمنامه، مضامین در نظرگرفته شده، شکل روایت فیلم و چگونگی انتخاب عوامل دست اندرکار این پروژه به اطلاع ایشان رسید. مجید مجیدی سکانس هایی از فیلمنامه را با ذکر جزئیات توصیف کرد و ایشان نیز دیدگاه شان درباره ی نحوه ی رویکرد هنری به زندگی پیامبر اسلام را برای گروه سازنده ی فیلم محمد(ص) تشریح کردند.

حضرت آیت الله جوادی آملی از عالمان جامع نگری است که در مواجهه با هنر و ادبیات رویکردی عمیق، همدلانه و ایجابی دارند. تأکید ایشان بر پرهیز از عوام زدگی و سطحی نگری در تولید آثار هنری دینی و اشارات انتقادی ایشان به برخی از مصادیق نشان از اعتنایی جدی به مقوله ی هنر داشته و به یقین هم برای هنرمندان رهگشاست؛ هم برای حوزویان و متدینان. بر دیدگاه های ایشان در زمینه ی سینما و بیان هنری درنگ می کنیم.

بسم الله الرحمن الرحیم

امروز جهان با هنر زندگی می کند. یک وقتی با ادبیات و شعر زندگی می کرد. گاهی مثلاً یک قصیده، گروهی را ساقط می کرد، گروهی را روی کار می آورد. در دوران عباسیان، یک قصیده چنین تأثیری می گذاشت. این که می بینید شاعری از ایران به دربار هند می رود و ملک الشعرای هند می شود، به این دلیل است که آن موقع شعر می توانست حرف اول و آخر را بزند. امروز هنر این سهم را دارد. این مطلب اول.

مطلب دوم این است که اگر کسی خواست درباره موضوعات عادی هنرنمایی کند، داشتن همان فکر عادی کافی است. اما اگر کسی خواست درباره موضوعات عالی هنرنمایی کند، باید هنرش عالی باشد. یعنی همان طور که خود پیغمبر(ص) تحولی در جهان ایجاد کرد، فیلم آن حضرت هم باید تحول ایجاد کند. وگرنه می شود یک فیلم عادی. این هم مطلب دوم.

مطلب سوم این که یهودیت و مسیحیت در جریان فیلم سازی پیشرفت کردند، اما ما در اسلام به خودمان اجازه نمی دادیم که مسائل مان به زبان سینما درآید. این پرهیز یا به خاطر ابتذال سینما بود یا به خاطر این که ما هنرمندی نداشتیم که بتواند مفاهیم وحی را از مرحله ی شهود به عقل دربیاورد، عقل را به مرحله ی خیال درآورد، خیال را حسی کند تا بشود سینما. قالب سینما از خیال به حس می آید. توجه داشته باشید که در فرهنگ قرآن به خیالباف می گویند مختال. اما اختیال از باب افتعال است، تخیل از باب تفعل. خداوند، خیالباف و خیال ساز را دوست ندارد: «لایحب کل مختال فخور»اما اگر انسان عاقل باشد و آن عقل را به خیال منتقل کند، و از خیال به حس بیاورد، این مایه ی علمی دارد. اما اگر از خیال نشأت گرفته و به حس تبدیل شده، این می شود مختال. در سینما، فیلم ها غالباً مختالانه است. یعنی خیال است و بعد به حس تبدیل می شود. یک هنرمند سینمایی باید وحی را خوب بشناسد، آن مشهود را از دالانی صحیح به معقول تبدیل کند، بعد معقول را متخیل کند و متخیل را محسوس کند تا قابل عرضه باشد. وگرنه علمی نیست. و این معنا چون نبوده کسی درکش نکرده.

همین سریال حضرت علی(ع) را که ببینید چیزی بیش از یک روضه خوانی نیست. این قصه ی جنگ جمل است که غالب روضه خوان های ما گفته اند؛ این علی ابن ابی طالب(ع) نیست. علی ابن ابی طالب(ع) آن است که می گوید: «و انّی بِطُرق السماءِ اعلی منی بِطُرق الارض. سلونی قبل ان تفقدونی» اما این سریال، همان تعزیه است که به شکل فیلم درآمده. این علی(ع) نیست. علی ابن ابی طالب(ع) آن است که فرمود من از آسمان ها بیشتر از زمین باخبرم. توجه کنیم؛ جمعیت جهان هفت میلیارد است. ما در ایران هفتاد میلیون جمعیت هستیم، یعنی یک صدم جمعیت دنیا. آنها نود و نه درصد هستند، اگر همگی با هم جمع شویم و بشویم هفت میلیارد، دو کار از ما ساخته نیست: این که بخواهیم کتابی مثل قرآن، یا مردی مثل علی(ع) بیاوریم. نمی توانیم، مستحیلیم. چون او قرآن متحرک است، جزو نوابغ نیست، می گوید من از عرش باخبرترم: «و انّی بِطُرق السماءِ اعلی منی بِطُرق الارض» اگر این معنا را با قصه ی جنگ جمل و عمروعاص و غیره خلط کنید، ایشان به علی ابن ابی طالب(ع) روضه خوانی تبدیل می شود، دیگر علی ابن ابی طالب(ع) نهج البلاغه نیست؛ بنابراین نباید گفت فیلمی درباره ی حضرت امیر(ع) ساخته شد. این که علما غالباً موافق نبودند، چون می دانستند که اینها وحی شناس نیستند تا بتوانند مشهودِ وحی را معقول، معقول را متخیل و بعد، متخیل را محسوس کنند و به مردم نشان بدهند.

من یادم هست قبل از انقلاب، بعد از آن فیلم ده فرمان که درباره ی حضرت موسی(ع) بود و امثال ذلک، عده ای می خواستند مشابهش را درباره ی حضرت رسول(ع) کار کنند؛ علما غالباً مخالف کردند. گفتند آنچه را شما می خواهید نشان دهید، وحی نیست. قبل از انقلاب، برای هفتصدمین سال بزرگداشت مولوی همایشی گرفتند، یک کسی گفته بود:

علما غالباً به این دلیل مخالف بودند که دست آن هنرمندان تهی بود.اگر هنرمندی بخواهد وارد این حوزه شود، باید چهارضلعی باشد؛ یعنی وحی شناس، معقول شناس، متخیل شناس و محسوس شناس باشد تا بتواند دست به کار شود. این کار عظیمی است. این فیلم باید معلم فیلم های دیگر باشد، چون درباره ی کسی است که معلم افراد دیگر است؛ این هم یک مطلب.

مطلب بعدی این که اگر درباره ی کودکی موسی(ع) و عیسی(ع) فیلم هست، برای این است که کودکی این دو بزرگوار مسئله ساز بود، در حالی که کودکی پیامبر ما مسئله ساز نبود. وجود مبارک عیسی مسیح(ع) هزارها قصه به همراه داشت، چون بدون پدر به دنیا آمد. وجود مبارک موسی کلیم(ع) در کودکی با دریا می آمیزد و دریا در اختیار خدای دریاست و او را تحویل دشمن می دهد: «لیکون لکم دینا» خود این کودکی، قصه ساز بود؛ لذا هزارها نویسنده و گوینده را با خود به همراه آورد که این کودک چیست و از کجا آمده است. اما کودکی وجود مبارک پیامبر(ص) این طور نبود. آنها که آن فیلم ها را ساختند هنر نکردند؛ چون اگر کسی از چشمه یک ظرف آب بیاورد هنر نکرده، اما اگر کسی زمین شناس باشد و کندوکاو کند تا ببیند کجا آب دارد و کجا ندارد، به او می گویند مهندس زمین شناس. در مورد حضرت رسول(ص) باید این چنین باشد؛ یعنی فرد باید زمین شناس باشد و قصه ی کودکی ایشان را دربیاورد؛ این قصه وجود دارد. مثلاً ابن هشام نقل می کند وقتی ایشان مادرش را از دست می دهد، برای او دایه ای می آورند به نام حلیمه ی سعدیه. کودک، پستان راست را قبول می کند اما کراراً از پذیرش پستان چپ امتناع می کند، تا بالاخره به دایه می فهماند که او همشیر دارد. یعنی کودک دیگری از این دایه شیر می خورد که این سهم اوست. متخصص می خواهد تا این قصه را با فحص و اجتهاد و تحقیق استخراج کند؛ در حالی که کودکی موسی(ع) و عیسی(ع) آن قدر قصه دارد که اصلاً به تحقیق نیاز ندارد.

مطلب بعدی آن است که حضرت رسول(ص) نگاهی عاشقانه به جهان دارد؛ نه فقط نگاه عالمانه و عاقلانه. نجاشی نقل کرده و دیگران هم نقل کرده اند که حضرت زندگی ساده ای داشته است: در خانه ی ایشان اشیائی بوده از قبیل بشقاب، کوزه و همین وسایل روزمره، که همه ی این ها شناسنامه داشته اند. می گویند برخی علما، اسامی اشیاء خانه ی حضرت را نوشته اند، که مثلاً برای فلان شانه یا فلان دکمه یا فلان در، چه اسم هایی می گذاشته اند.

ایشان این گونه زندگی می کردند. همه را با چشم کرامت می دیدند، نه فقط انسان ها را. مالک در موطع نقل می کند که به همراه حضرت، به کوه احد رسیدند؛ حضرت فرمودند: «هذا جبلٌ یحِبُّنا و نُحِبُّهَ» یعنی یکی از دوستان ما جناب کوه است. می شود گفت عجیب است، شما که در این جا شکست خورده اید. اما حضرت رسول(ص) جهان را با چشم محبت می بینند. مرحوم شیخ طوسی از شیعیان و جناب زمخشری از اهل سنت نقل می کنند که حضرت در ذیل آیه ی «و انَّ منها کالحِجارةِ او اشدُّ قَسوه» فرمود سنگی بود که پیش از مبعوث شدنم به من سلام می کرد و اکنون نیز آن را می شناسم: «کان یسلّم علی و انی لاَعرفه الان». این آفریده ای است که با همه ی کائنات سخن می گوید.

مطابق آیات قرآن ما معتقدیم هر موجودی مسبّح حق است. درسوره ی اسرا می فرماید: «ان مِن شی ءٍ الّا یسبِّحُ بحمده» وقتی پیامبر تسبیح اینها را می شنود، با اینها کریمانه برخورد می کند. در قیامت تمام زمین و زمان شهادت می دهد یا شکایت می کنند که فلان شخص در فلان زمان، فلان کار خوب یا بد را مرتکب شده؛ اما قیامت ظرف ادای شهادت است نه ظرف تحمل آن. هر ادایی مسبوق به تحمل است. آن وقتی شهادت شاهد در محکمه مسموع است که «شَهِدوا بِما عَلِموا» باشد، یعنی شاهد در متن حادثه حاضر و آگاه باشد و فراموش نکند؛ اگر نفهمد یا غایب باشد، یا باشد و بفهمد، اما فراموش کند که دیگر فردای قیامت، شهادتش مسموع نیست.

مطلب دیگر این که علت غفلت بشر آن است که مرگ را پایان خط می داند و می گوید تا زنده ام لذت ببرم. اما حرف تازه ی اسلام این است که شما مرگ را می میرانید، نه مرگ شما را. پیام قرآن این است که انسان آن قدر قوی و غنی است که مرگ را می میراند: «کلُّ نفسٍ ذائقة الموت» نمی گوید: کلُ نَفسٍ یذوقَهُ الموت. هرکسی مرگ را می چشد، نه این که مرگ هر کسی را می چشد. ما آب را هضم می کنیم یا آب ما را؟ ذائق، مذوق را هضم می کند؛ مرگ چه هنری دارد که بتواند ما را از پا دربیاورد؟

مولوی شاگرد خوب قرآن بود که در دیوان شمس می گوید:

ما در مصاف با مرگ پیروزیم. این نگاه می تواند معلم فیلم های دیگر باشد؛ مرگ پایان راه نیست. انسان مرگ را می میراند و این انسان طوری است که با همه در ارتباط است؛ کسی که برای یک بشقاب احترام قائل است، دیگر جنگ جهانی راه نمی اندازد. الان هفتاد درصد بودجه ی کره ی زمین صرف آدم کشی می شود. درآمد سالیانه ی دنیا چقدر است؟ همه ی این بودجه دارد صرف ساختن کارخانه های اسلحه سازی، بمب و وسایل آدم کشی می شود، بقیه هم که گرسنه اند. علتش این است که بشر گمشده ای دارد.

ما لوح نانوشته که نیستیم، ما دو نوع علم داریم؛ علم مهمان که علم حوزه و دانشگاه است؛ در سوره نحل می فرماید: «وَالله اخرجَکم من بطون امّهتکم لاتعلَمونَ شیئا» نوع دیگر علم میزبان است که می فرماید: «ونفسٍ و ما سَوّیها فَالهَمَها فُجورَها و تَقویها» الان چیزهایی به بشر آموخته اند که صاحب خانه را دفع می کند: «و قَد خابَ من دسّیها». ما باید میهمانانی تهیه کنیم که با میزبان ما بسازند نه این که او را بیرون کنند. اگر فیلمساز وحی شناس بود که فبهالمراد، والا حداقل باید توانایی این را داشته باشد که از معقول به متخیل بیاید و به بشریت بفهماند که شما مرگ را می میرانید و انسان ابدی است.

خداوند می فرماید آنجا (در آخرت) نه از ضوابط خبری هست نه از روابط؛ منظور آن است که ما در دنیا نیازهای مان را یا به واسطه ی ضوابط برطرف می کنیم یا با روابط؛ اگر به چیزی نیاز داشتیم یا با خرید و فروش و امثال ذلک برطرف می کنیم (ضوابط) یا از طریق روابط دوستی و خانوادگی) روابط). قرآن صریحاً می فرماید: «لابیعٌ فیه ولا خُلَّه». اگر بشر بفهمد که (در مرگ) نمی پوسد، بلکه از پوسته به درمی آید تحول پیدا می کند؛ دیگر کسی با سرنوشت خود بازی نمی کند. اینها آن امّهات فیلم است که می تواند تحول ایجاد کند. الان هنر این است.

جناب مولوی در مثنوی می فرماید:

یعنی آنها که می گویند حتماً قیامتی هست، دود را می بینند و پی به وجود آتش می برند؛ این هنر نیست، این همان علم عادی است؛ این که چون خداوند حکیم و عادل است پس حتماً باید نظام جزا و پاداشی وجود داشته باشد، این خلاف نیست، حق است؛ اما در نزد عارف این گپ است، هنر نیست. هنر آن است که خود آتش را به صورت عیان ببینیم. اینها می تواند فیلم را فیلم کند. اگر این عصر، عصر هنر است، ممکن نیست خداوند برای تبدیل آن معقول به محسوس، هنرمندی خلق نکرده باشد. چون خداوند اول آب را خلق می کند و بعد عطش ایجاد می کند.

الان مردم تشنه ی هنرند. قبلاً این گونه نبود، یا مردم آگاه نبودند یا وسیله اش نبود. بعدها در اعصار دیگر ممکن است چیز دیگری بیاید. همان طور که الان شعر بر مردم تاثیر نمی گذارد، مگر بر خواص. آن زمان تمام حکومت ها بر مدار شعر بود؛ با یک قصیده، وضعیت حکومت ها و دولت ها تغییر می کرد. اما الان دیگر شعر آن تاثیر را ندارد، اگر هم تاثیر اندکی دارد به خاطر هنرمندی و نظمش است. اگر همان مطالب را به صورت نثر بگویند آن تأثیر را ندارد. ما تنها با اندیشه زندگی نمی کنیم، بخش وسیعی از زندگی ما را انگیزه تشکیل می دهد؛ بنابراین هنرمند کسی است که هم انگیزه و هم اندیشه را بشناسد و هماهنگ کند و تحویل دهد.