غفلت از جایگاه کلیدی «مسجد» در نظام شهرسازی مدرن

مسجد اولین فضای معماری بود که در صدر اسلام و به هنگام مهاجرت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله به مدینه خلق شد و از مصادیق بارز جامعه ی اسلامی گردید و به سبب نقش آفرینی اش در تمامی عرصه ها و شئون جامعه ی اسلامی، گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی را در پی داشت. مسجد به عنوانی مکانی عبادی ـ سیاسی که مسلمانان در آن بزرگ ترین و مهم ترین تصمیمات اجتماعی را می گیرند، همواره مطرح بوده است.

 اسلام مسجد را به وجود آورد تا به نیازهای عبادی، آموزشی، سیاسی و نظامی جامعه ی اسلامی جواب دهد. بنابراین مسجد در جامعه ی اسلامی به عنوان وسیله ای مطرح شد که امت را جدای از اینکه از بُعد معنوی پرورش و تزکیه دهد، محلی باشد برای احیای فرهنگی و مذهبی و جامعه را از تهدیدهای داخلی و خارجی در امان نگه دارد.

مسجد دارای آن چنان اهمیتی است که مقام معظم رهبری درباره ی آن فرموده اند: «پدید آمدن هویتی به نام مسجد، نخست در قبا و سپس در مدینه، در شمار زیباترین و پرمغزین ابتکارهای اسلام در آغاز تشکیل جامعه ی اسلامی است.»

مسجد به عنوان بااهمیت ترین فضای معماری اسلامی نیز همواره نقش بسیار پررنگی را در شکل گیری و روند توسعه ی شهرها بر عهده داشته است و جایگاه رفیعی را در حوزه ی فرهنگی و اجتماعی، جدای از حوزه ی شهرسازی پیدا کرده است؛ تا آنجا که در شکل گیری شهرهای جهان اسلام، به ویژه ایران، همواره نقش محوری بازی می کرد و بافت های شهری، حول آن ها نقش می بستند. اما امروزه مساجد ما بر خلاف گذشته، نتوانسته اند با معماری زمان و عصر خود در هم بیامیزند و از لحاظ فرمی و عملکرد ظاهری، همسو و همگام با نیازهای معاصر شوند. از دیگر سو، سیمای کلی شهرهای ما نیز تا حد زیادی عاری از مفاهیم اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی شده است و حضور مساجد در شهرها، به عنوان مهم ترین عنصر ساختار شهر، بسیار کم رنگ شده است و نقش آن در سازمان دهی فضای شهرهای اسلامی نادیده گرفته شده است.

مسجد در اسلام

 هدف اصلی از تأسیس مسجد و پایه گذاری این فضای دینی عبادت است. این نکته شایان توجه است که در فرهنگ اسلامی، تمامی فعالیت های انسان در وضعیت خاص می تواند رنگ عبادی به خود بگیرد و انسان تربیت یافته در مکتب اسلامی، می تواند به درجاتی برسد که همه ی زندگی او الهی و عبادی شود.

بدین ترتیب، مسجد صرفاً محلی برای ارتباط با خدا نیست، بلکه ارتباط با جامعه و امت نیز در دستور کار قرار می گیرد و یکی از موفقیت های شگفت انگیز پیامبر را باید در همین ارتباط مسجد و مردم یا به تعبیری، پیوند دین و دنیا از طریق مسجد جست وجو کرد.

در کنار جنبه ی فوق، مسجدها نخستین جایگاه دانش در اوایل عصر اسلامی شدند. در آنجا مسلمانان اصول دین و مقدمات اسلام را می آموختند. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نخستین مسجد خود را در مدینه بنا نهاد تا جایی برای نماز، کانونی برای حکومت و همچنین جایگاهی برای آموختن اصول و ریشه های دین اسلام باشد. هرچند در مساجد تنها به وعظ و راهنمایی و تفسیر قرآن و آموختن خواندن و نوشتن به بی سوادان و مانند آن پرداخته نشد، بلکه دانش های فراوان نوظهوری که در اسلام، پس از کشورگشایی های بزرگ به دست آمد، راهی مسجد شد و در کنار علوم دینی مورد توجه قرار گرفت. آن چنان شد که مسجد رسالت آموزشی و فرهنگی خود را به بهترین وجهی انجام داد و دانشجویان و دانش پژوهان فراوانی از سراسر دنیا به مساجد روی آوردندو دانشمندان و پژوهشگرانی بلندپایه ای از آن طلوع یافتند و این مساجد بودند که نخستین جرقه های پایه گذاری مدارس در جهان اسلام را زدند.

در هر مسجدی کتابخانه ای بزرگ وجود داشت و کتاب های فراوانی، در حوزه های مختلف در آن قرار داشت که معمولاً وقف مسجد بودند. بدین سان از روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله تا قرون بعدی، مسجد دگرگونی هایی در حوزه ی معماری به خود دید و گسترش فراوان یافت و رسالت خود را در انتشار اعتقاد اسلامی و دمیدن روح جهاد برای آماده نمودن رزمندگان و آماده ساختن آنان برای دفاع از میهن اسلامی انجام داد. در پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی خودمان و نیز در زمان دفاع مقدس نیز به خوبی این نقش کلیدی مسجد را می توان دید.[1]

البته شاید همه ی کارکردهای مساجد در صدر اسلام، در دنیای امروز تحقق نیابد؛ اما باید فرهنگ حاکم بر مساجد به ساختارهای اجتماعی و سیاسی منتقل شود تا از رهگذر آن، جهت گیری همه ی فعالیت های جامعه، جهت گیری الهی و دینی باشد.

جهان بینی اسلامی و فضاهای شهری

 حکومت های دینی بر اساس دیدگاه های ایدئولوژیک پی ریزی شده اند و در آن ها، مذهب در کنار دو محور اقتصاد و سیاست در جامعه نقشی بسیار پررنگ دارد. در جامعه ی اسلامی مساجد پایگاه اصلی مذهب به حساب می آیند. از این رو، نقش مساجد در شکل گیری و روند توسعه ی شهری بسیار پررنگ است که با بررسی آن، می توان تأثیر آن و جایگاه فرهنگی اش در توسعه ی اجتماعی را به دست آورد.

معماری و شهرسازی از جهت ساختاری بر دو محور استوار است؛ اول از بُعد تئوریک و ساختار فکری که از گذشته تا کنون دیدگاه های فلسفی حاکم بر جامعه توسط هنرمندان وارد عرصه ی ساخت محیط مصنوع شده است. دوم از نظر تکنولوژی ساخت و عناصر فیزیکی سازنده ی آن که خود در تنوع شکل و رنگ و خلق پدیده های اجرایی در معماری تأثیر بسزایی دارد. با رشد و شکوفایی اسلام، دین و اندیشه های اسلامی به جوامع بشری رسوخ کرد و زیرساخت های فکری و فرهنگی و تمدنی جوامع را تا حد زیادی متحول ساخته است تا آنجا که جوامع مسلمان شده، به فضای عبادتی جدید و هنری نو، مبتنی بر جهان بینی اسلامی، احتیاج پیدا می کنند. معماران مسلمان نیز متأثر از دین جدید به خلق مسجد در ساختار شهرها همت می گمارند و نگاه نوینی به مکان های عبادی در عرصه ی معماری ظاهر می شود و در سرتاسر جهان مساجدی باشکوه با سبک ها و شیوه های متعدد، که متأثر از اوضاع اقلمی و اقتصادی آن هاست، خلق می شوند و در عین تنوع، دارای روح مشترکی هستند. در نتیجه، مسجد در ساختار شهر اسلامی به عنوان مهم ترین عنصر کالبدی شهر، جایگاه ویژه ای می یابد؛ به طوری که توسعه ی اغلب شهرهای اسلامی و سلسله مراتب موجود در آن ها متأثر از مسجد اصلی شهر بوده است.

اهمیت مسجد در شهرهای کهن اسلامی تا آنجا بوده است که واژه ی شهر تنها به جایی اطلاق می شده است که در آن مسجد جامع ساخته شده باشد. این مساجد جامع، بنا بر تفکر اسلامی، در هسته ی مرکزی شهرها ساخته می شدند؛ جایی که نه تنها مرکز مبادلات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه بوده است، بلکه معماری و ساخت و سازمان فضایی آن نیز به صورت چشمگیری با فضاهای دیگر شهر متفاوت است. هرچند که در سایر نقاط شهر نیز مساجدی به ویژه در محلات ساخته می شد.

در نتیجه باید گفت با گسترش دین مبین اسلام و ورود آن به کشورهایی همانند ایران، روند شهرسازی تا حد بسیار زیادی متحول شد. این تغییر و تحول نه تنها از جنبه ی تکنیک های معماری، بلکه بیشتر از جهت تغییر ساختار کالبدی شهرها مطرح است و در این ساختار فضایی جدید، مسجد جای خود را در دل شهرهای اسلامی باز کرد و به عنوان رکن اصلی شهرسازی اسلامی ـ ایرانی مطرح شد. معماران مسلمان ایرانی نیز با تلفیق معماری ایرانی با تفکرات اسلامی، مساجدی عظیم و شکوهمند را به وجود آوردند و سعی فراوانی نمودند که با تکنیک های مختلف معماری و برخی الحاقات، همانند گنبد و مناره، تا آنجا که می توانند به برجسته تر ساختن مساجد در فضای شهری، به عنوان مهم ترین عنصر شهر اسلامی، بپردازند.

جایگاه مسجد در سیمای شهر

جنبه ی دیگر کارکرد مسجد توجه به فضای کالبدی شهری و کارکرد معماری آن است. معماری مسجد یک معماری پررمزوراز و در یک نگاه کلی، نماد اندیشه ی توحیدی و واسطه ی عالم علوی با عالم سفلی است. از دیگر سو، پیامبر صلی الله علیه و آله اولین اقدام خود را برای برپا ساختن یک جامعه ی نوین و الگو، با فعالیتی معماری شروع نمود و این موضوع می تواند نشان دهنده ی اهمیت و نقش فضاهای کالبدی شهری در یک جامعه ی آرمانی باشد. بدین ترتیب، مسجد به عنوان نخستین فضای کالبدی شهری در جامعه ی اسلامی، جای ویژه ی خود را باز کرد.

پیامبر صلی الله علیه و آله شهر یثرب را تأسیس نکرد، ولی ساختن جامعه ای نو در این شهر را از بنا نهادن مسجد آغاز کرد. بعدها مسلمانان ساختن شهرهای جدید مانند کوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز کردند. در این شهرها ابتدا مکان و محل مسجد مشخص می شد و سپس با محور قرار دادن آن، محله ها و خیابان ها و بازار و مانند آن شکل می گرفت. این اقدام نمادین، جوهره ی عبودی شهر و جامعه و حکومت در اندیشه ی اسلامی را به خوبی نشان می دهد. محوریت مسجد در معماری و شهرسازی و نیز چرخه ی امور شهر، به مثابه ی یک قطب فرهنگ ساز و سهولت دسترسی مردم به مسجد و کثرت نسبی مساجد در محله ها در گذشته ی تاریخی جوامع اسلامی، از دیگر ابعاد جایگاه مسجد در فضای کالبدی شهری است. تبدیل به دو قطب شدن مسجد و مدرسه در میان عناصر سازنده ی شهر در گذشته ی تمدن اسلامی، که بار اصلی فرهنگ سازی را بر دوش داشته اند، تجسم جایگاه عبادت و علم به مثابه ی دو بال تعالی انسان ها در تفکر دینی است؛ یعنی اگر عبادت و علم را دو عامل اصلی برای تعالی و سعادت انسان ها و جوامع بشری بدانیم، شهرهای اسلامی از منظر فرهنگی، بر پایه ی این دو عنصر قوام داشت و این دو قطب فرهنگی و فرهنگ ساز در یک تجربه ی موفق، بنیاد و اساس اغلب فعالیت های فرهنگی شهرها با جهت گیری الهی بوده است.[2]

بدین ترتیب، باید گفت در طول تاریخ معماری و شهرسازی اسلامی، جایگاه مسجد در بافت شهری همواره به صورت اندیشیده شده و منطقی بوده است.

واضح است که مسجد به عنوان محور و عضوی از مجموع عناصر اصلی شهر، همواره مورد توجه مسلمانان بوده است و انتخاب عملکرد فضاهای همجوار آن نیز با دقت خاص و در یک سلسله مراتب منطقی هویتی انجام گرفته است که حافظ جایگاه مسجد در خاطر مردمان شهر بوده است. مساجد بر حسب عملکردشان و نقشی که در حیات شهر ایفا می کرده اند، به انحای مختلف در شهر جای می گرفتند. مساجدی که در ارتباط مستقیم با حکومت و محل انجام مراسم دینی پادشاهان بودند، در مرکز ثقل شهر و در مجاورت قصر سلطنتی و در کنار میدان اصلی و مرکزی شهر قرار می گرفتند. برخی از مساجدی که در پیرامون ستون فقرات اصلی شهرها قرار می گرفتند، علاوه بر انجام فریضه ی نماز، محل اجتماع و فعالیت های دیگر اجتماعی بودند. مساجدی که در ابعاد کوچک و اغلب فاقد فضای باز بودند، در بدنه ی بازار و ستون فقرات شالوده ای شهر قرار داشتند و صرفاً محلی برای ادای فریضه ی نماز کسبه ی راسته یا گذرهای مجاور بودند.

مساجدی که در مرکز محلات و در مجاورت راسته های اصلی قرار داشتند، نقش مرکز فعالیت ها را در سطح محله ایفا می کردند. غالباً در کنار این مساجد حمام و بازارچه ای نیز ایجاد می شد که عواید آن وقف مسجد می گردید و به این ترتیب، امور مسجد اداره می شد. مساجد کوچکی که به صورت پراکنده در محلات مختلف ساخته شده بودند، به عنوان محلی برای ادای فریضه ی نماز و عبادات اهالی و ساکنان محلات بودند.

با توجه به این تقسیم بندی، آشکار است که سازمان دهی و ساختار فضایی شهر و به تبع آن، شکل گیری سیمای مرکز شهر اسلامی و در قیاس کوچک تر، مرکز محلات شهری، تا حد بسیاری متأثر از مکان استقرار مسجد بوده است. نقش مساجد در ساختار شهرها آن چنان پررنگ است که مساجد در سیمای عمومی شهرها نقشی هدایت گرانه پیدا کرده اند؛ به طوری که شهروندان با مشاهده ی مسجد از دور، آگاهی می یافتند که در چه موقعیتی از شهر یا محله قرار گرفته اند و با توجه به سلسله مراتب مشخص در اطراف مسجد، به درستی رفع نیاز می کردند.[3]

مساجد معاصر و نقش آن ها در سیمای شهر همان گونه که ذکر شد، مساجد جدای از آنکه مکانی برای عبادت مسلمین هستند، کلیه ی امور مسلمین را، از جمله امور سیاسی، اجتماعی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی پوشش می دهند. همین موضوع باعث شده بود که در گذشته، مرکزیت مسجد به عنوان مرکز اصلی شهرها همواره حفظ شود؛ اما متأسفانه در دوران معاصر، در شکل یابی شهرها، این نقش محوری برای مساجد در نظر گرفته نشده است و تا حد زیادی نقش محوری مساجد نادیده گرفته شده است و دیگر طرح ریزی ترکیب سیمای مسجد و نیز انتخاب عملکردهای مجاور مسجد، که در ایفای نقش صحیح مسجد در سیمای شهر اسلامی اهمیت بسزایی دارند، با اندیشه و منطق نیست و دیگر ساختار کالبدی و سیمای بصری مساجد ما هماهنگ با هویت حاکم بر جامعه ی اسلامی مان نیست.

در احداث فضای مساجد، مواردی چون سلسله مراتب ورود به مسجد، استفاده از عناصر و اجزای هویت بخش خلق فضایی آرام جهت عبادت و…نادیده گرفته می شود و مسجد صرفاً با تابلوی ورودی آن قابل تمایز از فضاهای مجاور خود است. ابنیه ی مجاور مساجد نیز هیچ گونه سنخیتی با فضای روحانی و سیمای اصیل آن ندارند. به همین صورت مشاهده می گردد که کالبد و سیمای مسجد هیچ گونه جذبه ی بصری برای اهالی شهر ایجاد نمی کند و همین موضوع از جمله مهم ترین دلایل تضعیف ارتباط اهالی شهر با مساجد به شمار می رود و این موضوع غیرقابل اغماض است، زیرا مساجد کانون حرکت های انقلابی نیز بوده اند و منشأ بسیاری از حرکت های اسلامی، همچون انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، محسوب می شوند.

پس بر مردم و نهادهای تصمیم گیر و تأثیرگذار واجب است که حداکثر تلاش خود را به کار گیرند تا بتوانند جایگاه مسجد را در زندگی و بافت های شهری حفظ کنند. برای این منظور می توان اقداماتی را انجام داد، از جمله اینکه برنامه ریزان و طراحان شهری باید حداکثر تلاش خود را بنمایند تا ساختار فضایی شهرهای جدید ما بر اساس فرهنگ و اندیشه ی اسلامی شکل گیرد و مسجد نقش محوری در طراحی شهرها داشته باشد. از دیگر سو، باید برنامه ریزی هایی در جهت استقرار کاربری های پیرامون مسجد صورت پذیرد، به نحوی که کاربری بناهای مجاور، متناسب با نقش و کارکردهای مساجد باشد.

علاوه بر این، طراحی مساجد باید با توجه به نیازهای شهروندان در دنیای معاصر صورت پذیرد و خلاقیت و ایده پردازی های دنیای معاصر را هم در بر داشته باشد و همسو و همگام با فرهنگ و اندیشه ی اسلامی باشد و بتواند روح سکون و آرامش و معنویت را به نمازگزاران القا کند. البته این ابداعات جدید نباید چهره ی مساجد را از لحاظ بصری مخدوش نماید یا با دید و هویت شهروندان مسلمان در تضاد باشد. برای موفقیت در این عرصه، در طراحی و ترکیب نماهای مساجد باید از هنرهای اصیل اسلامی و بومی استفاده نمود و از ابداعات غیراصولی و یک سو خودداری نمود.

همان گونه که گفته شد، طراحی مساجد باید با توجه به نیازهای شهروندان در دنیای معاصر صورت پذیرد و از دیگر سو، باید کارکردهای اصلی و گذشته نیز به مساجد برگردانده شود. پس باید در طراحی مساجد فضاهایی را برای اختصاص دادن به کانون های علمی و فرهنگی و کتابخانه ها در نظر گرفت و از دیگر سو، باید قسمتی از مساجد برای حل مشکلات اجتماعی شهروندان و حل وفصل امور نمازگزاران اختصاص یابد. همچنین تا حد ممکن در طراحی مساجد یا حداقل مساجد جامع شهرها، با همکاری نهادهای دیگر، کلینیک هایی برای ارائه ی خدمات پزشکی در نظر گرفته شود.

پی نوشت ها: