رُوِیَ عَن رَسولِ الله صلی الله علیه و آله و سلم قال: «إنَّ الغَیرَةَ مِنَ الإیمانِ؛[1]غیرت از ثمرات ایمان است. گذشت که غیرت از محبّت ناشی می شود. محیط خانوادگی، اولین محیط و مؤثر ترین محیط که شدید ترین محبّت غالباً در اینجاست، بالاترین غیرت نیز از او نشأت می گیرد. رابطه محبّتی میان پدر و مادر با فرزند، غیرت نسبت به خانواده را ایجاد می کند و این غیرتشان اقتضا می کند که فرزند را در دو بُعد انسانی و الهی تربیت کنند. اشاره شد که طریق و راه تربیت عبارت است از دو راه سمعی و بصری، که این روش، روشی الهی است.
معنای تربیت
از این جلسه وارد بحث تربیت میشویم، که اگر بخواهیم تربیت را در یک مرتبۀ نازله و در بُعد اخلاقی تعریف کنیم- زیرا در بُعد معرفتی هم بحث شده است- اولاً تربیت یعنی چه؟ معنای تربیت در یک عبارت این است: روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر، به طوری که این روش، ملکه او بشود. این را تربیت می گویند. کسی را تربیت کردن یعنی اینکه روش رفتاری و گفتاری به او یاد داده شود. تربیت در بُعد اخلاقی این است و اگر این ملکۀ او شد، به این معنا که هر وقت کاری انجام می دهد، بر اساس روش رفتاری و گفتاری باشد که مربّی به او آموزش داده، ملکۀ او شده است و می گویند: مربّی او را تربیت کرده است.
نتیجۀ تربیت، مودب به آداب شرعی
دو گونه تربیت داریم؛ تربیت حَسَن داریم و تربیت بد. می گویند: مربِّی او خوب یا بد بود که این طور تربیت شد. مردم وقتی یک کار خوب را از کودک مشاهده می کنند، می گویند: اینها ثمرات تربیت است. مثلاً اگر فرد، عملی یا حرفی، رفتار و گفتاری انجام بدهد که بر هیأت حسنه است و عقلاً و شرعاً پسندیده و سزاوار است، مردم می گویند: این ثمرۀ تربیت است. یعنی این کار از آن ملکه ای که برای او حاصل شده است، تراوش می کند. یعنی کارهایی که می کند، کارهایی است که هم عقل و هم شرع می پسندد. این ثمرۀ تربیت است که از او دیده می شود. بعد هم می گویند: آدم مؤدبی است. اگر هم کارهایش از جنبۀ شرعی خوب بود، می گویند: مؤدّب به آداب شرعی است.
تربیت از دیدگاه اهل معرفت
اهل معرفت تعریف خاصی از تربیت دارند و بحثهایی دارند. آنها مسئله تربیت و ادب را در سه رابطه مطرح می کنند. می گویند: تربیت در ربط با قلب، عقل و نفس آدمی است. آدم باید قلب، عقل و نفسش را تربیت کند. چگونه قلب تربیت و ادب می شود؟ یا اینکه چگونه عقل ادب می شود؟ و... آنها در یک مرحله بالاتری وارد می شوند که نمی خواهم به آن بحث بپردازم؛ فقط تذکر دادم که آن مباحث جای خودش را دارد و اصطلاحات خودش را هم دارد. فعلاً بحثمان راجع به تربیت، در یک سطح پایین تر، در بُعد اخلاقی به معنای روش رفتاری دادن به غیر و روش گفتاری دادن به دیگری است.
روشِ یاد دادن
خودِ این روش رفتاری و روش گفتاری به غیر دادن، یک روش می خواهد. من چگونه به بچّه بگویم آنگونه که عقل می پسندد و آنطور که شرع می پسندد، حرف بزن و عمل کن؟ همین گفتن و یاد دادن چه روشی دارد؟ چگونه به او بیاموزم؟ این همان مطلبی است که جلسه گذشته اشاره کردم. این باید به روش الهی باشد که البته روش الهی، عقلانی هم هست. خدا از دو راه سمعی و بصری، ابناء بشر را تربیت کرده است. این روش تربیت الهی است.
زبان حال گویاتر از زبان قال
اگر برای تربیت هر دو راه بصری و سمعی ممکن باشد، این بحث مطرح است که کدام مؤثر تر است؟ گفتیم که روش رفتاری و گفتاری برای آموختن به غیر، باید با هم باشد؛ اما اینجا بحث در تأثیرگذاری بیشتر است. کدام یکی، اثرش قوی تر است؟ حالا جواب را در یک قالب تقریباً همگانی می ریزم. یک زبان حال داریم و یک زبان قال داریم. زبان حال، گویاتر است یا زبان قال؟ زبان حال بُردش قوی تر از زبان قال است. البته این بحث که اشاره می کنم، تمام اینها متن معارف دین و از روایات گرفته شده است.
زبان حال در رابطه کارهای دیداری، شنیداری و رفتاری مطرح است. عبدالله بن عباس نقل می کند، می گوید: «قیل: یا رَسولَ الله أَیُّ الجُلَساءِ خَیرٌ؟ قال صلّی الله علیه و آله و سلّم: «مَن تُذَکِّرُکُم الله رُؤیَتُه وَ یَزیدُ فی عِلمِکُم مَنطِقُه و یُرَغِّبُکُم فی الآخِرَةِ عَمَلُهُ؛[2] به پیغمبراکرم گفته شد: بین همنشین ها، کدام یک از آنها خوب است؟ حضرت فرمود: آنکه دیدارش شما را به یاد خدا بیاندازد، کلامش فهم شما را بارور کند و کردارش رغبت شما را به آخرت بیافزاید.
تأثیر معاشرت در تربیت
سه خصوصیت را پیغمبر گفتند؛ 1- دیداری، 2- گفتاری، 3- رفتاری. اول فرمود: آن کسی که وقتی او را می بینی، با دیدن او به یاد خدا بیفتی! که تو به یاد خدا بیفتی نه آنکه این مطلب را از صفر به تو یاد دهد. یادآور خدا باشی! توحید در نهاد تو هست. این همان حرفی است که جلسه گذشته با یک روایت دیگر گفتم که بذر توحید، در نهاد همه ما هست. بذر تربیت چه در بُعد الهی آن و چه در بُعد انسانی اش، همه در وجود انسان هست؛ به عنوان عقل عملی و عقل نظری. اول از نظر دیداری، به چهره او که نگاه میکنی به یاد خدا بیفتی. دوّم؛ وقتی حرف میزند به علم تو بیفزاید، یعنی نادانی را از تو بکاهد. سوّم؛ عمل او را که نگاه می کنی، کار او را که می بینی، تو را به آخرت ترغیب کند.
ظاهر انسان ها پیام دارد
در اینجا دیدار و رفتار، هر دو لِسان حال دارند؛(اول و آخر روایت) دیدن که مسلّماً لسان حال است. هیکل او را نگاه میکنی، یاد خدا بیاندازد. همین هیکل با تو حرف می زند. خیلی چیزها نشان می دهد که انسان، انسان الهی است یا شیطانی؟ این شکل و قیافه خودش زبان حال است. اوّل حضرت لسان حال را مطرح کرد، که در این شبهه ای نیست. حال سؤال این است که چرا اول به لسان حال اشاره کردند؟ روایت از علی علیه السلام فرمود: «لِسانُ الحالِ أَصدَقُ مِن لِسانِ المَقال؛ زبان حال راستگوتر است از زبان قال.» به اصطلاح مردم می گویند که: دم خروس را ببینم یا قسم حضرت عباس ات را؟! دم خروس گویا تر است از قسم حضرت عباس.
تاثیر جسم و هیکل پدر و مادر در تربیت فرزند
در تربیت کودک، آنکه بُرد بیشتر دارد، هیکل پدر و مادر اوست. هیکل پدر و مادر را کودک می بیند و این دیدن بیشتر از گفتن های پدر و مادر بر روی او تاثیر می گذارد. پدر را می بیند، مادر را می بیند، تشخیص بدهد که او از نظر پیکره اش، انسان است یا حیوان است؟ من باید اینها را بگویم. من طبق روایت بحث می کنم.
آیا می دانی تشبّه رجال به نساء حرام است که حالا خودت را شبیه زنان کرده ای؟ این بحث در فقه بحث شده است؛ الآن بحث تربیتی است. فرزند نگاه می کند، می بیند و تشخیص می دهد. وقتی نگاه می کند، قوه شهوتش بروز و ظهور پیدا میکند یا فطرت الهی اش؟ گفتیم همه بذرها در این طفل هست؛ شهوت هست، غضب هم هست. با این دیدن، به یاد شیطان می افتد یا به یاد خدا می افتد؟ بُعد معنوی اش فعال می شود یا شهوتش؟ به یاد حیوان می افتد، یا به یاد خدا می افتد؟
عکس برداری کودک از صحنه ها
جمله اول، با زبانِ حالِ پیکره ات و هیکلت او را تربیت می کنی. او این صحنه ها را عکس برداری می کند و فوری در روحش بایگانی می کند. اسم بایگانی روحش را می گذاریم «حافظه». اتاق بایگانی او حافظۀ اوست. همین طور هر چیزی که می بیند، عکس برداری می کند و به حافظه اش می سپارد. این فقط تأثیر هیکل بود.
راست گویی را با راستگویی بیاموز
«وَ یَزیدُ فی عِلمِکُم مَنطِقُهُ» دوّم؛ حرف که می زند، باید حرف هایش به قدری درست باشد که شبیه به دیداری بشود. حالا این یعنی چه؟ علی علیه السلام فرمود: «خَیرُ إِخوانِکَ مَن دَعاکَ إِلی صِدقِ المَقال بِصِدقِ مَقالِه؛ بهترین برادرانت آن کسی است که با راست گویی اش تو را به راست گویی بکشاند.»
این همانی است که عرض کردم. آنجا که کلام جنبۀ اخباری دارد، باید به نحوی باشد که شبیه به دیداری است. حتی ما در محاورات عرفی و روزمرۀ، از آن تعبیر به دیداری می کنیم، می گوییم: دیدم راست می گفت! دیدی یا شنیدی که راست می گفت؟ دیدم دروغ می گفت! ما هم این تعبیرات را بکار می بریم، چون آنقدر روشن است گویا صحّت آن را می بینیم. پدر! مادر! با فرزندتان که صحبت می کنید و حرف می زنید، مواظب حرف هایتان باشید که جلوی او دروغ نگویید! راست گویی را با راست گویی بیاموز. اینها معارف دین ما است. می خواهی روش گفتاری اثر بکند؟ می خواهی به او آموزش دهی؟ این گونه روش گفتاری می دهند. این از طریق سمعی است. قبلی بصری بود. راست بگو! چه به او، چه در حرف ها و نقل هایی که او مطّلع است راست بگو! هم به کودک راست بگو، هم جلوی او راست بگو! نگذار دروغ گفتن را یاد بگیرد!
فطرت فرزند، دروغ بلد نیست!
فطرت بچّه دروغ بلد نیست! چرا؟ کودکان از خودتان یاد می گیرند و به خودتان تحویل می دهند. معروف است که: حرف راست را از بچّه بشنو! این یعنی چه؟ یعنی این هنوز در درونش دروغ شکل نگرفته، هنوز آن فطرت از بین نرفته، راستی و درستی درون او هست، اگر پدر و مادر جور دیگر عمل می کنند، بر خلاف فطرت این کودک است. تمام اینها ریشه دارد در نهاد هر انسانی که راست گویی حسنه است و دروغ بد است.
خوب عمل کردن، بهترین آموزش
می رویم سراغ رفتاری آن، در آن روایت داشت«وَ یُرَغِّبُکُم فی الآخِرَةِ عَمَلُهُ» اینجا علی علیه السلام در این روایتی که خواندم فرمود: «خَیرُ إِخوانِکَ مَن... وَ نَدَبَکَ إِلی أَفضَلِ الأَعمال بِحُسنِ أَعمالِه، بهترین برادرانت کسی است که...تو را با بهترین کارهایی که جلو تو انجام می دهد به بهترین کارها دعوت بکند.» که این هم دوباره روشی بصری است. از این دو طریق سمعی ـ بصری، فرزند تربیت می شود. آن هم به این نحو که در روایت آمده است؛ هم دیداری، هم شنیداری و هم رفتاری. این به بزرگ ترها هم اختصاص ندارد. اتفاقاً کودک زودتر می گیرد. اثر تربیت هم این است که فرزند با بکارگیری روش گفتاری و رفتاری خاصی که آموخته و برایش ملکه شده، هر چه انجام میدهد، چه گفتار و چه کردار، کارهایش عقلاً و شرعاً نیکو باشد.
اللهم صلّ علی محمّد و آل محمّد.
پی نوشت ها:
[1] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 444.
[2] حر عاملی، وسائل الشیعة، جلد 20، صفحه 154.
