شهر تاریخی یری

شهر تاریخی یری در منتهی‌الیه دشت مشگین شهر و به فاصله 65 کیلومتری شمال غربی اردبیل و 35 کیلومتری شرق شهرستان مشگین شهر و در 2 کیلومتری شمال روستای پیرازمیان از توابع بخش مشکین شرقی واقع شده است. این منطقه که 400 هکتار مساحت دارد، در کنار رودخانه قره‌سو واقع و از سه قسمت دژ نظامی، معبد و قوشا تپه تشکیل شده است. قدمت دژ (قلعه) و معبد به سال 1450 قبل از میلاد و قوشا تپه به 7 هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. در این منطقه بر روی سنگ‌ها، نقش و نگارهای متعددی با طرح و ابعاد مختلف با ضربه زدن‌های منظم و دقیق با سنگ‌های سخت، استخوان حیوانات و فلزات سخت حک شده است، نقش‌هایی از بز کوهی، انسان در حالت‌های مختلف و چندین نقش نامشخص دیگر.

این شهر تاریخی برای اولین بار در سال 1978 میلادی توسط هیئت چارلز برنی شناسایی و بررسی شد. او معتقد بود عمر بعضی از آثار این منطقه تا هزاره سوم قبل از میلاد، عصر آهن، سفال خاکستری، سفال نخودی و سفال نارنجی نیز می‌رسد. عده‌ای از باستان‌شناسان قدمت این محوطه را تا 9 هزار سال نیز تخمین زده و معتقدند که سنگ تراشه‌های به شکل انسان مربوط به 7 هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌باشند.

در نزدیکی این منطقه، سنگ قبرهایی با نقش‌های یکنواخت از چهره انسان‌هایی که دهان ندارند، دیده می‌شود که ابعاد آن‌ها از 40 سانتی‌متر تا 2 متر متغیر است و تعداد تقریبی آن‌ها به بیش از 100 مورد می‌رسد. در حال حاضر فقط هفت قطعه از این نوع سنگ افراشته‌ها در منطقه حکاری کردستان ترکیه و یک قطعه نیز در قپوزستان آذربایجان یافت شده است. تاکنون حدود 450 گور در این محل شناسایی شده است. چارلز برنی تاریخ اکثریت این گورها را هزاره دوم و اول قبل از میلاد می‌دانست و حتی پیش‌بینی می‌کرد که این تاریخ به هزار سال قبل‌تر یعنی هزاره سوم قبل از میلاد نیز برسد با این حال آثاری از سکونت عصر برنز شناسایی نکرده و بنابراین بر این نظریه اصرار نورزید تا این که در کاوش‌هایی که توسط هیئت دکتر نوبری در آذر ماه 1382 انجام شد، اشیای باارزشی از داخل گورها بدست آمد که در حال حاضر در موزه باستان‌شناسی خلخال نگهداری می‌شوند.

متأسفانه علی‌رغم تمام اهمیتی که این شهر باستانی دارد، آن گونه که باید از بخش‌های مختلف آن محافظت صورت نمی‌گیرد. وزش باد شدید و طوفان از جمله مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده آثار باستانی این منطقه می‌باشد. بخش حفاظت شده معبد در اثر وزش طوفان به طور کامل تخریب شده است. سرمای شدید زمستان نیز عامل تهدید دیگری برای سنگ‌های منقش این منطقه است که می‌تواند آثار ارزشمند این منطقه را از بین ببرد.