نقش حقوق در کارآمدى خانواده از دیدگاه اسلام (۲)

حقوق زن
 

موارد ذیل، جزو حقوق زن به شمار مى‏روند که برآورده کردن آنها بر عهده شوهر مى‏باشد.

الف. تهیه مخارج و لوازم زندگى
 

تأمین مخارج زن بر مرد واجب است و مقدار آن بر اساس نیاز و شأن زن تعیین مى‏گردد.(1) در ماده 1107 بازنگرى‏شده(2) قانون مدنى جمهورى اسلامى نیز آمده است: «نفقه عبارت است از همه نیازهاى متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانى و بهداشتى و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.»(3)
بنابراین، نفقه واجب که از حقوق زن شمرده مى‏شود(4) و مرد باید آنها را به صورت الزامى تهیه کند عبارت‏اند از:
الف. فراهم نمودن مسکن مناسب؛(5)
ب. تهیه غذا و خوردنى های موردنیاز؛(6)
ج. تهیه پوشاک موردنیاز و متناسب با شأن زن؛(7)
د. تأمین هزینه های درمانى. حفظ سلامت زن به عهده مرد است و وى موظف است زمینه زندگى را در فضایى سالم براى زن فراهم کند، به گونه‏اى که از لحاظ روحى و جسمى در آسایش کامل به سر برد و هرگاه که بیمار شد بر او واجب است که به درمان همسر خود بپردازد و هزینه های پزشکى و درمانى وى را تأمین نماید.
هـ) تهیه وسایل زندگى مناسب و متناسب با شأن زن. تهیه وسایل موردنیاز از وظایف الزامى مرد است و جزء حقوق و نفقه واجب زن به حساب مى‏آید.
در مورد این‏ وظیفه ‏الزامى‏مرد، چند نکته‏ قابل‏توجه است:
1. وجوب نفقه مشروط به تمکین کامل زن است، به گونه‏اى که اگر مرد نفقه را از قبل پرداخت نمود ولى زن مدتى از آن زمان نشوز داشت، نفقه ایام نشوز باید به مرد برگردانده شود و زن این مقدار از نفقه دریافتى را به همسر خود بدهکار است.
2. وجوب نفقه مربوط به همسر دائم است.
3. وجوب نفقه مشروط به عدم توانایى مالى زن و فقر و احتیاج او نیست.
4. در صورتى که مرد از پرداخت نفقه امتناع کند، زن مى‏تواند بدون اجازه از اموال او به اندازه نفقه و مخارج متعارف خود بردارد.
5. اگر مرد ثروتمندى با زن فقیرى ازدواج کند مرد نباید گذشته زن را براى پرداخت نفقه ملاک قرار دهد، بلکه باید حال او را در نظر بگیرد و متناسب با شأن و منزلت و نیاز فعلى‏اش مخارج و لوازم زندگى او را تأمین نماید.(8)

ب. تأمین نیاز جنسى
 

یکى از انگیزه های اصلى تشکیل خانواده تأمین نیاز جنسى زوجین است. احساس جنسى و اندام های مربوط به آن بخش های مهمى از وجود انسان هستند. براى حفظ و استمرار سلامت و آرامش روانى و کارآمدى کانون خانواده، اولین نکته تصدیق صریح و درک احساس جنبه جنسى همسر خویش است. برادفورد(9) در زمینه رضایت زوجین از زندگى، تحقیقى انجام داد. در این تحقیق، از 351 زوج که بیش از پانزده سال با یکدیگر زندگى کرده بودند، در خصوص دلایل ادامه زندگى مشترکشان پرسیده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که یکى از عوامل مؤثر در تداوم زندگى مشترک رضایت از روابط جنسى بوده است.
عدم توجه به این نیاز، زن را دچار ناراحتى های جدى مى‏کند. به همین دلیل، شرع مقدس اسلام برآورده کردن نیاز جنسى زن را، که مطابق طبیعت انسان است، جزء حقوق وى و از تکالیف مرد شمرده است. قرآن کریم روابط جنسى را براى زندگى زینت به حساب آورده است.(10)
اسلام ارضاى نیاز جنسى را که جزء نیازهاى طبیعى انسان است تنها از راه ازدواج مى‏پذیرد و آن را رکن اساسى ازدواج مى‏داند و به دلیل آنکه راه دیگرى غیر از ازدواج براى ارضاى نیاز جنسى وجود ندارد، از وظایف مرد است که نیاز زن خود را تأمین کرده و به رعایت این حق پایبند باشد.

ج. گشایش در زندگى
 

از نظر روایات، مرد وظیفه دارد براى ایجاد شرایط زندگى رضایت‏بخش و تأمین هزینه های مطلوب و معقول زندگى تلاش نماید و از توسعه در نیازمندى های اعضاى خانواده استقبال کند. در متون دینى محبوب ترین مردان در نزد خداوند متعال کسانى هستند که به خانواده خود بیشتر نیکى نموده و زندگى آنان را توسعه دهند.(11)
اعضاى خانواده‏اى که براى رشد و کمال خود از امکانات لازم برخوردار باشند با آسایش و آرامش بیشتر در جهت رشد خود حرکت مى‏کنند و بعکس، آن‏گاه که با محدودیت های ایجاد شده از طرف همسر/ پدر مواجه مى‏شوند آرامش آنها به هم مى‏ریزد و نسبت به نان‏آور خانه دیدگاه منفى پیدا مى‏کنند و این دیدگاه بر کارآمدى خانواده به شدت تأثیر مى‏گذارد. در متون دینى آمده است که سزاوار است مردها در زندگى خود به گونه‏اى گشایش و توسعه ‏ایجاد کنند که ‏اعضاى ‏خانواده ‏مرگ‏ او را آرزو ننمایند.(12)
در روایات، توسعه‏اى که جزء حقوق زن شمرده شده است مورد توجه جدى ائمّه اطهار (علیهم السلام) قرار گرفته است. محتواى کلى احادیث نشان مى‏دهد که فعالیت و کوشش مردها براى تأمین نیازمندى های زندگى و توسعه در آن فوق‏العاده مورد توجه خداوند بوده و بالاترین پاداش براى آن در نظر گرفته شده است. پاداش شهادت در راه خدا از بالاترین پاداش‏ها در فرهنگ و متون دینى است و پاداش کسى که براى خانواده خود تلاش مى‏کند همانند پاداش شهید و مجاهد فى سبیل‏اللّه(13) و گاهى بالاتر از آن شمرده شده است.(14) همچنین بى‏تفاوتى در این امور مورد سرزنش قرار گرفته و کسى که توجه جدى به توسعه زندگى خود و خانواده‏اش نداشته باشد و در این راه تلاش سازنده‏اى نداشته باشد مورد بى‏مهرى رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) قرار گرفته است.(15)

د. آراسته و پاکیزه بودن
 

همان‏گونه که مرد توقع دارد همسرش زیبا، پاکیزه، مرتب و منظم باشد، زن نیز این توقع را از مرد خود دارد که نظافت و آراستگى را رعایت کند. آراستگى مرد رضایت از زندگى را در زن ایجاد مى‏کند، بر عفت و پاک‏دامنى او مى‏افزاید و او را از چشم داشتن به دیگر مردان حفظ مى‏کند. یکى از یاران امام هفتم (علیه السلام) نقل مى‏کند: از علت خضاب کردن آن امام سؤال کردم، حضرت در جواب فرمودند: آمادگى و خودآرایى مرد موجب افزایش عفت زنان است. زنانى که عفت را ترک کردند به خاطر این بود که شوهر خود را مرتب و آراسته ندیدند. آن حضرت از امام رضا (علیه السلام) نقل مى‏کند که زنان بنى‏اسرائیل از عفت و پاکى دست کشیدند و این مسئله هیچ علتى نداشت جز اینکه شوهرانشان خود را نمى‏آراستند. سپس فرمود: زن هم از مرد همان انتظارى را دارد که مرد از او دارد.(16)
حفظ عفت و پاک‏دامنى یکى از عوامل استحکام و کارآمدى خانواده است. از خانواده‏اى که عفت و پاک‏دامنى در آن وجود ندارد نباید انتظار داشته باشیم که زن و مرد نسبت به یکدیگر وفادار باشند. وفادارى زوجین به یکدیگر عامل انسجام، اتحاد و همبستگى زن و شوهر مى‏شود و دلبستگى آنان به یکدیگر و کارآمدى خانواده را تأمین مى‏کند. عفت و پاک‏دامنى به نوبه خود یکى از مهم ترین عوامل تربیت فرزندان و به دنبال آن اصلاح جامعه است. کانون خانواده بهترین محیط براى آموزش عفت به فرزندان است. فرزندان با الگوگیرى از والدین پاکدامن خود، انسان‏هایى پاکدامن خواهند شد.

هـ . معاشرت نیکو
 

زن براى مرد هدیه، نعمت و امانت الهى است(17) و شایسته برخورد و تعاملى شایسته و پسندیده.(18) تکریم و بزرگ‏داشت یکدیگر و دورى از اهانت و تحقیر، وظیفه انسانى و اخلاقى هر مرد و زنى است. مرد نباید عیوب همسر خود را بزرگ جلوه دهد، بلکه براساس دستورات دینى باید آن را بپوشاند.(19) از موارد مهم معاشرت نیکو بخشش خطاهاى همسر است. آنان که از خطاهاى دیگران مى‏گذرند و از حق شخصى خویش صرف‏نظر مى‏کنند، محبّت دیگران را به خود جلب مى‏کنند و آنان را خوش‏بین، وفادار و با محبت نگاه مى‏دارند.
معاشرت نیکو، هم در گفتار مطرح است و هم در رفتار باید آشکار گردد. وقتى مرد با کلماتى مطلوب و چهره‏اى شکفته با زن خود روبه‏رو مى‏شود، در واقع کلید محبت و دوستى و برقرارى ارتباط صمیمى و کارآمد را به دست او داده است و با گفتار دلپذیر و شادى‏بخش روابط را استوار مى‏گرداند. متانت در سخن و گفتار و زیبایى کلام از ویژگى های افراد پاکدل و از اخلاق اولیاى دین است. حال آنکه چهره‏اى گرفته و آشفته و کلمات آزاردهنده دریچه ارتباط و صمیمیت را مى‏بندد و به تدریج فاصله روانى و عاطفى ‏افراد زیاد مى‏شود و در خانواده ‏سبب ‏ناکارآمدى‏آن‏ مى‏گردد.

حقوق شوهر
 

بخش عمده‏اى از استحکام پایه های زندگى و کارآمدى خانواده در گرو رعایت حق شوهر از سوى زن است. آن‏گاه که زن حقوق شوهرش را رعایت کند مرد نیز انگیزه لازم و کافى براى انجام وظایف خود را دارد. این رعایت متقابل زمینه‏ساز بروز رفتارهاى بهنجار و در نتیجه تحقق کارآمدى خانواده است. مهم ترین حقوق شوهر که جزء تکالیف الزامى زن هستند به شرح زیر است:

الف. ارضاى نیاز جنسى
 

زن در غیر ایامى که از نظر شرع محدودیت دارد، واجب است نسبت به ارضاى نیاز جنسى همسرش جواب مثبت بدهد. حتى مستحب است در این زمینه پیش‏قدم شده و آمادگى خود را اعلام کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله)الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرمایند: بر زن لازم است از بهترین عطر استفاده کند، زیباترین لباس را بپوشد، خود را به نیکوترین وجه آرایش دهد و صبح و شام همچون طاووس خرامان خود را به شوهر عرضه کند. حضرت در ادامه مى‏فرمایند: اگر این مقدار را انجام دهد تنها حق شوهر خود را ادا کرده است، در حالى که حق شوهرش بیش از اینهاست.(20)
در رابطه با میل مرد به زن و تمکین وى نسبت به شوهر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور عجیبى دارند. آن حضرت در پاسخ زنى که از حق شوهر خود از رسول خدا پرسید، فرمودند: او را از کام‏گیرى منع نکن، هرچند بالاى شتر باشد.(21) این دستورالعمل کنایه از اهمیت برآورده کردن نیاز جنسى مرد است.

ب. حق نظارت بر رفت‏ و آمدها
 

این حکم که جواز خارج شدن زن از منزل مشروط به اجازه شوهر است، بر اساس روایات قابل خدشه نیست. در منابع شیعى روایات متعددى بر این مطلب دلالت دارند(22) و روایات مشابهى در منابع اهل سنت نیز در این‏باره نقل شده است.(23) در میان فقها نیز این حکم مسلم دانسته شده و کسى در آن تردید روا نداشته است. تنها برخى معتقدند که لزوم کسب اجازه شوهر اختصاص به مواردى دارد که خارج شدن از منزل با حقوق جنسى شوهر منافات داشته باشد، اما با توجه اطلاق روایات، تخصیص آنها به موارد تضییع حقوق جنسى شوهر بى‏وجه است.(24)

ج. حق انتخاب محل سکونت
 

از لوازم حق تمکین جنسى، حق شوهر در تعیین محل سکونت است. زمانى زن مى‏تواند به تکلیف ارضاى جنسى شوهر خود عمل کند که از نظر محل سکونت تابع شوهر باشد. در متون دینى به چنین حقى براى شوهر اشاره شده و آن را از حقوق ثابت‏شده شوهر و از تکالیف الزامى زن مى‏داند.(25) در عین حال، زن مى‏تواند به هنگام عقد با استفاده از شرط ضمن عقد، شرط کند که شوهرش او را از شهر و محل سکونت خود خارج نسازد و یا در محل خاصى او را سکونت دهد، و در صورتى که شوهر این شرط را بپذیرد باید به آن عمل کند(26) و تخلف از آن خلاف وفاى به عهد است.(27) در ماده 1114 قانون مدنى جمهورى اسلامى نیز به این حق اشاره شده است: «زن باید در منزلى که شوهر تعیین مى‏کند سکنا نماید، مگر آنکه اختیار تعیین منزل به زن داده شده باشد.»

پی نوشت ها :
 

*استادیار جامعه‏المصطفى العالمیه.
1ـ روح‏اللّه خمینى، تحریرالوسیله، ص 299.
2ـ این ماده در 1389/9/20 اصلاح شده است.
3ـ روزنامه رسمى جمهورى اسلامى ایران، مجموعه قوانین سال 1381، ج 2، ص 1079.
4ـ روح‏اللّه خمینى، تحریرالوسیله، ص 299ـ300.
5ـ همان.
6ـ همان.
7ـ همان.
8ـ همان، ص 288ـ299.
9- Bradford.
10ـ آل‏عمران: 14.
11ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 78، ص 136.
12ـ محمدبن یعقوب کلینى، فروع کافى، ج 4، ص 11.
13ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، وسائل‏الشیعه، ج 12، ص 43.
14ـ همان.
15ـ همان.
16ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 73، ص 102.
17ـ همان، ج 74، ص 5.
18ـ همان، ج 78، ص 236.
19ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 15، ص 175؛ ج 2، ص 196.
20ـ همان، ج 14، ص 8.
21ـ همان.
22ـ همان، ج 5، ص 418؛ ج 14، ص 112ـ113، 125، 154ـ156؛ ج 15، ص 230.
23ـ على‏بن ابوبکر هیثمى، مجمع‏الزوائد، ج 4، ص 313.
24ـ حسین بستان، اسلام و تفاوت های جنسیتى، ص 60.
25ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 14، ص 435و494.
26ـ همان، ج 15، ص 49.
27ـ حسین بستان، همان، ص 68.
 

منبع: نشریه معرفت شماره 154