تغذیه نامناسب و ناکافی می تواند موجب بروز لاغری، کم وزنی و کوتاه قدی در کودکان شود، البته عوامل مختلفی ممکن است در بروز این عوارض دخالت داشته باشند؛ از قبیل اختلالات هورمونی، ارث، تحرک خیلی شدید بدون مصرف غذای کافی، ولی مهم ترین علت، کم خوری یا نامناسب خوری و در نتیجه عدم دریافت کافی مواد مغذی است.
تعذیه کودکان به علت آن که در حال رشد سریع هسند و در عین حال تحرک جسمی و فکری شدید دارند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و هر نوع کم خوری یا بدخوری می تواند به رشد و سلامت آنان لطمات مهم و گاه جبران ناپذیر وارد سازد.
کم خوری و علل آن
کم خوری می تواند به علت بی اشتهایی و یا امتناع عمدی از غذا خوردن باشد.
دلایل بی اشتهایی یا امتناع از غذا خوردن عبارتند از:
1-اختلالات جسمی
2-اختلالات روحی
1-اختلالات جسمی
بیماری های عفونی و تب دار، کم خونی شدید و بیماری هایی که در کودک ایجاد درد و ناراحتی می کنند، می توانند موجب بی اشتهایی در کودکان شوند که البته این عوارض، مقطعی هستند و با شناختن علت آن و درمان سریع و به موقع می توان آن را برطرف نمود.
2-اختلالات روحی
این نوع اختلالات می توانند مهم ترین علت کم خوری به علت بی اشتهایی یا امتناع از غذا خوردن باشند.
در اینجا به پاره ای از عوامل روحی موثر در بروز کم خوری در کودکان اشاره خواهیم کرد.
-مجبور کردن کودک به غذا خوردن و پافشاری و اصرار در این مورد یکی از عوامل مهم دلزدگی و بی رغبتی کودک نسبت به خوردن غذا می باشد، مثلا ممکن است مادر در حین بازی کردن یا درس خواندن یا سایر مواردی که کودک شدیداً مشغول فعالیتی دلچسب یا ضروری است، او را وادار به غذا خوردن نماید که این امر نتیجه منفی در بر دارد و موجب بی اشتهایی کودک می شود.
-وسواس و دقت بیش از حد مادر نسبت به غذا خوردن کودک نه تنها موجب مصرف غذای بیشتر توسط کودک نمی شود، بلکه او را از غذا خوردن دلزده و متنفر می کند. ضمنا چنانچه کودک دریابد که تغذیه او برای والدینش اهمیت حیاتی دارد، غذا خوردن را وسیله ای جهت گرفتن آسایش از والدین خود قرار می دهد و به هر دلیل و بهانه ای از خوردن غذا امتناع می ورزد و یا به علت لجبازی و مقاومت در برابر مادر یا سایر اعضای خانواده از غذا خوردن سر باز می زند.
-یکنواختی غذای روزانه از عوامل دیگر بی اشتهایی کودکان است. گاه مشاهده می شود که مادر به علت آگاهی از خواص تغذیه ای برخی خوراکی ها، این مواد را به طور یکنواخت در برنامه غذایی کودک تکرار می نماید که این امر می تواند موجب بروز بی رغبتی به غذا خوردن در کودک شود و حتی اشتهای او را برای خوردن غذاهای دیگر نیز سلب نماید. ایجاد تنوع در برنامه غذایی کودک از عوامل مهم تحریک اشتها و تشویق او به برخورداری از تغذیه صحیح و سالم است.
-از دیگر عوامل روحی امتناع کودک از غذا خوردن یا بی اشتهایی او، بی مهری یا بی توجهی والدین نسبت به کودک است.مسلما هیچ مادر و پدری قادر نیست تعمدا نسبت به کودک خود بی مهر و بی توجه باشد، ولی عواملی از قبیل تولد فرزند جدید در خانواده، اختلاف پدر و مادر، از دست دادن یکی از والدین به علت جدایی یا مرگ و عواملی از این قبیل، ممکن است والدین را از بذل توجه کافی به کودک منفک نماید که این امر یکی از مهم ترین عوامل بی اشتهایی و دلزدگی کودک نسبت به غذا خوردن است.
-سخت گیری شدید والدین در مورد کودک نیز از علل بی اشتهایی یا امتناع او از خوردن غذا است.
-تنبیه، سرزنش مداوم و تحقیر کودک از عوامل مخربی است که می تواند او را بی اشتها نماید و موجب تغذیه نامناسب و ناکافی در او شود.
-هیجان یا خوشحالی شدید کودک به هنگام غذا خوردن و یا اوقات نزدیک صرف غذا از عوامل مهمی است که موجب جلب توجه کودک به هر مورد دیگری غیر از غذا می شود و اشتهای او را جهت صرف غذا کور می نماید، بنابراین به هنگام صرف غذا یا اوقات نزدیک آن، نباید توجه کودک را به هیچ موضوع هیجان انگیز، شادی آور یا ناراحت کننده ای جلب نمود.
بدخوری
بدخوری نیز چنانچه در جهت جایگزین نمودن میان وعده های کم کالری یا مواد غذایی فاقد ارزش تغذیه ای بالا باشد، جلوی اشتهای کودک را برای صرف غذای اصلی می گیرد و مانع مصرف غذای کافی و مناسب می شود.
کم خوری یا بدخوری به هر علت و بهانه ای که باشد، موجب بروز اختلالات جدی و زیان آور در کودک می شود و به رشد و سلامت او لطمه وارد می سازد.
امروزه جامعه ما دستخوش عدم تعادل در تغذیه، چه در جهت ازدیاد مصرف مواد غذایی (بیش خواری) و چه در زمینه کمبود دریافت غذا (کم خواری) در بین اقشار جامعه به خصوص کودکان است.
در کنار اختلالات ناشی از زیاده خواری و چاقی، شاهد سوء تغذیه ناشی از کمبودهای تغذیه ای و عوارض گسترده آن به خصوص در بین کودکان هستیم. در حال حاضر، تعدادی نه چندان قلیل از کودکان دبستانی و قبل از دبستان در کشورمان مبتلا به کم وزنی، لاغری و کوتاه قدی هستند.
آمار حاصل از تحقیقات، وجود کمبودهای قابل توجهی را در مورد کلسیم، آهن، ویتامین A، ویتامین B2(ریبوفلاوین) و ویتامین C در بین افراد، به خصوص کودکان نشان می دهد که این امر عمدتا به علت کم خوری یا بدخوری در کودکان بروز می نماید. در بررسی بدخوری در کودکان، عوامل روحی را مورد بحث قرار دادیم و اینک به سایر علل بدخوری در کودکان می پردازیم:
*تلقین: شامل تبلیغات نامناسب و نادرست رسانه های گروهی، تلقین دوستان، همکلاسان، اعضای خانواده و آشنایان در مورد تغذیه، الگوبرداری از والدین، همکلاسان یا خواهر و برادر بزرگتر است.
توجه داشته باشیم که والدین و اعضای خانواده در شکل گیری عادات غذایی در کودک نقش مهمی دارند و چنانچه الگوی غذایی خانواده نامناسب و غلط باشد، موجب برقراری عادات غلط و نامناسب تغذیه ای در کودک می شود.
*کمبود آگاهی صحیح تغذیه ای: آگاه نبودن به خواص تغذیه ای مواد غذایی مختلف و عدم آشنایی با مضرات برخی مواد خوراکی یا غذاهای آماده، می تواند موجب استفاده کودک از الگوی غذایی غلط و زیان آور شود، بنابراین لازم است برنامه های آموزشی گسترده، مداوم و صحیح جهت آشنا نمودن کودک با نیازهای تغذیه ای خود و تاثیر تغذیه صحیح بر سلامت او توسط مقامات مسؤول تغذیه ای تنظیم گردد. در بسیاری از موارد، مادر برنامه غذایی کافی و مناسب برای کودک تدارک می بیند، ولی کودک به علت عدم آگاهی تغذیه ای، از آن پیروی نمی کند، بنابراین آموزش خانواده و به خصوص مادر همگام و همزمان با آموزش کودک، ضروری است.
*شرطی ها: شرطی ها از دیگر عوامل موثر در شکل گیری الگوی غذایی غلط در بین کودکان است. یکی از دلایل مهم نفرت های غذایی یا تمایلات شدید نسبت به برخی مواد خوراکی توسط کودکان، شرطی هایی است که از زمان خردسالی در وجود طفل شکل می گیرد. چنانچه همزمان با مصرف یا رؤیت غذا یا مواد غذایی خاص، احساس ناخوشایندی به هر علت(حتی کاملا نامربوط با غذا) در کودک ایجاد شود، می تواند موجب بی رغبتی و نفرت کودک از آن غذا یا ماده غذایی به خصوص، حتی تا آخر عمر شود، بنابراین سرزنش، تحقیر یا تنبیه کودک به هنگام صرف غذا عامل مهمی در شکل گیری شرطی های غذایی در وی می باشد.
*تسهیل دسترسی به مواد غذایی آماده فراوری شده: که اکثرا فاقد ارزش تغذیه ای بالا هستند و گاه از نظر بهداشتی نیز دارای مشکل می باشند، از دیگر عوامل بروز بدخوری و جانشین شدن مواد با ارزش تغذیه ای پایین به جای غذاهای مفید و مناسب در برنامه غذایی کودکان است.
کم خوری یا بدخوری از هر نوعی که باشد، می تواند منجر به عوارض و اختلالات مهم و گاه جبران ناپذیر در کودکان شود که از مهم ترین آنها می توان کمبود رشد، کم خونی، کاهش مقاومت در برابر بیماری ها، کاهش قدرت یادگیری و تمرکز، کمبود شادابی و تحرک و یبوست را نام برد.
کمبود رشد
چنانچه مواد مغذی ضروری برای رشد به کودکان نرسد، رشد آنان دچار اختلال می شود و تا آخر عمر کوتاه قد باقی خواهند ماند، فاکتورهای غذایی موثر در رشد عبارتند از: انرژی به میزان کافی و متعادل، پروتئین کافی، ویتامین A، کلسیم و فسفر، ویتامین D ،روی و ید.
برای تامین انرژی مورد نیاز، استفاده از مواد نشاسته ای مانند نان، برنج، ماکارونی، حبوبات، سیب زمینی و امثال آن و نیز چربی هایی مانند کره، روغن های گیاهی مایع و نیز مغز دانه ها در برنامه غذایی کودکان لازم است. البته این مواد باید به میزانی مصرف شوند که موجب افزایش وزن و چاقی در کودکان نشوند.
برای دسترسی به پروتئین کافی، منابع حیوانی پروتئین مانند انواع گوشت قرمز و سفید، تخم مرغ، شیر و لبنیات می تواند مفید باشند.
ویتامین A در جگر، کره، زرده تخم مرغ و نیز منابع گیاهی مانند سبزی های دارای برگ سبز و سایر سبزی ها از قبیل هویج و گوجه فرنگی و میوه هایی مانند طالبی، زردآلو، هلو و خرمالو وجود دارد.
کلسیم و فسفر، املاح عمده سازنده استخوان ها هستند که مهمترین منبع آنها، شیر و لبنیات است. ضمنا ماهی هایی که با استخوان مصرف می شوند (مانند ماهی کیلکا و ساردین) نیز از منابع غنی کلسیم و فسفر هستند.
برای تامین روی، لازم است پروتئین های حیوانی به میزان کافی در برنامه غذایی کودکان منظور گردد. ضمنا پروتئین های گیاهی مانند انواع حبوبات، مغز دانه ها و غلات نیز حاوی روی هستند، ولی جذب آنها به خوبی منابع حیوانی نیست. ید به طور طبیعی همراه مواد غذایی به بدن انسان می رسد، در مناطق کوهستانی مانند تهران و سایر مناطق مرتفع، ید موجود در محصولات غذایی کافی نیست و باید از نمک ید دار استفاده نمود.
کم خونی
یکی دیگر از عوارضی که ممکن است به علت تغذیه ناکافی و غلط گریبانگیر کودکان شود، کم خونی است. کم خونی فقر آهن که به علت کمبود دریافت مواد غذایی حاوی آهن بروز می نماید، یکی دیگر از مشکلات مهم بهداشتی در بسیاری از نقاط جهان است.
کودکان اکثراً منابع غذایی آهن را دوست ندارند، مثلاً از مصرف جگر، گوشت قرمز، مرغ و ماهی امتناع می ورزند. این مواد خوراکی، از منابع خوب و غنی آهن هستند و مصرف نکردن یا کمبود استفاده از آنها می تواند موجب بروز کم خونی در کودکان شود. ضمنا وجود اختلال در جذب روده ای یا سایر اختلالات گوارشی می تواند مانع جذب کافی آهن در دستگاه گوارش شود و کودکان را به کم خونی مبتلا نماید. لازم است مادران عزیز به منظور پیشگیری از بروز کم خونی در کودکان، از ترفندهای مختلف جهت تغذیه آنان با منابع غنی آهن استفاده کنند، به عنوان مثال چون کودکان معمولا گوشت های تکه ای و لخم را دوست ندارند، می توان گوشت چرخ کرده را جانشین آن نمود.
بسیاری از کودکان طعم جگر را نمی پسندند، بنابراین مادران عزیز می توانند جگر را به صورت چرخکرده و با استفاده از انواع چاشنی ها، با مواد خوراکی دیگر مخلوط نمایند و در برنامه غذایی کودکان خود بگنجانند. این موضوع در مورد سایر منابع آهن یعنی ماهی و مرغ نیز قابل اجرا است. بسیاری از کودکان جوجه کباب و یا سبزی پلو ماهی را دوست دارند، بنابراین می توان هفته ای دوبار از هر یک از این مواد در برنامه غذایی کودک استفاده نمود.
برخی مواد غذایی گیاهی مانند سبزیجات، حبوبات و مغزدانه ها نیز حاوی آهن هستند، منتها چون آهن آنها از نوع گیاهی است، جذب خوبی ندارد و بهتر است همراه این مواد از آب لیموترش تازه استفاده شود تا جذب آهن آنها را بهبود بخشد.
در شماره بعدی مجله، در مورد سایر اختلالاتی که ممکن است به علت تغذیه غلط در سلامت کودکان رخ دهد، بحث خواهیم نمود و ترفندهایی را که جهت فرهنگسازی صحیح تغذیه ای برای کودکان می توان به کار برد، مورد بررسی قرار خواهیم داد.
منبع: نشریه ی دنیای تغذیه، شماره ی 90