پل بند «برج عیار» یا «صائبی کش» یک بنا از مجموعه بناهای آبی تاریخی شوشتر است که بر روی رود گرگر و پایین دست آبشارها قرار دارد. این پل بند با شماره 2940 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
معرفی:
پیشینه ساخت این پل بند را مانند دیگر سازها ی آبی شوشتر مربوط به دوران ساسانی دانسته ا ند.
این بند بر روی شاخه گرگر و نزدیک بقعه مقام علی در نزدیکی پل کشتارگاه و پایین تر از محوطه آبشارها قرار دارد. این بند در محاذی دو محله دکان شمس و دکان شیخ می باشد.
در شرق بند برج عیار، بقایای اتاقک ها و کانالهایی به چشم نی خورد که به شکل صلیب تعبیه شده اند. این محوطه قبلاً درون باغ بسیار بزرگی قرار داشت که در اواخر دوره قاجار متعلق به خانواده حکیم بوده و ظاهراً آب این مجموعه از تونلی بنام تونل باغ حکیم، از تونل بلیتی تأمین می شده و در دوره صفوی تا قاجار در این مکان توسط صائبین بعنوان نیایشگاه استفاده می شد، و تأسیسات مذکور عبادتگاه و محل اجرای مراسم مذهبی این قوم گردید.
وجه تسمیه:
این بند با نامهای صابئی کش و برج عیار معروف می باشد به نقل ازتاریخ جغرافیای خوزستان نوشته سید محمد علی امام شوشتری: محدوده بند عیار را در حال حاضر صابی کش می نامند که احتمالا این نامگذاری حاصل یک واقعه مهم باشد می توان تصور نمود که در اثر یک توطئه ازپیش برنامه ریزی شده بوسیله متعصبین مذهبی شوشتر مردم بر سر صابئین ساکن در این محل ریخته و تعدادی از آنها را کشته و مابقی به حال فرار به اهواز و محمره و دیگر جاها نقل مکان کردند. بنابراین این بند بنام صابئی کش معروف است.
برخی مانند نویسنده کتاب دیار شهریاران(احمد اقتداری) معتقدند برج عیار نام ظرفی بوده که در گذشته خانمها زیور آلات خود را درون آن نگهداری می کرده اند و به گفته این نویسنده زنی گویا با ذخیره طلا آلات خود این برج را بازسازی کرد.
معماری:
بقایای این بند در حال حاضر در سه قسمت در محاذی رود و وسط آن قرار دارد. دو قسمت که کنار رودخانه گرگر قرار گرفته هرکدام 150 متر می باشد که ظاهراً برای انحراف آب از آن استفاده می شده در سمت شرق این بند نیز بقایای ساختمانهایی قرار دارد که به گفته دکتر رهبر مربوط به پرستشگاه صابئیان می باشد. این بند دارای پی هایی شبیه بند ماهی بازان می باشد برج عیار ظاهراً یک برج نسبتاً بزرگ بوده که برای اندازه گیری میزان آب بکار می رفته. ساختمان برج مزبور بر خلاف ابعاد سنگهای متفاوت در آن نظم رج های دیواره کاملا رعایت شده و رنگ ساروج آن روشن می باشد. در ملات آن نیز مقدار کمی ماسه استفاده شده است این برج از سمت خارج و داخل دارای اندود از ملات ساروج می باشد.که نسبتا محکم است. در قسمت بالای برج نوار یا باندی تقریبا حدود 30 سانتی متر کمی از بدنه جلو نشسته است.
با توجه به قوس بجا مانده می توان حدس زد که این برج دارای قطری حدودا 15 متر می باشد.سطح برج کاملا صاف و یکنواخت می باشد.ارتفاع دیوار قوسی شکل به ارتفاع 5/4متر و عرض 5/4 وطول آن حدود 20 متر می باشد. مصالح بکار رفته در بند از جنس سنگ ماسه و ملات ساروج می باشد. در زیر پل جدید کشتارگاه بر روی صخره کنار ساحل دنباله دیوار قدیمی به چشم می خورد.که برای مهار کردن آب به کار می آمده این دیواره حدود 80 سانتی متر از سطح رودخانه بالاتر می باشد.و ظاهرا ارتفاع آن هم اندازه برج بوده است دیوار فوق الذکر در کنار ساحل به صورت قوسی شکل از داخل خود نمایی می کند که به صورت چند ردیف شبه پلکان که در سطح خارجی به طرف رودخانه دارای اندود ساروج می باشد. پله ها حدوداً 25 سانتی متر طول و عرض حدود 20- 15 سانتی متر است و بوسیله ملات ساروج دارای سطح شیب دار می باشد. برخی به اشتباه این پله ها را برای برداشت آب می دانند، اما با توجه به شیب زیاد پله ها به نظر می رسد که این پله ها برای اندازه گیری میزان آب به کار می رفتند. ظاهراً این بند سطح آب را برای استفاده در باغات میوه فراوانی که در جایگاه محله کمیته سوخت فعلی و باغ زیر بقعه امامزاده عبد الله قرار داشته اند بالا می آورده است و مرکبات بسیاری را نصیب مردم می کرد.
متون تاریخی:
-فردوس در تاریخ شوشتر و مشاهیر آن
بند برج عیارش از متنزهات روزگار و عیار اقتدار سلاطین کامکار می باشد. پس باید از بند برج عیار بحث کرد و سپس از متنزهات بودن آن. بدین جهت از این دو موضوع بحث می کنیم: مقام اول سید عبدالله جزایری کتاب تذکره شوشتر و مقام دوم: بقعه ای بنام مقام علی که از متنزهات متسحسنه یوده و در هر چهار فصل آن بقعه و باغچه سیرگاه مردم شوشتر بوده.
-تذکره شوشتر صفحه 24
پایین بند میزان، آخر شهر بندی ایذاً ااز سنگ و ساروج هست، آنهم الحال خلل یافته مشهور به بند برج عیار که اطراف شهر آسیابها و چرخابهای متعدد از آن دایر بوده و باغ برج عیار، و بلاگردان و گلابی و سالم آباد که در میان شهر بودند یا باغچه های آن که در محلات بود همه به آن چرخابها معمور بود و در اکثر خانه ها آب جاری بود و از طرف صحرا باغ بلبل و باغ فیض الله شکرنویس و طالش علیا و سفلی همه مشجر بودند. در آن محله فرقه ای از اهل کفر ساکن هستند که ایشان را صائبه گویند.
–مرأت البلدان، محمد حسن خان اعتمادالسلطنه صفحه 700
در پایین بند میزان، آخر شهر، محاذی محله دکان شمس بند برج عیار است که به طرف شهر آسیابها و چرخابهای بسیار به آن دایر بوده و اکثر باغات آن محله را مشروب می کرده و در اکثر خانه ها بواسطه آن آب روان بود و از طرف صحرا باغات زیاد از این آب مشجر و خرم می بودند و برج عیار زیوری است، و از طلا و جواهر سازند و زنان در پیش سر زنند. گویند زنی زیور خود را فروخته و به ساختن این بند اقدام کرده و دیگران کمک کرده اند تا بند به اتمام رسیده.
-تحفة العالم میر عبداللطیف خان شوشتری صفحه 45
این شهر[شوشتر] در روزگار پیشین از شهر های بسیار مهم و قشنگ ایران بشمار میآمده و دارای بازارهای مفصل و باغهای مشجر و خیابانهای با نزهت و صفا بوده است. وسعت اسواق و کثرت باغات و وفور فواکه و اشجار و صنعت دیبای آن در دنیای آن روز شهرتی بسزا داشت. باغهای داخله شهر مانند سالم آباد و گلابی و بلاگردان و باغچه های محله سید حسین در سال 1111 بواسطه شکست بند برج عیار خراب شده و باغهای سمت شرقی شهر مانند باغ بلبل و باغ فیض الله شکر نویس و تالش علیا و تالش سفلی نیز به همین سبب از میان رفت.
در صفحه 117 همین کتاب نیز آمده است:
این شهر از اول قرن دوازدهم رو به خرابی نهاد، در هزار و صد و یازده هجری، بند برج عیار شکست و باغچه های داخلی شهر بخشکید. در ایام نادر شاه بند میزان خراب و آب در بلوک میاناب نایاب شد.
