استان سمنان

موقعیت جغرافیایى و تقسیمات سیاسى استان
استان سمنان با وسعتى برابر 515‚98 کیلومترمربع، 5/8 درصد مساحت کل کشور است. این استان از نظر مساحت، ششمین استان کشور است و وسعت آن به حدود چهار برابر استان تهران مى‌رسد.
استان سمنان بین مدارهاى 34 درجه و 17 دقیقه تا 37 درجهٔ عرض شمالى و 51 درجه و 58 دقیقه تا 57 درجه و 58 دقیقهٔ طول شرقى قرار دارد. استان سمنان با مرکزیت شهر سمنان، از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان اصفهان، از شرق به استان خراسان و از غرب به استان تهران محدود شده است.
استان سمنان در حال حاضر داراى 4 شهرستان، 14 شهر، 10 بخش و 28 دهستان است. شهرستان‌هاى آن عبارت‌اند از : سمنان، شاهرود، دامغان و گرمسار. شهرهاى تابعهٔ استان نیز چنین‌اند : سمنان، مهدى‌شهر، شهمیرزاد، سرخه، شاهرود، بسطام، تجن، کلاته، خیج، میامى، بیارجمند، دامغان، گرمسار، ایوانکى و آرادان.
جغرافیاى طبیعى و اقلیم استان
استان سمنان در دامنه‌هاى جنوبى سلسله جبال البرز قرار گرفته است. ارتفاع آن از شمال به جنوب کاهش مى‌یابد و به دشت کویر ختم مى‌شود.
رشته‌کوه‌هاى البرز، از کوه‌هاى طالش در غرب شروع و تا ارتفاعات خراسان در شرق کشیده شده است. این رشتهٔ ممتد، از نظر نحوهٔ استقرار در شرق و غرب تفاوت‌هایى پیدا کرده است. جهت کوه‌ها در غرب تا حبله‌رود از شمال غربى به سوى جنوب شرقى است، در حالى که در شرق این رودخانه امتداد این کوه‌ها جهت معکوس دارد، یعنى از جنوب غربى به طرف شمال شرقى امتداد دارد. این دیوارهٔ بلند و طولانى، مانند قوسى بزرگ است که به سمت شمالى گشوده شده و مناطق پست و مسطح اطراف دریاى خزر را از فلات مرتفع مرکزى ایران (‌از جمله استان سمنان) جدا کرده است. کوه‌هاى پراکنده جنوبى استان سمنان که متشکل از تپه‌هاى اواخر دوران ترشیارى هستند، دشت‌هایى مانند گرمسار، ایوانکى، چاله دامغان، میامى و مخروط‌افکنهٔ شاهرود را به وجود آورده‌اند.
در یک تقسیم‌بندى کلى مى‌‌‌توان استان سمنان را به دو بخش کوهستانى و دشت‌هاى پایکوهى تقسیم کرد:
نواحى کوهستانى از مهم‌ترین و کارآمدترین ناحیه‌هاى داراى امکانات معدنى هستند که براى گذران اوقات فراغت مردم نیز مناسب‌اند. در دشت‌هاى پایکوهى استان، بسیارى از شهرهاى باستانى جاى گرفته‌اند.
خصوصیات جوّى استان سمنان نشانگر تنوع در اقلیم آن است. این تنوع اقلیمى، به دو شکل خود را نشان مى‌دهد:
– اقلیم نیمه بیابانى شدید که اقلیم مختص دشت‌ها، کویر نمک و قسمت‌هایى از فلات شمالى و مرکز ایران است و بخش‌هایى از استان سمنان از جمله گرمسار و بن کوه را در بر گرفته است. در این نقاط، میزان بارش و نزولات جوّى اندک است و معمولاً بارندگى آن در اوایل بهار و در بعضى از سال‌ها در تابستان نیز به وقوع مى‌پیوندد.
– اقلیم نیمه بیابانى خفیف که علاوه بر بخش‌هاى مختلف ایران، قسمت‌هایى از خراسان، سمنان‌، شاهرود و دامغان را نیز در بر مى‌گیرد. بارندگى در این نواحى، معمولاً در پائیز و بهار نیز صورت مى‌گیرد، ولى بیشترین بارندگى در فصل زمستان روى مى‌دهد.
استان سمنان، تحت تأثیر جریان‌هاى هوایى گرم و خشک دشت کویر است ولى عواملى چون دورى از دریا، جهت و امتداد کوه‌ها، ارتفاع مکان و وزش بادها نیز در آب و هواى آن مؤثرند.
در این استان، سه نوع آب و هوا را مى‌توان مشخص کرد:
– قسمت شمالى شامل شاهرود، دامغان، مهدى‌شهر و شهمیرزاد، در زمستان هوایى خشک و مرطوب و در تابستان وضعیتى معتدل دارد.
– قسمت جنوبى شامل گرمسار و جنوب شهرستان سمنان، در تابستان‌ها هواى بیابانى و نسبتاً گرم و خشک و در زمستان‌ها هواى سرد دارد.
– قسمت شمال شرقى شامل میامى و حسین‌آباد کالپوش، در تابستان هواى معتدل و مرطوب و در زمستان هواى سرد دارد.
میانگین حرارت سالانه شهر سمنان 17/8 درجه، شاهرود 14/1 و گرمسار 17/5 درجهٔ سانتى‌گراد است. با توجه به این ارقام، سردترین شهرها از میان چهار شهر استان، شاهرود و سپس دامغان و گرم‌ترین شهر، سمنان و سپس گرمسار است. میانگین حداکثر مطلق درجهٔ حرارت در ماه‌هاى تیر و مرداد که گرم‌ترین ماه‌هاى سال در استان سمنان است به 25 درجهٔ سانتى‌گراد و میانگین حداقل درجهٔ حرارت در ماه‌هاى دى و بهمن که سردترین ماه‌هاى سال استان است به زیر 11 درجهٔ سانتى‌گراد مى‌رسد. همچنین اختلاف حداکثر مطلق درجهٔ حرارت بین گرم‌ترین و سردترین ماه‌هاى سال به 31 درجهٔ سانتى‌گراد مى‌رسد.
در استان سمنان، نزولات جوى بسیار کم و غالباً به صورت ریزش باران است و میزان آن به طور متوسط به 145 میلى‌‌متر در سال مى‌رسد. با توجه به اینکه میزان رطوبت نسبى با بارندگى نسبت مستقیم دارد، لذا میزان رطوبت از غرب به شرق استان و از جنوب به شمال افزایش مى‌یابد. به طورى که درصد رطوبت نسبى در شاهرود 49 و در گرمسار 40 درصد است.
شاهرود در میان شهرستان‌هاى مهم استان با 161/1 میلى‌‌متر بارش سالانه بیشترین و دامغان با 120/2 میلى‌متر کم‌ترین میزان بارندگى را دارند.
تنوع ناهموارى و مجاورت کویر و کوهستان در محدودهٔ استان سمنان (علاوه بر بادهاى محلی) موجب پیدایش بادهاى غربى و کویرى هم شده است.
بادهاى مهم استان عبارت‌اند از:
– بادهاى غربى :‌ این بادها معمولاً مرطوب‌اند و در ماه‌هاى سرد سال از غرب تا شمال غربى مى‌وزند.
– بادهاى کویرى : این بادها معمولاً از مناطق کویرى و بیشتر در ماه‌هاى گرم سال مى‌وزند و موجب افزایش درجهٔ حرارت و خشکى هوا مى‌شوند.
استان سمنان به علت تنوع جغرافیایى، ‌ داراى آب و هوایى متفاوت است. به این صورت که در نواحى کوهستانى هوا سرد، در دامنه کوه‌ها معتدل و در کنار کویر گرم است. در دامغان به علت وزش بادهاى شدید شمالى و بارندگى در نواحى گرگان و مازندران، زمستان‌ها سرد و تابستان‌ها معتدل، در سمنان تابستان‌ها گرم و زمستان‌ها معتدل، در شاهرود با توجه به پستى و بلندى‌هاى آن، در قسمت شمالى سرد، در قسمت مرکزى معتدل و در قسمت جنوبى گرم است. در گرمسار نیز تغییرات فصل خیلى زیاد است. تابستان‌هاى این ناحیه بسیار گرم و خشک و زمستان‌هاى آن نسبتاً سرد و بارانى است.
جغرافیاى تاریخى استان
استان سمنان در دوران باستان، بخشى از چهاردهمین ایالت تاریخى ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده‌گانه اوستایى بود. برخى از دانشمندان این ایالت را گیلان فعلى مى‌دانند، ولى قدر مسلم این که ورن یا ورنه متشکل از صفحات جنوبى البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، خوار، دماوند، فیروزکوه، شهمیرزاد، لاسگرد، ده نمک و آهوان، قوشه، ویمه و نقاط کوهستانى مازندران بوده است.
در تمام دوره حکومت مادها و هخامنشیان، کومیسنه یا کومیشان (قومس بعد از اسلام) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو به شمار مى‌رفت. در این دوره سمنان شهر سرحدى ایالت‌هاى پارت و ماد محسوب مى‌شد. به همین علت برخى از مورخان، زمانى این شهر را جزو مادها و گاهى جزو پارت‌ها به حساب مى‌آورند.
این ایالت که در زمان ساسانیان به پشتخوارگر تغییر نام داده شامل همان شهرهایى بود که در ایالت ورن وجود داشتند. حد غربى این ایالت، خوار (گرمسار فعلی)، حد شرقى آن شاهرود و حد شمالى ایالت پشتخوارگر، کوهستان‌هاى جنوبى طبرستان بود.
سمنان در دوره‌‌هاى بعد از اسلام جزو سرزمین تاریخى قومس (کومش) به شمار مى‌آمد. نام جغرافیایى قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبان‌ها بود، لیکن در دوران حکومت رضاخان، سمنان در شمار شهرهاى استان دوم، یعنى مازندران در آمد.
در آغاز سال 1340 هجرى شمسى، طبق تصویب‌نامه هیأت وزیران ایالت کومش سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، سنگسر (مهدى شهر فعلی) و شهمیرزاد و نقاط تابعهٔ آن‌ها از نظر تقسیمات کشورى به نام فرماندارى کل سمنان نامگذارى شد و مرکز حکومت آن نیز در شهر سمنان مستقر شد.
در سال 1355 هجرى شمسى طبق تصمیم دولت وقت، با اضافه شدن دماوند، فیروزکوه، گرمسار و ورامین فرماندارى کل سمنان به استان تبدیل شد و مرکز آن نیز کماکان شهر تاریخى سمنان باقى ماند. البته طبق تقسیمات کشورى سال‌هاى اخیر، سه شهر دماوند، فیروزکوه و ورامین از استان سمنان جدا شدند.
وضعیت اجتماعى و اقتصادى استان
براساس آمارگیرى جارى جمعیت سال 1370، ‌ جمعیت استان سمنان 241‚457 نفر بود که از این تعداد 000‚282 نفر (61/7 درصد) در مناطق شهرى و 000‚175 نفر دیگر (38/3 درصد) در مناطق روستایى سکونت داشتند.
شهرستان شاهرود در چهار دوره سرشمارى (70-66-55-1345) بیشترین تعداد جمعیت را، نسبت به سه شهرستان دیگر، داشت. در این چهار دوره به ترتیب 43/4، 44/1 و 44/33 درصد از کل جمعیت استان سمنان در شهرستان شاهرود جاى داشتند. در رتبه دوم از نظر تعداد جمعیت، شهرستان سمنان با 24/2، 24/4، 25/7، 26/26 درصد از کل جمعیت استان قرار داشت. شهرستان دامغان و گرمسار به ترتیب در رتبه سوم و چهارم از نظر تعداد جمعیت نسبت به کل جمعیت استان قرار داشتند.
از نظر تراکم نسبى جمعیت، در سال 1370 در هر کیلومتر مربع در کل استان پنج نفر زندگى مى‌کردند. کم‌ترین تراکم مربوط به شهرستان شاهرود با 3/94 نفر و بیشترین تراکم مربوط به شهرستان گرمسار برابر 7/03 نفر در هر کیلومترمربع بود. با توجه به آمارهاى ارائه شده در خصوص تراکم نسبى جمعیت، مشخص مى‌شود که اولاً توزیع جمعیت و تراکم آن در این استان یکسان نیست و در ثانى، آهنگ افزایش آن با مقایسه تراکم نسبى سال‌هاى گذشته از میزان مساوى تبعیت نمى‌کند، بلکه توزیع آن در شهرستان‌هاى مختلف بیشتر تابع عوامل طبیعى، اقتصادى و متأثر از عوامل اجتماعى، ادارى و سیاسى است.
در سال 1370 نسبت جنسى جمعیت استان 105/4 بود. در این سال پائین‌ترین نسبت جنسى در گروه‌هاى عمده سنى در گروه 29-25 ساله و برابر 98 بود و بالاترین نسبت جنسى در گروه‌هاى عمده سنى در گروه سنى 65 ساله و بیشتر، برابر 120 نفر بود. کم‌ترین تعداد زن در گروه سنى 65 ساله به بالا نسبت به تعداد مردان بود. همچنین کم‌ترین مرد در گروه عمده سنى 29-25 ساله نسبت به تعداد زنان بود.
استان سمنان از نظر اقتصادى جایگاهى در خور توجه را در اقتصاد کشور دارد. این استان به خاطر موقعیت جغرافیایى، اقلیم بیابانى و نیمه‌بیابانى و محدودیت‌هاى دیگر مانند آب و خاک، از موقعیت کشاورزى مطلوبى برخوردار نیست. از کل 800‚153‚9 هکتار مساحت استان‌، اراضى مستعد کشاورزى معادل 220 هزار هکتار است. اراضى زیر کشت معادل 600‚186 هکتار (83/2 درصد آبى و 16/8 درصد دیم) است که این رقم تنها دو درصد مساحت استان است. از این مقدار در حدود 596‚172 هکتار زیر کشت محصولات سالانه است که عمده‌‌ترین آ‌ن‌ها به ترتیب گندم و جو، سیب‌زمینى، پنبه (وش) بومى و ورامینى، یونجه، اسپرس، شبدر و چغندرقند است.
استان سمنان با 5/5 میلیون هکتار مرتع و 2/5 میلیون واحد دامى یکى از قطب‌هاى دامپرورى کشور است. هر خانواده دامدار در استان طبق آمار سال 1367 به طور متوسط 80 رأس گوسفند و بره یا بز و بزغاله داشت که تقریباً دو برابر شاخص مذکور در سطح کشور (38 رأس) بود.
بخش صنعت استان به خاطر نزدیکى به استان تهران، دارا بودن شبکه ارتباطى پیشرفته و راه‌آهن با استان‌هاى تهران، ‌ خراسان، مازندران و جنوب کشور (به ویژه راه جدیدالاحداث استان سمنان به استان اصفهان) و کشف ذخایر معدنى مهم، طى سال‌هاى اخیر از اهمیتى ویژه برخوردار شده است.
استان سمنان یکى از قطب‌هاى صنعتى کشور است. براساس اطلاعات موجود علاوه بر واحدهاى صنعتى در حال تولید، نزدیک به 1390 واحد دیگر در دست احداث است. در حال حاضر 505 واحد صنعتى با اشتغال 728‚13 نفر در سطح استان مشغول تولید هستند که از این تعداد، 285 واحد در شهرستان سمنان (56 درصد)، 86 واحد در شاهرود (17 درصد)، 68 واحد در گرمسار (13 درصد) و 67 واحد دیگر در دامغان (13 درصد) مستقر است.
از کل واحدهاى در حال تولید، صنایع کانى غیرفلزى با 182 واحد و 4185 نفر اشتغال در مقام اول و صنایع سلولزى با 21 واحد و اشتغال 201 نفر در مقام آخر قرار دارند. در ضمن بیشترین اشتغال مربوط به صنایع نساجى و چرم با تعداد 4612 نفر است.
استان سمنان از نظر تنوع مواد معدنى یکى از مناطق غنى کشور به شمار مى‌آید. این استان در سال 1368 داراى 61 معدن بود که از نظر تعداد بعد از خراسان و تهران و از نظر میزان استخراج (2443 هزار تن) در مقام پنجم کشور قرار داشت. براساس اطلاعات مربوط به سال 1370 تعداد معادن در حال بهره‌بردارى استان به 73 فقره با میزان استخراج 2675 هزار تن رسید. معادن فعال استان را زغال‌سنگ، کرومیت، گچ، نمک، سیلیس، سولفات دوسود، دولومیت، ‌ پتاس، خاک‌هاى صنعتى، مس، سرب، روى، بوکسیت، منگنز، گوگرد، فسفات و غیره تشکیل مى‌دهند.