پیری مادر و بال های رحمت مادر
وَ قَضی رَبُّک أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَک اَلْکبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کرِیماًوَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی صَغیرا [1]
و بال های تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! و بگو: «پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده!» و بال های تواضع خویش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! و بگو: «پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده!»
و پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستید! و به پدر و مادر نیکی کنید! هر گاه یکی از آن دو، یا هر دوی آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار! و بر آنها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو! اگر یکی از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی «اوف» مگو و به آنها پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.
مقدمه
آیه مورد بحث درباره توحید و سپس مهم اصل نیکی به والدین را مطرح نموده است. قرار دادن توحید یعنی اساسی ترین اصل اسلامی در کنار نیکی به پدر و مادر تاکید دیگری است بر اهمیت این دستور اسلامی. " احسان" در آیه مطلق است که هر گونه نیکی را در بر می گیرد و همچنین،" والدین" مطلق است که مسلمان و کافر را شامل می شود. خداوند سپس به بیان یکی از مصداق های روشن نیکی به پدر و مادر پرداخته می فرماید:" هر گاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها، نزد تو به سن پیری و شکستگی برسند (آن چنان که نیازمند به مراقبت دائمی تو باشند) از هر گونه محبت در مورد آنها دریغ مدار، و کمترین اهانتی به آنان مکن، حتی سبکترین تعبیر نامؤدبانه یعنی" اف" به آنها مگو" (إِمَّا یبْلُغَنَّ عِنْدَک الْکبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍ). و بر سر آنها فریاد مزن (وَ لا تَنْهَرْهُما).بلکه" با گفتار سنجیده و لطیف و بزرگوارانه با آنها سخن بگو" (وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا کرِیماً). و نهایت فروتنی را در برابر آنها بنما،" و بالهای تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر" (وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ)." و بگو بار پروردگارا! آنها را مشمول رحمت خویش قرار ده همانگونه که در کودکی مرا تربیت کرده اند" (وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانِی صَغِیراً). [2]
دقت فوق العاده در احترام به پدر و مادر.
دو آیه فوق، قسمتی از ریزه کاری های برخورد مؤدبانه و فوق العاده احترام آمیز فرزندان را نسبت به پدران و مادران بازگو می کند:
1-از یک سو انگشت روی حالات پیری آنها که در آن موقع از همیشه نیازمندتر به حمایت و محبت و احترامند گذارده، می گوید: کمترین سخن اهانت آمیز را به آنها مگو!. آنها ممکن است بر اثر کهولت به جایی برسند که نتوانند بدون کمک دیگری حرکت کنند، و از جا برخیزند و حتی ممکن است قادر به انجام امور شخصی و کوچک خود نباشند، در این موقع آزمایش بزرگ فرزندان شروع می شود. آیا فرزندان وجود چنین پدر و مادری را مایه رحمت می دانند؟ آیا صبر و حوصله کافی برای نگهداری احترام آمیز از چنین پدر و مادری را دارند؟ و یا هر زمان با نیش زبان، با کلمات سبک و اهانت آمیز و حتی گاه با تقاضای مرگ او از خدا قلبش را می فشارند و آزار می دهند؟.
2-از سوی دیگر قرآن می فرماید: در این هنگام به آنها اف مگو، یعنی اظهار ناراحتی و ابراز تنفر مکن، و باز اضافه می کند با صدای بلند و اهانت آمیز و داد و فریاد با آنها سخن مگو، و باز تاکید می کند که با قول کریم و گفتار بزرگوارانه با آنها سخن بگو که همه آنها نهایت ادب در سخن را می رساند که زبان کلید قلب است.
3-از سوی دیگر دستور به تواضع و فروتنی می دهد، تواضعی که نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چیز دیگر.
4-اگر پدر و مادر آن چنان مسن و ناتوان شوند که به تنهایی قادر بر حرکت و دفع آلودگی ها از خود نباشند، فراموش نکن که تو هم در کودکی چنین بودی و آنها از هر گونه حمایت و محبت از تو دریغ نداشتند محبت آنها را جبران نما.
احترام پدر و مادر در منطق اسلام
گرچه عواطف انسانی و مساله حق شناسی به تنهایی برای رعایت احترام در برابر والدین کافی است، ولی از آنجا که اسلام حتی در مسائلی که هم عقل در آن استقلال کامل دارد، و هم عاطفه آن را به وضوح درمی یابد، سکوت روا نمی دارد، بلکه به عنوان تاکید در این گونه موارد هم دستورات لازم را صادر می کند در مورد احترام والدین آن قدر تاکید کرده است که در کمتر مساله ای دیده می شود.
به عنوان نمونه به چند قسمت اشاره می کنیم:
الف.در چهار سوره از قرآن مجید نیکی به والدین بلا فاصله بعد از مساله توحید قرار گرفته این همردیف بودن دو مساله بیانگر این است که اسلام تا چه حد برای پدر و مادر احترام قائل است. در سوره بقره آیه 83 و در سوره نساء آیه 36 و در سوره انعام آیه 151 و در آیات مورد بحث نیز این دو را قرین با هم دیدیم وَ قَضی رَبُّک أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیاهُ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً.
ب.اهمیت این موضوع تا آن پایه است که هم قرآن و هم روایات صریحا توصیه می کنند که حتی اگر پدر و مادر کافر باشند رعایت احترامشان لازم است. در سوره لقمان آیه 15 می خوانیم: وَ إِنْ جاهَداک عَلی أَنْ تُشْرِک بِی ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً اگر آنها به تو اصرار کنند که مشرک شوی اطاعتشان مکن، ولی در زندگی دنیا به نیکی با آنها معاشرت نما!
ج.شکرگزاری در برابر پدر و مادر در قرآن مجید در ردیف شکرگزاری در برابر نعمت های خدا قرار داده شده چنان که می خوانیم أَنِ اشْکرْ لِی وَ لِوالِدَیک(سوره لقمان آیه 14) با اینکه نعمت خدا بیش از آن اندازه است که قابل شماره باشد، و این دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران می باشد.
د.قرآن حتی کمترین بی احترامی را در برابر پدر و مادر اجازه نداده است. در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود: لو علم اللَّه شیئا هو ادنی من اف لنهی عنه، و هو من ادنی العقوق، و من العقوق ان ینظر الرجل الی والدیه فیحد النظر الیها"اگر چیزی کمتر از" اف" وجود داشت خدا از آن نهی می کرد (اف همانطور که گفتیم کمترین اظهار ناراحتی است) و این حداقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر است، و از این جمله نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر کردن می باشد"[3].
ه.با اینکه جهاد یکی از مهمترین برنامه های اسلامی است، ما دام که جنبه وجوب عینی پیدا نکند یعنی داوطلب به قدر کافی باشد، بودن در خدمت پدر و مادر از آن مهمتر است، و اگر موجب ناراحتی آنها شود، جایز نیست. سید قطب در تفسیر فی ظلال حدیثی به این مضمون از پیامبر ص نقل می کند که مردی مشغول طواف بود و مادرش را بر دوش گرفته طواف می داد، پیامبر ص را در همان حال مشاهده کرد عرض کرد آیا حق مادرم را با این کار انجام دادم، فرمود: نه حتی جبران یکی از ناله های او را (به هنگام وضع حمل) نمی کند[4]! پدر و مادر حق حیات بر انسان دارند.
گاه می شود پدر و مادر پیشنهادهای غیر منطقی و یا خلاف شرع به انسان می کنند، بدیهی است اطاعت آنها در هیچیک از این موارد لازم نیست، ولی با این حال باید با برخورد منطقی و انجام وظیفه امر به معروف در بهترین صورتش با این گونه پیشنهادها برخورد کرد. از امام کاظم علیه السلام می فرماید: کسی نزد پیامبر ص آمد و از حق پدر و فرزند سؤال کرد فرمود: لا یسمیه باسمه، و لا یمشی بین یدیه، و لا یجلس قبله، و لا یستسب له" باید او را با نام صدا نزند (بلکه بگوید پدرم!) و جلوتر از او راه نرود، و قبل از او ننشیند، و کاری نکند که مردم بهپدرش بدگویی کند" (نگویند خدا پدرت را نیامرزد که چنین کردی!)[5].
تحقیقی پیرامون معنی" اف"
"اف" در اصل به معنی هر چیز کثیف و آلوده است، و به عنوان توهین نیز گفته می شود. سپس مفهوم آن توسعه یافته و به هر چیزی که مایه ناراحتی است گفته شده است[6]. معانی دیگر نیز برای اف گفته اند، از جمله چیز کم، ناراحتی و ملامت بوی بد. از قرائن استفاده می شود که این کلمه در اصل" اسم صوت" بوده است، (صدایی که انسان به هنگام اظهار نفرت یا ابراز تالم و درد جزئی و یا فوت کردن چیز آلوده ای از دهانش خارج می شود). سپس این" اسم صوت" به صورت کلمه ای درآمده و حتی افعالی از آن مشتق شده است، و در ناراحتی های جزئی و یا اظهار تنفر به خاطر مسائل کوچکی، به کار رفته، معانی مختلفی که در بالا ذکر شد به نظر می رسد از مصداق های همین معنی جامع و کلی بوده باشد. به هر حال، آیه فوق می خواهد در یک عبارت کوتاه و در نهایت فصاحت و بلاغت این معنی را برساند که احترام پدر و مادر چندان زیاد است که حتی نباید در برابر آنها کمترین سخنی که دلیل بر ناراحتی از آنها و یا بی میلی و تنفر بوده باشد بر زبان جاری ساخت.[7]
پی نوشت
[1] اسراء24-23
[2] تفسیر نمونه، ج12، ص72
[3] جامع السعادات، ج 2، ص 258.
[4] فى ظلال القران، ج 5، ص 318.
[5] نور الثقلین، ج 3، ص149.
[6] تفسیر فخر رازى، ج 2، ص 188.
[7] تفسیر نمونه، ج 12، ص85
