هفته نامه جامعه پویا - ترجمه امیر صدری: فیلم سازان معمولا افرادی جذاب برای معاشرت و بامزه یا خوش مشرب شناخته نمی شوند، اما «سوفیا کاپولا» متفاوت است- کارگردانی که زیبایی شناسی اش فراتر از صفحه نمایش است و دوست نزدیکش مارک جیکوبز، طراح مد، می گوید: «او هنر زندگی دارد».
استیون دورف، بازیگر «جایی» او ساخته شده در سال 2010، در جایی گفته: «وقتی او من را کارگردانی کرد، همه به این نتیجه رسیدند که من می توانم دوباره یک بازیگر مطرح باشم.». در میان منتقدان هم او محبوب است و وقتی به همکارانم گفتم می خواهم با او مصاحبه کنم، یکی زا آنها گفت: «اوه، من دلم می خواهد زندگی ای مثل زندگی او داشته باشم».
کاپولا شش فیلم را در کارنامه خود دارد، در صنعت فیلم سازی مردسالارانه ای که به ندرت یک کارگردان زن مشهور می شود، او یک استثناست. دختر فرانسیس فورد کاپولا، یکی از مشهورترین کارگردانان تمام اعصار هالیوود، از طریق بازیگری، مدل بودن و طراحی مد به کارگردانی رسید. او با یک ستاره موسیقی راک فرانسوی، توماس مارش، خواننده اصلی گروه فونیکس، ازدواج کرده و این زوج وقت خود را بین خانه ای در غرب منهتن و پاریس تقسیم می کنند.
با وجود سایه سنگین نام پدر و فعالیت های مختلف، کاپولا عمدتا با فیلم هایی که ساخته، شناخته می شود. صحنه های خاص و شاید پرزرق و برق اما صمیمانه، مالیخولیای جاری در داستان و حس طنز سیاه صحنه ها ویژگی های شاخص فیلم های او هستند- داستان آدم های تنهایی که هم زمان بامزه و در عین حال دارای حس دافعه بودند، در «گمشده در ترجمه» تا داستان تاریخ متفاوت «ماری آنتوانت» یا جوانان لجوج منحصر به فرد و بی رحم «Bling Ring» همگی ستایش شده اند.
به نظر می رسد بسیاری از این تصویرها از شخصیت خود کاپولا ریشه گرفته اند و روی شخصیت خود او بنا شده اند: معروف است که نقش کلیدی و خاص و شاید اسطوره ای اسکارلت یوهانسون، در «گمشده در ترجمه»، به نوعی شخصیت پنهان خود «سوفیا کاپولا» است.
وقتی این موضوع را به او می گویم می خندد: «واقعا؟ چه بامزه... من این قدر جذابم؟» و بعد مشخص است که از حرف خودش خجالت کشیده، زمزمه می کند: «واقعا بامزه است که دیگران چنین تصوراتی درباره آدم دارند...، دیشب مشغول تماشای کلیپ خودم روی فرش قرمز بودم و به نظرم آمد خیلی بد و نچسب بودم. واقعا حس می کردم آنجا وسط ستاره ها یک وصله ناجور هستم.. و البته من با یک آدم 10 ساله زندگی می کنم که به نظرش من اصلا جذاب و باحال نیستم...».
منظور سوفیا کاپولا دختر بزرگ ترش «رومی» است. او و مارس دو دختر دارند که در فرانسه و گاه در آمریکا به مدرسه می روند و گاه هم در هتل مارتینز کن به والدین خود می پیوندند. در هتل مارتینز اتاق ها به سبک فیلم های کلاسیک هیچکاک هستند و یک راهروی دراز ورودی اتاق ها را بیشتر شبیه لوکیشن فیلم های سینمای می کند، اما فضا با نحوه قرار گرفتن وسایل خانواده و سوفیای که پابرهنه این سو و آن سو می رود و البته شلوغی گوشه و کنار اتاق ها حالتی متفاوتی با تصاویر سینمای کلاسیک یافته است. کاپولا لباس راحتی به شکل پیراهن و شلوارهای مردانه پوشیده و تقریبا هیچ آرایشی ندارد.
آخرین فیلم سوفیا کاپولا، «فریب خورده» اولین بار در جشنواره کن به نمایش درآمد و در این جشنواره جایزه بهترین کارگردانی را هم نصیب او کرد. با یادآوری زمان برگزاری جشنواره کن می گوید: «حضور در جشنواره کن مثل سفر به یک سیاره دیگر است، هر لحظه در میان آدم های مشهور و مهم بودن و هر لحظه برنامه ای داشتن چندان مثل زندگی معمولی نیست. همیشه چند روز طول می کشد تا از فضای جشنواره به زندگی معمول خود برگردیم.»
شادی؛ نه برای جایزه کن
فیلم جدید او بازسازی فیلم مشهوری از دان سیگل است که در سال 1971 ساخته شده، اما تفاوت دو فیلم میلیون ها کیلومتر است و واقعا شباهت زیادی بین دو فیلم پیدا نمی کنید. فیلم کاپولا فیلمی غمگین و حتی تلخ با لحظاتی به شدت خنده دار و به شدت تاثیرگذار است که تماشاگرش را با خود می برد. این فیلم به شدت با تحسین تماشاگران جشنواره کن رو به رو شد و کاپولا اشاره می کند که خوشحالی او در جشنواره کن به دلیل استقبال تماشاگران بوده و نه جایزه ای که گرفته است.
حضور نداشتن او در مراسم اختتامیه جشنواره هم تایید کننده همین موضوع است. قبل از اکران فریب خورده، کاپولا یک دهه در جشنواره کن حضور نداشت. ماری آنتوانت فیلمی بود که در جشنواره کن سال 2006 به نمایش درآمد و تصویر متفاوتی که کاپولا از آخرین ملکه فرانسه نشان داده بود چندان با استقبال مواجه نشد و حتی در زمان نمایش فیلم برای منتقدان سینمایی، هو شد. با یادآوری آن زمان می گوید: «به نمایش گذاشتن چیزی که ساخته ای، هیچ وقت کار ساده ای نیست. شرایط به ویژه در اولین نمایش از همه سخت تر است. درباره فیلم هم می دانستم که فیلم خاصی است و ممکن است با واکنش های تندی رو به رو شود، اما باید اعتراف کنم که هنوز هم با یادآوری آن واکنش ها عصبی می شوم».
کاپولا در حال حاضر 46 ساله، اکنون کارگردانی با تجربه و مورد تایید منتقدان است. او امسال به دومین زن تاریخ بدل شد که جایزه بهترین کارگردانی جشنواره کن را به دست آورده است. البته برای رسیدن به جایگاه فعلی، شرایط سختی را پشت سر گذاشته است. تنها یک دهه پیش، پس از کسب اسکار برای «گمشده در ترجمه» بسیاری از منتقدان به او حمله کردند. او متهم بود که فیلم هایی می سازد که هدف آنها بردن جایزه و تشویق شدن است. برخی هم او را متهم می کردند که درواقع استقلال خود را از پدرش بیش از حد بزرگ نمایی می کند تا حمایت شود.
یادداشت های او درباره شیوه های فیلم سازی پدر در همین راستا متقلبانه ارزیابی می شد. طبیعی بود که در یک صنعت مردسالار اهمیت دادن به او دارای جنبه های فمینیستی و تبلیغاتی ارزیابی شود. فیلم های او اغلب واکنش های مثبت و منفی توامانی را رقم می زدند، اما حالا همه اینها را پشت سر گذاشته و فیلم سازی صاحب سبک و مورد تایید عمومی شناخته می شود.
او همچنان به واکنش های تماشاگران عادی اشاره می کند: «خیلی ها سراغ من می آیند و می گویند که چقدر از دیدن فیلم ها لذت می برند، برای همین است که احساس می کنم خودم و فیلم هایم جای خودمان را پیدا کرده ایم». جمله او درباره چند فیلمی که قبل از این ساخته، در نوع خود جالب است: «آنها به نظرم حالا بیشتر از قبل زنده هستند».
واکنش های متفاوت به فیلم های کاپولا
با وجود این برخی منتقدان به شدت از «فریب خورده» انتقاد کردند. یکی از اصلی ترین انتقادها، «سفید کردن» متن «کولینان»، نویسنده کتابی است که فیلم از آن اقتباس شده. کاپولا به دنبال تصمیم برای حذف یک شخصیت مهم نقش مکمل که یک زن برده سیاه پوست بود و استفاده از «کریستن دانست» در نقشی که در کتاب دارای تم نژادپرستی است، مورد این اتهام قرار گرفت.
داستان فیلم در دوران جنگ های انفصال آمریکاست و صحنه و دکورهای طراحی شده در فیلم بسیار عالی هستند: اما کاپولا به آرامی از تصمیم های خودش دفاع می کند: «این موضوع مهم را به هیچ وجه نمی توان نادیده گرفت یا با یک تغییر کوچک عوض کرد. دختران جوان فیلم من را تماشا می کنند و تصویری از یک شخصیت آفریقایی- آمریکایی تنها چیزی نیست که می خواهم به آنها نشان بدهم».
فیلم های کاپولا عموما مضامینی را در خود دارند که موجب بحث و اظهارنظرهای متفاوت می شوند، شاید عمده ترین مضمون های جنجالی فیلم های او بحث های تفاوت های جنسیتی و دیدگاه های زنانه است. فیلم آخر او داستان یک سرباز شمالی مجروح (کالین فارل) است که در یک موسسه زنانه تحت نظارت نیکول کیدمن در می سی سی پی بستری می شود و حضورش موجب بروز مشکلات اعتقادی، سیاسی و احساسی بین زنان جوان می شود.
در فیلم کاپولا، هر یک از چهره های زن با احساسات سرکش متفاوت، مخاطب را از شخصیتی به شخصیتی دیگر می کشانند و در نهایت به کاراکتر آرام و تنهای مدرس جوان کریستن دانست می رسانند. درواقع فیلم کاپولا فیلمی در تشریح و توصیف زنان است نه مردان.
فیلمی با نگاه زنانه
برای کاپولا، فیلم سیگل یک متن مرجع یا الگو نبود: «صادقانه بگویم خیلی با آن فیلم آشنا نبودم، راستش را بخواهید فیلم سیگل را در آمریکا فقط عشق فیلم های واقعی دیده اند و می شناسند...؛ اما آن راس، مدیر تولید من و دوست قدیمی ام، به من گفت باید این فیلم را ببینم که باید آن را بازسازی کنم.
اول به نظرم حرفش یک شوخی بود، اما فیلم را تماشا کردم و فیلم رهایم نکرد. در سرم ماند، چون خیلی عجیب بود. کل تم داستان را دوست داشتم. داستانی درباره یک سرباز دشمن که در محیطی بین دختران جنوبی گیر می افتد، بسیار جالب بود، اما دوست داشتم آن را تغییر دهم: همان داستان را بگویم، اما از منظر زنان، آن چیزهایی که برای زنان جالب است. نه یک بازسازی، بلکه روایتی دوباره. کلا فکر کنم به طور خانوادگی لغت بازسازی را دوست نداریم و این یک کلمه بد در خانواده ماست.»
فیلم را به راحتی می شود یک فیلم فمینیستی نامید، اما آیا کاپولا یک فمینیست است؟ «اصلا دوست ندارم به خودم برچسب بزنم، مشکلی با اینکه دیگران فیلم های من را ارزیابی کنند یا اینکه آن را فیلمی فمینیستی بدانند ندارم، اما از نظر من این فیلم فیلمی است که از زاویه دید زنانه روایت شده است و نه چیزی بیشتر...، فیلم من درباره زنانی خاص است، زنانی قوی، در نسخه 1971 (نسخه سیگل) این زنان دیوانه به نظر می رسیدند یا شبیه کاریکاتور، اما من می خواستم آنها را انسانی ببینم، نگاهی عمقی تر به درون آنها داشته باشم. می خواستم درباره آنها اطلاعات بیشتر ارائه بدهم».
برای کاپولای متولد نیویورک که مدت زیادی در کالیفرنیا زندگی کرده، این فیلم فرصتی برای رو به رو شدن با مناطقی از آمریکا بود که تماس چندانی با آنها نداشت: «جنوب همیشه برای من حالتی غریب داشته. این مناطق انسان های متفاوتی دارد، در آن زمان هم این انسان ها متفاوت بودند، به نظر من زنان جنوبی کاملا با زنان شمالی فرق می کردند، آنها به مردان وابسته بودند، اما زمانی که مردان همه به جنگ رفتند، قدرت خود را نشان دادند. این تغییر برای من به عنوان یک زن جالب بود».
اگرچه داستان در قرن نوزدهم می گذرد، اما طراحی صحنه و دکورهای فیلم به نوعی متفاوت با فضای معمول این نوع سینماست: «در بچگی، بربادرفته را دیدم و تصاویر آن فیلم هنوز در ذهنم هستند. اما می خواستم فیلمم واقع گرایانه تر باشد. چیزی که تصنعی یا بازسازی شده جلوه نکند».
در صنعتی که دیدگاه های زنانه همچنان جدی گرفته نمی شود- جایی که فیلم سازانی چون کاترین بیگلو، به دلیل اینکه در نوع سینمای مردانه موفق شده اند، ستایش می شوند- ظرافت و نوع خاص زیبایی شناسی سینمایی کاپولا با علاقه منحصر به فرد او به مد، دکوراسیون و پرده های گل دار و زیبایی زنانه ملایم، نوع خاصی از سینما محسوب می شود. کاپولا 18 سال است کارگردانی می کند و انواع مخالفت های جنسیتی را با کارهایش تجربه کرده است.
او متهم به فرم گرایی افراطی و غول در نمایش احساسات شده و مشابه فیلم سازی مانند وس آندرسون «نمایشگر» و «متظاهر» معرفی شده است. طبیعی است که با وجود گذشتن سال ها چنین واژه هایی همچنان ناخوشایند هستند: «فقط احساس می کنم من یک نظر زنانه دارم و خوشحالم که آن را در فیلم هایم قرار دهم. مطمئنا سینمای ما به اندازه کافی مردانه است و طبیعی است که نگاهی متفاوت، واکنش های متفاوتی را موجب شود. هرگز احساس نمی کردم مجبور به تبعیت نظر اکثریت شوم.
شاید با وجودمردان قوی پرشمار در اطرافم برای من نزدیک شدن به دنیای زنانه جذاب بود. منظورم این است که در اولین فیلمم حس کردم دلم می خواهد فیلمی برای دختران نوجوان بسازم. فیلم هایی که کارگردانان مرد برای دختران نوجوان ساخته بودند، نگاه می کردم و با خودم فکر کردم چرا این فیلم ها زیبا نیستند؟ چرا ما نباید با این مخاطبان با احترام برخورد کنیم؟ این چیزی بود که وقتی نوجوان هم بودم، حس می کردم. درواقع حدس می زنم همیشه فیلم هایی می سازم که خودم دوست داشتم ببینم.»
وقتی از او می پرسم آیا هنوز هم اگر کسی او را به عنوان دختر فرانسیس فورد کاپولا بشناسد، ناراحت می شود می گوید: «خب خیلی بستگی به نحوه گفتن او دارد. من افتخار می کنم که دختر فرانسیس فورد کاپولا هستم. خیلی چیزها را از او یاد گرفته ام، او همیشه حامی من بوده، اما به هر حال من الان هویت خودم را دارم. او یک استاد بزرگ است، اما من الان در مسیر خودم حرکت می کنم و کار خودم را می کنم...».
خلاقیت کمتر در فیلم های بزرگ
البته شیوه مستقل کاپولا یک علت دیگر هم دارد: «وقتی پای فیلم های بزرگ و پرهزینه به میان می آید، واقعا موضوع فقط یک شکل پیدا می کند، آنها کارگردان زن استخدام نمی کنند. آمار می گوید فقط دو درصد فیلم ها را در هالیوود کارگردانان زن می سازند و این آمار درباره فیلم های بزرگ خیلی خیلی پایین تر است».
البته کاپولا که فیلم هایش مستقل شمرده می شوند به سیستم فیلم سازی استودیویی هم انتقادهایی دارد: «تجربیات من می گوید هر قدر یک فیلم بزرگ تر باشد، امکان آزادی عمل و انجام کار خلاقانه در آن کمتر است. طبیعی است که این شیوه قدرت بیشتری هم پیدا کند، چرا که این در حقیقت یک صنعت است نه یک هنر. البته من همیشه تلاش کرده ام کاری را که دوست دارم انجام دهم و خوشحالم که می توانم فیلمی مثل فریب خورده را بسازم. البته همیشه وقتی شروع به ساختن فیلم جدیدی می کنم، از اینکه ساختن یک فیلم جدید متفاوت با فیلم های معمول چقدر سخت است، متعجب می شوم».
کاپولا بسیار سعی می کند زندگی شخصی اش را از رسانه ها و جنجال های معمول دور نگه دارد. او می گوید: «این را که بچه ها را به مراسم افتتاحیه فیلم ها یا جشنواره ها می برند یا با آنها مصاحبه می کنند نمی فهمم، من این کار را نمی کنم. آنها بچه هستند و باید بچگی کنند.»
فیلم دیدن هم چنان یک سنت در خانواده کاپولاست، اما شرایط تغییر کرده: «من همراه پدرم فیلم می دیدم. آن زمان فیلم های بزرگ زیادی می دیدیم. فیلم هایی تاثیرگذار، فرزندان من عاشق سینما و فیلم دیدن هستند. اما سلیقه آنها بد است. آنها هیچ فیلم کلاسیکی را تماشا نمی کنند و درواقع به خاطر آنها ما هم هیچفیلم قدیمی و کلاسیکی را تماشا نمی کنیم...».
