قربانی از کهن‌ترین رسوم بشر است/ راهی برای تقرب به خداوند

به گزارش خبرنگار مهر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد «مفهوم قربانی از میتراییسم تا اسلام» توسط پروین صفوی نگاشته شده است. پرویز عباسی داکانی، استاد راهنما و بهزاد سالکی استاد مشاور این پایان‌نامه در دانشگاه آزاد واحد مرکزی دانشکده ادبیات و علوم انسانی بودند.

یادداشت زیر از این پایان نامه استخراج شده است:

آئین‌های قربانی از کهن‌ترین ادوار تا به امروز، در سرتاسر جهان به عنوان سنت و عادت دیرین دینی برگزار می‌گردد. گمان می رود انسان ابتدایی، نخستین قربانی را به منظور تقدیم به خدا و یا خدایان خویش، از جنس خود برگزیده و بعدها انواع گوناگون یافته است؛ مانند قربانی حیوانی، پیشکش از محصولات زمینی، رگ زدن، انگشت بریدن(مانند مردم استرالیا)، خون شرمگاه در معابد ریختن(مانند یونانیان)، ختنه کردن (مانند مصریان و عبرانیان)، خودسوزی(مانند هندوها و چینی ها) و هزاران اعمال دیگر. رسم قربانی کردن حیوان یا غلات یا روغن و لبنیات و میوه ها و خوراکی ها از دیرباز در ادیان وجود داشته است.

پیداست که برافتادن قربانی انسانی یا به عبارت درست‌تر تعدیل شدن آن، به یکباره و ناگهانی صورت نگرفته است، بلکه رنج هایی مصلحان جهان از یک طرف و تعالی فکر و ترقی شعور آدمیان در طی میلیون‌ها سال از جانب دیگر مایه تعدیل و تبدیل آن گشته است.

دین از نظر روانشناسانی چون یونگ و جیمز از دیرینه ترین انگیزه‌ها، نیازها و رفتارهای انسانی و به نظر مردم‌شناسانی چون لوباک، تایلور، فریزر و جامعه‌شناسانی چون دورکیم از کهن ترین دلبستگی ها، تلقی ها و انگاره های بشری و نهادهای اجتماعی است.

مطابق نص صریح قرآن، سنت‌ها، سمبل‌ها، شعائر و مناسک دینی در جوامع مختلف، متفاوت و متنوع و ارزش هر یک به نوبه خود در هر جامعه در آن است که وسیله ای برای اعتلای حیات مردمان باشند.

طبق فرمایش قرآن کریم، عشای ربانی مسیحیان، به معبد رفتن بودائیان، قربانی کردن یهودیان، حج مسلمانان و ... در هر جامعه تنها به عنوان وسیله ای برای تعالی سنجیده می شود.

در قرآن کریم می خوانیم «جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْیَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِکَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ: خداوند [زیارت] کعبه بیت الحرام را وسیله به پا داشتن [مصالح] مردم قرار داده و ماه حرام و قربانیهای بی ‏نشان و قربانیهای نشاندار را [نیز به همین منظور مقرر فرموده است] این [جمله] برای آن است تا بدانید که خدا آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است می‏ داند و خداست که بر هر چیزی داناست.» (مائده/97) در اینجا کلمه قربانی از ماده قربت و به معنی وسیله تقرب است.

انسان دینی می‌کوشد تا به سوی آن مرتبه متعالی از هستی فرارود و تقرب یابد و این در قالب نمادها و سمبل‌ها و سنت‌ها بیان و برگزار می‌شود و قربانی یکی از آنهاست. قربانی و سایر سمبل‌ها وسیله‌ای بیش نیستند؛ آنچه در گوهر آنها جریان و اصالت می‌تواند داشته باشد، خویشتنداری و نیکوکاری است. «لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنْکُمْ... : گوشت‌ها و خون‌های آنها به خدا نمی‌رسد آنچه می‌رسد خویشتنداری شماست ... و بشارت ده نیکوکاران را... ».

ادیان بزرگ تقریبا از سه خاستگاه ناشی شده اند: خاورمیانه، هند و چین که به رشد سه گروه اعتقادی منجر شده است: گروه سامی نژاد ـ یهود، مسیحیت و اسلام؛ گروه هندی ـ دین هندو، دین بودا و دین جین و گروه چینی و ژاپنی ـ مکتب کنفوسیوس، تائوئیسم و شین تو.

یکی از تقسیمات مهم در تاریخ ادیان، تقسیم آن به ادیان ابتدایی و ادیان پیشرفته است. ادیان پیشرفته یا ادیان زنده در جهان پیروان بسیاری دارد؛ اما ادیان قدیم یا خاموش آن دسته از ادیانی هستند که در گذشته پیروانی داشته اند، اما امروزه دیگری پیروی ندارند.

مورخان ادیان، یازده دین را از ادیان زنده برشمرده اند که عبارتند از: یهودیت، مسیحیت، هندوئیسم، بودیسم، جین، زرتشت، لائوتسه، کنفوسیوس و شین تو. در مقابل نیز دو دسته ادیان قرار دارند که شامل ادیان ابتدایی و ادیان خاموش یا قدیم هستند.

قربانی کردن، آئینی است که در اغلب ادیان و مذاهب جهان وجود دارد. قربانی شاید همانند دیگر بخشش‌ها و عطاها که ایمان آدمی را می‌آزماید، برای سنجش میزان گذشت انسان از مالکیت‌ها و تملک‌ها باشد.

در حدود اواخر قرن 19 میلادی، تحقیقات تاریخی وارد حوزه مطالعات دیمی شد و نظریه های علمی در مورد منشأ و اهمیت قربانی توسط مردم شناسان مطرح گردید، تا بدین جا این سنت به عنوان امری الهی و آسمانی در نظر گرفته می شد، چرا که خداوند به عنوان مرجع آسمانی، هدیه و قربانی هابیل را تأیید نمود و آن را قابل قبول تر از پیشکشی قابیل دانست. گفته می شود که مطمئنا هدیه هابیل عالی تر و بهتر از قربانی قابیل بوده است. امروزه منشأ آسمانی و الهی مربوط به سنتهای دینی بیشتر در افکار و اذهان رو به رشد انسانها جستجو می شود تا در آداب و رسوم مذهبی.

مراسم قربانی در میان ادیان مختلف با توجه به نیازهای انسان در دوره های مختلف تاریخی، شکلهای متعددی به خود گرفت، اما با همه تفاوتهای موجود به لحاظ معنا، همگی به یک مفهوم مشترک توجه داشتند و آن هم تقرب و نزدیکی به معبودشان بود.

هدف و انگیزه از قربانی کردن عبارت است از: تداوم بخشیدن، تقویت کردن یا برقراری مجدد یک رابطه میان انسان و ملکوت. قربانی اغلب بدین قصد و منظور انجام می شود که لطف و التفات خدا را نسبت به انسان برانگیزد و یا خشم او را فرونشانده و تسکین بخشد. این اصطلاح به ویژه برای قربانی های خونین به کار برده می شود که مستلزم مرگ آن چیزی است که قربانی می شود. میوه ها، گلها یا گیاهان(قربانی های بدون خون ریزی) اغلب با عنوان پیشکشی مورد استناد قرار می گیرند.

اقوام ابتدایی تلاش داشتند تا قوای ماورایی را به تسخیر خود درآورند، اما بعد متوجه شدند که گاه مطیع ساختن و تسخیر آنها چندان مقدور نیست و باید آنها را با اصرار و تضرع به انجام کاری ترغیب نمود.

ریشه تاریخی مناسک دینی از همین نگاه نشأت می‌گیرد. در ابتدا هدایا و قربانی‌هایی تقدیم می‌شد که گاه انسان و گاه حیوان بودند و برای رسیدن به خواسته های انسانی یا به دست آوردن نیروهای ماورائی صورت می پذیرفتند، البته تقدیم هدایا و قربانی‌ها بدون بر زبان آوردن عبارات خوشایند خدایان ممکن نبود و به این طریق می توان مبدأ ستایش و نیایش را نیز در همین زمانها جست و جو نمود. ابتدا حمد و ستایش و بعد از آن درخواست و دعا به همراه شکرگزاری.

انجام اعمال و مناسک اولیه نیاز به مکانهای مخصوص به خود داشت و به همین جهت معابد و مقابر مقدس به وجود آمدند و به تدریج در پی آن طبقه کاهنان تشکیل شدند تا اجرای مراسم و تشریفات مربوط به آن را برعهده گیرند و نیز به تعلیم اعمال دینی بپردازند.

قصد و هدف از قربانی، گاه بهره‌مندی از نیروی خدایی و گاه برطرف ساختن ضعفهای انسانی بوده است که بعدها به صورت شکرگزاری، نذر، دفع بلا، کفاره، تقدیس، توبه و اعتراف درآمده است.

قربانی کردن در بسیاری از ادیان قبیله ای، یهودیت نخستین، دین اَزتک‌ها و سنت ودایی (پیش از هندو) یک آئین مهم و اساسی است. در برخی ادیان ابتدایی و باستانی، پیش از انجام مراسم قربانی مراسمی ویژه‌ای اجرا می‌شده است. در آئین ودا در هند، قربانی‌کننده ابتدا تن خود را می‌شوید و روزه می گیرد و دعای مخصوص می خواند تا پاک شود. پس از اجرای مراسم نیز شست‌وشو می کند. در بعضی ادیان و آئین ها پس از مراسم قربانی، نوعی عذرخواهی از قربانی صورت می گیرد. هرودوت می‌گوید که مصریان بعد از مراسم قربانی به زاری می‌پرداختند. مراسم قربانی گاه توسط نذرکننده و گاه توسط کاهن و روحانی انجام می گرفت.

در میان اعراب پیش از اسلام، قربانی انواع بسیاری داشته است؛ اما پس از اسلام قربانی یا هُدی است که در حج تمتع واجب می شود یا اضحیه است که در روز عید اضحی(دهم ذی الحجه) انجام می شود یا برای کفاره امری است که در حال احرام صورت گرفته و ممنوع بوده است، یا ادای نذر است که هدی و کفاره و نذر واجب و اضحیه مستحب است.

در ادیان ابتدایی و باستان و در میان برخی ادیان دیگر، قربانی حیوانی و انسانی را گاه می سوزاندند و یا دفن می کردند. سوزاندن قربانی در میان یهودیان قدیم و یونانیان و کنعانیان و هندوها معمول بوده است. شاید هدف از سوزاندن رساندن بوی آن به مشام خدایان که مقر آنها در آسمان ها تصور می شده بوده است. دفن قربانی نیز برای رضایت خاطر خدایان زیرزمین بوده که دوره باستان در یمیان اغلب مردمان رواج داشته است.

قربانی کردن، گاه مناسبت و ایام خاصی داشت و گاه به طور اتفاقی در مواردی چون نذر و دفع خطر از قبیله یا شهر و یا برای خدایان انجام می شد. بزرگ ترین رقم قربانی را نزد اغلب ملل باستان، قربانی انسانی تشکیل می داد.

در بسیاری آئینها و ادیان، به تدریج قربانی حیوانی و گیاهی جایگزین قربانی انسانی گردید. در آئین جین در هند، به جای قربانیهای حیوانی و انسانی، در حال حاضر نیز هر روز مقدار بسیاری میوه و دانه های نباتی تقدیم معبد می گردد. قربانی گیاهان شامل سبزیجات، میوه ها، دانه ها و گلها بود.

در میان بیشتر اقوام باستانی پیش از مراسم قربانی یا موارد دیگر به افتخار خدایان و درگذشتگان شراب، روغن؛ آب، عسل، شیر و یا مشروبات دیگر را روی بتها و مقادیر می ریختند.

در میان ایرانیان نیز رسم بود که شراب و آب انگور را بر خاک نثار کنند، که این رسم در آئین ایرانیان، جرعه فشانی نام داشت. بنابراین فشاندن مشروبات بر خاک؛ نوعی اعتقادی مذهبی بوده است.