درباره جواز ترجمه قرآن , قرنها بین علما و فقهاى مذاهب اسلامى بحث بوده است . چـون اغـلـب فـقـهـا و ائمه اربعه اهل سنت ( جز ابوحنیفه که قول اولش بر جواز بود سپس آن را مـوکـول به ندانستن عربى کرد ) حکم داده اند که خواندن فاتحه و سوره در نماز جز به عربى روا نیست , بعضى استنباط کرده اند که شاید اصولا ترجمه قرآن به هیچ زبانى روا نیست . اما سابقه ترجمه قرآن بسیار کهن است و معروف است که سلمان فارسى بسم اللّه الرحمن الرحیم را به به نام یزدان بخشاینده ترجمه کرده بوده است . ( تـاریخ قرآن , رامیار , 653 ) بعضى از منکران و مانعان ترجمه قرآن مى گفته اند چون کلام قرآن معجز است و این معجزه فقط در عربى است و به زبان دیگر درنمى آید , در این صورت ترجمه قرآن به هر زبان دیگرى , محال و لذا چنین کوششى عبث و بیفایده است . بعضى نیز بر آن بوده اند که ترجمه قرآن باعث مى شود که توجه مسلمانان و مخاطبان از نص عربى به ترجمه معطوف گردد ; و رفته رفته در طول زمان متن اصلى مهجور بماند. ولـى طـرفـداران جواز ترجمه به این آیه از قرآن استناد کرده اند که ما انزلنا من رسول الا بلسان قومه ( ابراهیم , 4 ) ( هیچ پیامبرى نفرستاده ایم مگر [ با کتابى ] به زبان قومش ). چون اگر قرآن ترجمه شود , رسالت قرآن و پیامبر و نیز اتمام حجت بهتر صورت مى گیرد. زمـخـشـرى در تفسیر همین آیه مى نویسد : قرآن لا جرم یا باید به همه زبانها نازل مى شد , یا به یکى از آنها. و نیازى به نزول آن به جمیع زبانها نیست , زیرا ترجمه , جانشین این امر مى گردد. در سـالـهاى اخیر , فتوایى از سوى علماى الازهر در این باب صادر شده که قائل به جواز ترجمه قرآن است .
تـرجـمه قرآن به فارسى , گویا قدیمترین و نخستین ترجمه قرآن به زبان دیگر است , که بیش از هزار سال پیشینه دارد. تـاکـنون قدیمترین ترجمه فارسى , ترجمه تفسیر طبرى دانسته مى شد که در اواسط قرن چهارم هجرى در ماوراءالنهر به دستور منصور بن نوح سامانى صورت گرفته است . اما ترجمه معروف به قرآن قدس که در سالهاى اخیر به کوشش دکتر على رواقى انتشار یافته است , از آن هم کهن تر مى نماید. تـرجـمـه قـرآن مـوزه پـارس , کـه تصحیح و طبع آن نیز به کوشش دکتر رواقى انجام گرفته , ترجمه اى ناقص اما بسیار ارزشمند از حدودا اوایل قرن پنجم هجرى است . ترجمه قرآن مورخ 556 ق به کوشش دکتر محمد جعفر یاحقى انتشار یافته است . تـرجمه هاى کهن دیگر قرآن که در دل تفاسیر آمده است عبارتند از : ترجمه مندرج در تفسیر تاج التراجم فى تفسیر القرآن للاعاجم تالیف عمادالدین طاهر اسفراینى ( م 471 ق ) مشهور به شهفور کـه بـه کـوشـش آقاى نجیب مایل هروى نزدیک به انتشار است ; ترجمه مندرج در تفسیر قرآنى مـجـهـول المؤلف , مشهور به تفسیر کمبریج ( بخاطر آنکه تنها نسخه ناقص بازمانده از آن در کـتـابـخـانـه دانشگاه کمبریج محفوظ بوده است ) که به کوشش دکتر جلال متینى در دو مجلد انتشار یافته است . تـرجـمه تفسیر سورآبادى [ ابوبکر عتیق نیشابورى ] که ترجمه آیات و قصص قرآنى آن به کوشش استاد یحیى مهدوى و مهدى بیانى در دو مجلد انتشار یافته است , و کل تفسیر به همت آقاى على اکبر سعیدى سیرجانى در دست طبع است . گفتنى است که سورآبادى در سال 494 قمرى در گذشته است . ترجمه قابل توجه و مهم دیگرى که باز در دل تفسیر محفوظ مانده است , ترجمه مندرج در تفسیر نـوبـت اول کـشـف الاسـرار و عـدة الابـرار, اثـر ابوالفضل میبدى ( م 520 ق ) است که بر مبناى گسترش امالى تفسیرى خواجه عبداللّه انصارى تدوین شده است .
پس از آن , ترجمه مندرج در تفسیر ابوالفتوح رازى شایان ذکر است . پـس از تـرجمه هاى مندرج در تفسیر منهج الصادقین ملا فتح اللّه کاشانى و تفسیر جلاء الاحزان [ تفسیر گازر ] , که اهمیت طراز اولى ندارد , به یک ترجمه بسیار شیوا مى رسیم : ترجمه شاه ولى اللّه دهلوى ( م 1176 یا 1179 ق ) که بارها در هند و پاکستان به طبع رسیده است . از سـراسـر عـصـر قـاجار یک ترجمه قابل توجه باقى مانده است که به قلم محمد طاهر مستوفى شیبانى , معروف به بصیرالملک است که از رجال فرهنگى و درباریان ناصرالدین شاه بوده است . این ترجمه بارها , از جمله در سال 1344 ش از سوى انتشارات محمد حسن علمى به طبع رسیده است . در عـصـر جـدیـد نـخستین ترجمه مهم قرآن مجید , ترجمه عبدالحسین آیتى معروف به آواره ( 1288 - 1371 ق ) اسـت که در جوانى از سلک روحانى به درآمد و به بهائیه گرایش یافت و کتاب الکواکب الدریة فی مثر البهائیة را در تاریخ بهائیت نوشت و از مبلغان طراز اول این فرقه گردید. سـپـس از نـاراستیهایى که دید سرخورد و از بهائیت , تبرى جست و کتاب کشف الحیل ( 3 جلد , 1310 ش ) را در رد بهائیت و بیان پشیمانى خود نوشت . ترجمه او از قرآن مجید کتاب نبى یا قرآن فارسى نام دارد ( 3 جلد , یزد , 1324 - 1326 ش ). ( درباره او ـ دایرة المعارف تشیع , 1/241 - 242 ). بـهترین و شاید آخرین ترجمه تحت اللفظى قرآن در عصر جدید , ترجمه محمد کاظم معزى است که بارها تجدید چاپ یافته است .
مـرحـوم مـحـیـى الدین مهدى الهى قمشه اى ( 1318 ق - 1393 ق / 1352 ش ) از عرفا و شعرا و علماى ذوفنون معاصر در حدود سالهاى 1320 ش ترجمه خوشخوانى از قرآن کریم به دست داد. به تحقیق هیچ ترجمه اى از ترجمه هاى جدید قرآن این چنین با استقبال عظیم مردم مواجه نشده که بارها به تجدید چاپ رسیده است . حسن و عیب این ترجمه , یک چیز و آن افزودن و مزج تفسیر با ترجمه است . با وجود این اقبال بى سابقه مردم , قرآن پژوهان این ترجمه را آکنده از اغلاط علمى مى دانند. ( براى تفصیل ـ نقد بسیار مفصل نگارنده بر این ترجمه در کتاب قرآن پژوهى ). در عـصر جدید که اصولا صناعت ترجمه بهبود کلى یافته است , ترجمه تحت اللفظى قرآن مجید نیز موقوف شده است . تـرجـمه مرحوم ابوالقاسم پاینده ( 1290 - 1363 ش ) نویسنده و مترجم پرکارى که ترجمه تاریخ طـبـرى یـکى از کارهاى اوست , ترجمه اى متین و استوار است ولى خالى از اغلاط نیست ; علامه محمد فرزان , نقد مفصل و عالمانه اى بر آن نوشته است . تـا پـیـش از انـقـلاب اسـلامى ایران ( 1357 ش ) دو ترجمه قابل توجه از قرآن نیز داریم : ترجمه حکمت آل آقا ; و ترجمه زین العابدین رهنما ( همراه با توضیحات در پاى صفحه , در 4 مجلد ). پس از انقلاب اسلامى توجه به ترجمه قرآن در ایران بالا گرفته است و چندین ترجمه انتشار یافته اسـت , از جمله ترجمه جلال الدین فارسى ; ترجمه محمد باقر بهبودى به عنوان معانى القرآن که ارزش عـلـمـى آن نـازل اسـت , ولـى از نظر احتوا بر تفسیر همانند ترجمه قمشه اى است ( ـ نقد نـگـارنده بر این دو ترجمه در کتاب قرآن پژوهشى ; همچنین ـ نقد محققانه حسین استادولى بر ترجمه بهبودى در مجله مترجم ویژه ترجمه قرآن , 1372 ش ).
همچنین ترجمه ابوالقاسم امامى ; ترجمه محمد خواجوى ( ـ نقد نگارنده در کتاب پیشگفته ). ترجمه اى که بیشتر از سایر ترجمه هاى جدید از استقبال مردم برخوردار بوده است . ترجمه شیواى عبدالمحمد آیتى است ( ـ نقد نگارنده در کتاب پیشگفته ). تـرجمه قرآن کریم به قلم سید جلال الدین مجتبوى , محمد مهدى فولادوند , که در همین اواخر انتشار یافته است از بهترین و شیواترین ترجمه هاى عصر جدید است . طـبـق آمـار منتشر شده در کتابشناسى جهانى ترجمه هاى قرآن مجید ( به انگلیسى , ویراسته اکـمل الدین احسان اوغلى , طبع استانبول ) که کتابشناسى ترجمه هاى قرآن را به هر زبان از سال 1515 م تـا 1980 م در بـردارد , قرآن مجید از آغاز تا زمان تالیف این کتابشناسى ( 1980 م ) به 65 زبان ترجمه شده است . روى هـم رفـته مشخصات کتابشناختى 2762 ترجمه و تفسیر قرآن ( به اعتبار اینکه در بردارنده ترجمه است ) در این اثر آمده است . قـدیـمـتـریـن ترجمه قرآن به زبانهاى اروپایى , ترجمه انگلیسى ناقصى است که در سال 1515 م منتشر شده , ولى نخستین ترجمه کامل به زبان لاتین است که در سال 1543 م انتشار یافته است . بهترین ترجمه هاى فرانسوى قرآن ترجمه کازیمیرسکى و ترجمه بلاشر است . بهترین ترجمه هاى آلمانى قرآن ترجمه اولمان , ترجمه هنینگ , و اخیرا ترجمه همراه با توضیحات و واژه نما ( کنکوردانس ) اثر رودى پارت است . در دایرة المعارف اسلام ( در پایان مقاله قرآن ) از هشت ترجمه قرآن به روسى یاد شده است . آخـریـن و بـهـتـریـن تـرجـمه قرآن به روسى که در مقاله مزبور به آن اشاره شده است , ترجمه اسلامشناس شهیر روسى کراچفسکى است ترجمه روسى پروفسور عثمانوف هم بسیار معتبر است . بهترین ترجمه هاى انگلیسى قرآن , ترجمه پیکتال , آربرى و عبداللّه یوسف على است .
منبع:قران و قران پژوهی