از مدت‌ها پیش دریاچه خزر در جدال با خطرات خشکی است. برای مثال، در دهه 50 میلادی هم سطح خزر دچار افت عجیبی شده بود. هم‌اکنون 130 رود به این دریاچه جاری می‌شود.
به گزارش ، آرمان نوشت: سن خزر 10 میلیون سال تخمین زده می‌شود. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده نوسانات از ١٢هزار سال قبل آغاز شده است. چندی قبل هم فاضل نشلی، باستان‌شناس گفت: «در حال حاضر دریاچه خزر در مقایسه با دوران باستان بیش از 20کیلومتر عقب‌نشینی کرده است و جابه‌جایی عظیمی در استقرارها، عقب‌وجلو رفتن و تغییرات آب‌و‌هوایی دریاچه خزر داریم که اهمیت دارد.»
از 20سال قبل شاهد پسروی آب دریاچه خزر بودیم، اما در ماه‌های اخیر تراز آب این دریاچه بیش از 11سانتیمتر افزایش یافته است. در این وضعیت پیش‌بینی می‌شود، در سه سال آینده شاهد کاهش 42سانتیمتری تراز آب دریاچه خزر باشیم. از دهه70 با کاهش 2.5متری سطح آب دریاچه مواجه شدیم و کشورهای منطقه بیش از 15هزار‌میلیارد ریال خسارت دیدند. مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با اشاره به روند کاهش تراز آب این دریاچه گفت: «در سال‌های آبی 94 و 95 تراز آب دریای‌خزر 12سانتیمتر کاهش یافته است.» یوسفی کبریا افزود: «مهم‌ترین دلیل کاهش آب دریاچه‌خزر میزان ورودی آب رودخانه‌های منتهی به دریاچه خصوصا از رودخانه ولگا در روسیه بوده است.» به‌گفته او آب ورودی دریاچه‌خزر از طریق رودخانه ولگا در این زمان با کاهش 80درصدی مواجه بوده است.
آلودگی‌ها، تهدیدی برای سلامت خزر
عضو هیات‌علمی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه‌تهران درباره چالش‌های دریاچه‌خزر، می‌گوید: هم‌اکنون مهم‌ترین دغدغه در زمینه کاهش آب این دریاچه کاهش عمق آب در خلیج گرگان است. خلیج گرگان جزو مناطق زیست‌محیطی دریاچه‌خزر است. سیدعباس حق‌شناس می‌افزاید: ورود پساب‌های فراوان به این خلیج آلودگی‌های فراوان زیست‌محیطی را برای منطقه به‌دنبال دارد. در این شرایط کاهش عمق دریاچه‌خزر در این منطقه حیات خلیج‌گرگان را تهدید کرده و باعث تشدید مشکلات زیست‌محیطی برای این دریاچه شده است.
این مساله از لحاظ زیست‌محیطی تهدید منطقه محسوب می‌شود. به‌گفته او از لحاظ مهندسی کاهش عمق آب در سواحل دریاچه‌خزر خطرات متعدد به‌دنبال داشته و باعث کاهش عمق آب در بنادر نوشهر می‌شود. این استاد دانشگاه می‌گوید: در این وضعیت نیاز به لایروبی داخل برخی از بنادر شمال کشور تشدید می‌شود. حق‌شناس درباره نارسایی‌های تهدید‌کننده دریاچه‌خزر تاکید می‌کند: در طول تاریخ تغییرات در زیست‌بوم خزر، این دریاچه را با چالش‌های متعدد مواجه کرده است. برای‌مثال در دهه50 پایین‌ترین تراز آب را در دریای‌خزر شاهد بودیم. در دهه‌های بعد هم ارتفاع آب افزایش یافت. هم‌اکنون شاهد روند کاهشی سطح آب هستیم. این وضعیت در آینده نزدیک تغییر می‌کند. به‌گفته او هر‌ساله با تغییرات جو و اقلیم‌شناختی تراز آب نوسان پیدا می‌کند. این مساله در مقطع‌کنونی چندان نگران‌کننده نیست، اما می‌توان با تعریف پروژه‌های علمی تغییر و تحولات دریای‌خزر را پیش‌بینی کرد. این مقوله بر اساس توسعه‌پایدار و استفاده‌مناسب از منابع کشور می‌تواند تاثیرگذار باشد.
کاسپین و چالش‌های پیرامون آن
یک کارشناس محیط‌زیست درباره تخریب محیط‌زیستی دریاچه‌خزر به‌دلیل آلودگی ناشی از فعالیتهای انسانی می‌گوید: تخلیه مواد مضر، خطرناک، مواد زائد و سایر آلودگی‌های ناشی از منابع‌دریایی و منابع‌مستقر در خشکی، نگرانی کشورهای حاشیه این پهنه آبی را برانگیخت و این مساله موجب شد قوانین و مقررات هر کشور برای خزر به رسمیت شناخته شود و همچنین برنامه‌مشترکی نیز در قالب برنامه محیط‌زیست دریای‌خزر با حمایت سازمان‌های بین‌المللی شکل گیرد. نسیم طواف‌زاده می‌افزاید: این اقدامات از اردیبهشت1377 آغاز شد و در سال1382 یک کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست دریای‌کاسپین موسوم به «کنوانسیون تهران» شکل گرفت و کشورهای حاشیه کاسپین آن را امضا کردند. به‌گفته او یکی از مشکلات دریاچه‌خزر نوسانات آبی آن است، اگرچه پیش‌بینی‌ها تا سال 2020 افزایش 70 تا 80سانتیمتری تراز آب خزر را نشان می‌دهد، اما از سال 2006 شاهد کاهش تراز آب دریاچه از سه تا پنج‌سانتیمتر هستیم.
این کارشناس محیط‌زیست تاکید می‌کند: تاکنون تئوری‌های گوناگونی درباره دلایل نوسانات آب دریای‌خزر همچون چشمه‌های کف دریا، حرکات تکتونیکی صفحه‌های کف دریا، خشک‌شدن دریای آرال و فعالیتهای انسانی همچون احداث سدها، ایجاد خلیج قره‌بوغاز، تغییرات آب دریا و تعادل ورودی آب‌ها به دریا و خروجی از طریق تبخیر ارائه شده است. تغییرات اقلیم و نوسانات آب دریای‌خزر اثرات گسترده‌ای بر جمعیت، اقتصاد، توسعه‌منطقه، فعالیتهای کشاورزی، واحدهای صنعتی، تصفیه‌فاضلاب، خطوط ارتباطی و واحدهای مسکونی مستقر در منطقه داشته است. طواف‌زاده می‌افزاید: در نواحی جنوبی دریای‌خزر کاهش تراز آب تا حدود 18سانتیمتر مشاهده شده که موجب کاهش عمق تالاب‌های ساحلی شده است. یکی از تاثیرات منفی پسروی آب خزر روی گونه‌هایی است که در این منطقه زندگی می‌کنند. برای‌مثال این روزها ماهی استروژه (خاویاری) حال‌وروز خوبی به‌دلیل صید بی‌رویه ندارد.
زیستگاه‌های این ماهی به‌دلیل شرایط نامناسب یکی پس از دیگری رو به تخریب است. نمونه‌ای‌دیگر از تاثیرات نوسانات را می‌توان در خلیج‌گرگان دید؛ در اثر بالاآمدن آب و رسوب‌گذاری از سمت خشکی کانال خوزینی در سمت چپ جزیره آشوراده بسته شده است و حال با پسروی کل امکان دسترسی از دست رفته است. به‌گفته او از سوی دیگر تبخیر آب خلیج با ورودی آب به این محدوده بزرگ برابر نیست و بارش‌ها و افزایش آب رودخانه‌ها هم نمی‌تواند میزان آبی را که بر اثر تبخیر از دست می‌رود جبران کند، در نتیجه به‌مرور خشکی بیشتر و ازمیان‌رفتن منطقه را به‌دنبال دارد. چندی‌قبل هم مدیر کل دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره شرایط کنونی خلیج‌گرگان گفت: «از نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست خلیج‌گرگان و تالاب میانکاله در شرایط بحرانی نیست، البته مشکلاتی دارد، اما دچار بحران نشده است.» شهرام فداکار افزود: « این رفتار خلیج که یک دوره پروخالی شود، طبیعی است، چون در سال‌های گذشته خلیج‌گرگان بارها این رفتار را از خود نشان داده است. بنابراین باید به رفتار این اکوسیستم احترام بگذاریم و خود را با شرایط آن سازگار کنیم نه اینکه توقع داشته باشیم خلیج خود را با رفتارهای انسانی سازگار کند.»
زمین‌خواری، پیامد پسرفت آب دریا
طواف‌زاده با بیان اینکه زمین‌خواری و دریاخواری مهم‌ترین پیامد پسرفت دریا و پیشرفت ساحل است، می‌گوید: در این شرایط به‌سرعت زمین‌های ساحل فنس‌کشی می‌شود و این پدیده به‌تنهایی مشکلات فراوان را برای منطقه به وجود می‌آورد. بر اساس بازدیدها و مشاهدات، چندی است همزمان با پسروی آب دریا در خلیج‌گرگان، پدیده دریاخواری به‌ویژه در استان مازندران و محدوده شهرستان بهشهر مشاهده می‌شود. طواف‌زاده تاکید می‌کند: ساکنان حاشیه دریا اراضی خود را فنس‌کشی کرده و با عقب‌نشینی دریا، به‌دور از چشم متولیان، فنس‌های خود را یک متر جلوتر برده‌اند. جلوبردن فنس‌ها همچنان یک‌متر به یک‌متر ادامه دارد. در این شرایط بعد از پنج‌سال، افراد متخلف چند هکتار به اراضی خود می‌افزایند و باز هم ویلاسازی و چالش‌های پیش رو را به‌دنبال دارد. به‌گفته او لازم است تمامی دستگاه‌های متصدی امر منطقه مسائل پیش رو را با دقت رصد کرده و وارد عمل شوند.
حال دریای‌خزر خوب نیست
دریای‌خزر یکی از اکوسیستم‌های ارزشمند آبی در کشور است که در چندسال اخیر عوامل متعددی همچون ورود فاضلاب و شکار بی‌رویه حیات آبزیان این پهنه آبی همچون ماهیان خاویاری و فک خزری را در معرض تهدید انقراض قرار داده است. هرچند اقدامات فراوانی برای جلوگیری از این وضعیت صورت گرفته، اما همچنان حال دریای‌خزر مساعد نیست. تخریب بوم‌سازگان‌های طبیعی، آلودگی محیط‌زیست و کاهش کیفیت آب این دریا به‌دلیل فعالیتهای انسانی بیش از حد و بهره‌برداری‌های اقتصادی پرشتاب و کم‌ملاحظه، دخالت‌‌های نسنجیده و شتابزده انسانی در این دریا، تغییر کاربری اراضی شامل تخریب و استحصال اراضی برای ساخت‌و‌سازهای بی‌رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع‌های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیتهای اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیر بستر، صید بی‌رویه آبزیان به‌ویژه ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه‌ها و ازدست‌رفتن مناطق تخم‌‌ریزی ماهیان خاویاری، تخلیه‌مستقیم آلودگی‌های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا، بار زیاد آلودگی‌ها با منابع مشخص و نامشخص در حوزه آبریز رودخانه‌های منتهی به دریاست. همچنین سواحل شمال زباله‌های رهاشده در ساحل و دریا و مدیریت ضعیف مناطق ساحلی، تغییرات فیزیکی در رژیم طبیعی رودخانه‌ها همچون سدسازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن از آسیب‌های اصلی واردشده بر این منبع حیاتی این پهنه آبی است.