جهان هستی نظامی هدفمند و هدف‌گرا است،‌ چون آفریننده آن خداوند حکیم است. حکیم کسی است که کار و قول و عملش بدون حکمت نیست. از سویی می‌دانیم بر اساس «توحید افعالی» فاعل و علت همه فعل و انفعالات جهان،‌خداوند حکیم است.
بنا بر این لباس هستی یا نیستی،‌ وجود یا عدم به تن چیزی پوشانده نمی‌شود مگر به اراده حق تعالی. هیچ حادثه و اتفاقی نمی‌افتد،‌ و هیچ سالمی بیمار نمی‌شود و بیماری شفا نمی‌یابد مگر آن که مقرون به حکمت و علتی باشد. البته حکمت و علت پیدایش پدیده‌ها و حوادث مادی است و برخی غیر مادی.
حق تعالی به مقتضای حکمت خویش برای پیدایش هر پدیده‌ای، علتی مادی یا معنوی و یا هر دو قرار داده است.
پیش از بیان حکمت‌ها در بلاها و مصیبت‌ها، ذکر این نکته لازم است که نعمت‌ها، خوشی‌ها و لذت‌های دنیا از یک سو و سختی‌ها و بلاها و مصیبت‌ها از دیگر سو امور نسبی هستند و به نوع واکنش انسان در برابر آن ها بستگی دارد.
بلاها برای کسانی که در برابر آن، راه بی‌خبری پیش می‌گیرند و ناله و شکوه سر می‌دهند و اظهار عجز و ناتوانی می‌کنند، واقعاً بلاست، ولی آدم‌هایی که از آن بهره‌برداری مثبت می‌کنند و با صبر و استقامت در رویارویی با مشقت‌ها روح خود را کمال می‌بخشند،‌ نردبان ترقی و کمال و نعمت بزرگی است . آدمی باید با مشقت‌ها و سختی‌ها رو به رو گردد و آن را تحمل کند تا هستی و کمال لایق مقام انسانی را بیابد و به آسایش و رفاه حقیقی برسد.
قرآن کریم برای بیان پیوستگی سختی‌ها و آسایش‌ها می‌فرماید: «فإنّ مع ‌العسر یسراً إنّ مع ‌العسر یسراً؛ پس حتماً با سختی، آسایشی است و حتماً با سختی آسایشی است.» نه آن که بعد از سختی آسانی است،‌ بلکه آسانی همراه و در متن سختی است. از این رو وقتی خدا نسبت به بنده‌ای لطف مخصوصی دارد،‌ او را گرفتار سختی‌ها می‌کند.
امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «خدا زمانی که بنده‌ای را دوست بدارد، او را در دریای شدائد غوطه‌ور می‌سازد».
بنا بر این سختی‌ها و بلاها را از نگاه‌های متفاوتی می‌توان بررسی کرد.
از دیدگاه قرآن و حدیث باید گفت که: در گرفتاری‌ها حکمت‌ها و فلسفه های مختلفی وجود دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از:
1. آزمون الهی:
وسیله‌ای است جهت آزمایش و امتحان انسان‌ها،تا ماهیت و جوهر حقیقی خویش را آشکار سازند، نیز برای پرورش و تکامل جان‌ها است.
2. بالا بردن درجه:
بلاها و مشقت‌ها و مصیبت‌ها برای بندگان خاص (انبیا و اولیای الهی و پیروان صادق آنان) هدیه حق تعالی و نردبان رحمت است تا از این طریق صعود و عروج کنند و به او نزدیک تر شوند. همچنین در جوار قرب الهی به آسایش و آرامش مطلق نایل گردند.
3. کفارة گناهان: (البته برای غیر معصومین )
پاداش و کیفر بیش‌تر بازتاب طبیعی و تکوینی اعمال انسان‌ها است که دامن آنها را می‌گیرد. قرآن مجید بین عمل و جزا رابطه تکوینی قائل است و می‌فرماید: «هر مصیبتی که به شما می‌رسد،‌ به خاطر کارهایی است که انجام داده‌اید». (1)
گاهی مصائب جنبة دسته جمعی دارد، چون محصول گناهان جمعی است. از این رو می‌فرماید: «فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمال مردم آشکار شد تا نتیجه بعضی از اعمالی را که انجام داده‌اند، ‌به آنان بچشاند، شاید بازگردند». (2)
البته هر چند ظاهر آیه عام است و همه گرفتاری‌ها را در بر می‌گیرد، ولی مثل دیگر آیات استثنا دارد، مانند مشکلات پیامبران و اولیا و مؤمنان واقعی، زیرا با این که گناه نکرده‌اند، ولی به خاطر آزمایش یا ترفیع درجه به گرفتاری مبتلا می‌شوند،‌ ولی می‌توان گفت بیشتر مصیبت‌ها و ناراحتی‌ها معلول گناه است. امیر المومنین (ع) می‌فرماید:
«هیچ بلایی و کم شدن روزی نیست مگر به واسطه گناه،‌حتی خراش‌ها و زخم‌های بدن و افتادن روی زمین و هر مصیبتی دیگر». (3)
در یک روایت جامع امام علی (ع) در مورد فلسفه بلاها می‌فرماید: «بلاها برای ظالم تـأدیب و برای مؤمنان امتحان و برای پیامبران درجه و برای اولیا کرامت و مقام است». (4)
پی‌نوشت:
1. شوری (42) آیه 30.
2. روم (30) آیه 41.
3. شیخ صدوق ، خصال، ترجمه کمره‏ای،‏ انتشارات کتابچی، چاپ تهران،‏‏ سال 1377 ش،‏ نوبت چاپ اول،‏ ج 2، ص 616.
4. علامه مجلسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ناشر اسلامیه‏، چاپ تهران‏،‌ ج 78، ص 198.