آیا عایشه واقعا ام المومنین بوده و آیه قرآنی در تمجید وی داریم؟

عایشه و دیگر همسران رسول خدا به بیان قرآن "مادران مؤمنان" معرفی شده اند و واجب الاحترامند و همه مسلمانان موظف اند در زمان حیات و بعد از مرگ آنان، حرمتشان را حفظ کنند. در آیه ششم سوره احزاب پس از اینکه ولایت مطلقه پیامبر بر مؤمنان یادآوری می‏گردد، تصریح می‏شود: «همسران پیامبر مادران مؤمنانند» (و ازواجه امهاتهم)

در اینجا چند سؤال مطرح است:

1ـ چرا به عنوان «مادر» معرفی می‏شوند؟

2ـ آیا احکام مادر بودن آنان مساوی با احکام سایر مادران است یا در بعضی احکام شریکند؟

3- آیا مادر همه زنان و مردان مؤمنند یا فقط مادری نسبت به مردان است؟

در این سوره و سوره مجادله با اشاره به سنت جاهلی «ظهار» تصریح می‏کند: هر گاه مردی همسرش را «ظهار» کرد و او را به منزله مادر خودش شمرد، اقدام او بی‏اثر است و همسر به منزله مادرش نمی‏گردد؛ بعد در سوره مجادله اضافه می‏کند:

إنْ أُمَّهاتُهُم إِلاّ اللاّئی وَلَدْنَهُم(1)

مادران‏شان فقط زنانی هستند که آنان را به دنیا آورده‏اند.

بنابراین، تمام احکام مادری فقط برای زنی ثابت است که انسان را به دنیا آورده، هیچ زن دیگری در این حکم با وی شریک نمی‏گردد. خداوند چون قانونگذار است، می‏تواند کسان دیگری را به «منزله مادر» معرفی کند. وقتی کسی به منزله مادر معرفی می‏شود، معنایش این است که بعضی آثار مادری در حق وی جاری می‏گردد. آیات سوره احزاب همسران پیامبر را به منزله مادر معرفی می‏کند. با توجه به سیاق آیات که در صدد معرفی شأن و مقام رسول خداست و همسرانش به خاطر نسبت همسری با وی مورد توجه قرار گرفته‏اند، معلوم می‏شود معرفی آنان به عنوان «مادران مؤمنان»، نه به عنوان شأنی معنوی، بلکه فقط برای حفظ حرمت و احترام رسول خداست. رسول خدا چنان پیش خدا مقام دارد که «اهل بیت» آن بزرگوار که همرنگ اویند، مورد عنایت خاص قرار می‏گیرند و برگزیده می‏شوند؛ نیز محبت خویشاوندان حضرت به عنوان اجر رسالت معرفی می‏گردد و همسران وی به عنوان مادر شمرده می‏شوند، که واجب‏الاحترام می‏باشند.

اما مادر، هم واجب‏الاحترام است و هم به فرزندان خود مَحرم است و بر او لازم نیست در برابر فرزندان، پوشش کامل داشته باشد و فرزندان می‏توانند اگر مادر بدون پوشش کامل بود، به وی نگاه کنند. همچنین ازدواج با مادر حرام است و بین او و فرزندانش ارث بردن وجود دارد، ازدواج فرزندان او که خواهر و برادرند، با  هم حرام می‏باشد. حالا که همسران پیامبر(ص) به عنوان مادر معرفی شده‏اند، کدام یک از احکام بالا در مورد آنها جاری است؟

حکم اوّل که قطعا جاری است، زیرا اوّلین چیزی که در باره مادر به ذهن می‏رسد، وجوب احترام اوست. وقتی به خاطر رعایت حرمتِ رسول خدا، همسرانش به عنوان مادر معرفی می‏گردند، پس وجوب احترام همسران قطعی است، از این‏رو این مطلب در هیچ آیه دیگری تکرار نشده، مسلّم فرض شده است.

اما این آیه هیچ حکم دیگری را در مورد آنها ثابت نمی‏کند، زیرا آیه در مقام وا داشتن مؤمنان به حفظ حرمت رسول خدا و خانواده‏اش می‏باشد، و این مقام با جواز کشف حجاب زنان رسول خدا و با حکم ارث‏بری دو سویه آنان و مؤمنان، سازگاری و مناسبت ندارد.

علاوه بر آن در آیه حجاب و آیه پوشش، زنان رسول خدا به رعایت پوشش بلکه بالاتر از آن به رعایت حجاب و حائل (پرده و مانع) هنگام رویارویی با مؤمنان مأمور شده‏اند، همچنان که مؤمنان به رعایت این حائل هنگام مواجهه با همسران رسول خدا، ملزم شده‏اند. پس مادر بودن آنها نه تنها لزوم پوشش را نفی نکرد و مَحرمیت را اثبات ننمود، بلکه حفظ حرمتِ بیشتری را طلب کرد و آنان و مؤمنان موظف به رعایت حجاب و حائل هنگام رویارویی گشتند.

ارث‏بری هم به حکم ادامه همین آیه «و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب اللّه‏» نفی شد. همسران رسول خدا از مؤمنان ارث نمی‏برند، همچنان که مؤمنان از آنان ارث نمی‏برند.

فرزندانِ همسران رسول خدا نیز برادر و خواهر مؤمنان حساب نمی‏شوند و با آنان محرم نیستند، از این‏رو مؤمنان در صورت نبودن رابطه محرمیتی دیگر، می‏توانند با آنها ازدواج کنند، همچنان که امام علی(ع) با حضرت زهرا ازدواج کرد.

وقتی محرمیت در بین نباشد، به نظر می‏رسد پس از وفات رسول خدا یا بعد از طلاق دادن زنان توسط ایشان، می‏توان با آنها ازدواج کرد، چه اینکه حکم مادری فقط برای حفظ حرمت پیامبر بود، و ظاهرا چون از به منزله مادر بودن ،حرمت ازدواج استفاده نمی شود، حرمت ازدواج با آنان، جداگانه ذکر می‏شود: «و لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدَا»(2)

پاسخ پرسش سوم:

وقتی حکم مادری فقط بزرگداشت و احترام و حرمت‏گذاری همسران را لازم می‏گرداند و ربطی به حرمت ازدواج با آنان ندارد(و حرمت ازدواج دلیل جداگانه دارد)، پس این حکم، کلی و عام است و مخاطب آن همه مردان و زنان مؤمن هستند. همسران پیامبر، مادر همه مردان و زنان مؤمنند و بر همه آنان (از زن و مرد) حفظ حرمت و احترام همسران پیامبر به عنوان «مادر» لازم و واجب است و آنان فقط نسبت به مردان مؤمن حکم مادری ندارند.

البته "مادر مؤمنان بودن" برای همسران رسول خدا فقط یک اعتبار دنیوی بود و هیچ مقام و شرافت معنوی و اخروی برای آنان ثابت نمی‏کرد. این اعتبار بدان جهت لحاظ شد تا حرمت و حریم رسول خدا محفوظ و محترم بماند، از این‏رو این حکم مطلق بیان شد و قیدی در آن ذکر نشد (و ازواجه امهاتهم)

اگر شرافت و مقام معنوی بود، به صالح بودن آنان مقید می‏گشت.

این زنان تا وقتی که همسر رسول خدا باشند و حضرت آنان را طلاق نداده و یا نکاح آنان را فسخ نکرده باشد، واجب‏الاحترام می‏باشند و وجوب احترام آنها حتی پس از مرگ پیامبر تداوم دارد.

این مادران حتی اگر مادران صالحی نباشند و مرتکب ستم و گناه شوند، باز عنوان مادری برای آنان ثابت است و حفظ حرمت‏شان بر همه مؤمنان واجب. همچنان که نسبت به مادر واقعی، حفظ حرمت و احترام لازم است، حتی اگر گناهکار یا کافر باشد. قرآن در باره حفظ حرمت پدر و مادر کافر می‏گوید:

وَ وَصَّیْنا الإِنسانَ بِوالِدَیْهِ ... وَ إِنْ جاهَداکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلاتُطِعْهُما و صاحِبْهُما فِی الدُّنیا مَعرُوفا(3)

به انسان در باره پدر و مادرش [= حفظ حرمت و احترام آنان] سفارش کردیم ... و اگر کوشش کردند تا چیزی را بدون علم، شریک من قرار دهی [در این مورد] از آنان پیروی مکن اما در دنیا با آنان به شایستگی همنشینی کن.»

پس همچنان که حفظ حرمت و بزرگداشت مادرِ واقعی، با گناهکار بودنش ساقط نمی‏شود، همسران پیامبر هم که به منزله مادر هستند، تا زمانی که این عنوان به طلاق یا فسخ، از بین نرفته، حکم تعظیم آنان وجود دارد، پس مقید کردن عنوان مادری مؤمنان و وظیفه بزرگداشت «مادامی که صالح باشند»، دلیل محکم ندارد و قابل قبول نیست و بنا بر آیه فوق عایشه "ام المؤمنین" است وحفظ حرمتش واجب.

ولی وجوب حفظ حرمت عایشه به این بدان معنا نیست که در تاریخ دخل و تصرف بیجا کنیم و اگر مرتکب خلافی شده اند، آن را کتمان کنیم و او را تقدسی بالاتر از آنچه داشته، ببخشیم .

همین قرآنی که همسران پیامبر را "مادران مؤمنان" معرفی می کند و آنان را واجب الاحترام می شمارد، در مورد بعضی از این همسران می فرماید:

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَکَ تَبْتَغی‏ مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیم‏(4)

ای پیامبر! چرا چیزی را که خدا بر تو حلال کرده بخاطر جلب رضایت همسرانت بر خود حرام می‏کنی؟! و خداوند آمرزنده و رحیم است.

وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلی‏ بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدیثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِه‏(5)

(به خاطر بیاورید) هنگامی را که پیامبر یکی از رازهای خود را به بعضی از همسرانش گفت، ولی هنگامی که وی آن را افشا کرد...

إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْریلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهیرٌ(6)

اگر شما (دو همسر پیامبر) از کار خود توبه کنید (به نفع شماست، زیرا) دلهای شما دو نفر از حق منحرف گشته و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان اویند.

عَسی‏ رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْکُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَیِّباتٍ وَ أَبْکارا(7)

امید است که اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد، همسرانی مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کار، عابد، هجرت‏کننده، زنانی غیر باکره و باکره!

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَیْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَ قیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلینَ (8)

خداوند برای کسانی که کافر شده‏اند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است، آن دو تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به آن دو خیانت کردند و ارتباط با این دو (پیامبر) سودی به حالشان (در برابر عذاب الهی) نداشت، و به آنها گفته شد: «وارد آتش شوید همراه کسانی که وارد می‏شوند!»

در این آیات به صراحت سخن از بعضی زنان پیامبر رفته که با سخت گیری بر پیامبر، ایشان را وادار کردند برای جلب رضایتشان عملا و با قسم، حلال خدا را بر خود حرام کند که خدا به دفاع از پیامبر وارد شده و ایشان را به شکستن آن قسم امر می کند.

همچنین صراحت دارد که ایشان رازی را با یکی از همسرانش در میان گذاشته، ولی آن همسر راز پیامبر را افشا کرده است.

و به صراحت می فرماید دو نفر از همسران رسول خدا از حق منحرف شده و بر علیه رسول خدا همدست شدند و خداوند اعلام می کند که در قبال آنان، خودش و جبرئیل و صالح مؤمنان پشتیبان پیامبر است و آن دو را به توبه فرامی خواند وبه آن دو و بقیه همسران پیامبر که بر ایشان منت می گذاشتند و طلبکارانه برخورد می کردند، می گوید اگر پیامبر شما را طلاق دهد، خداوند زنانی دوشیزه و بیوه که مطیع و تسلیم خدا و پیامبر باشند، روزی اش می کند و  در آخر هم برای هشدار به آن دو، دو نفر از همسران پیامبران پیشین یعنی نوح و لوط را مثل می زند که با این که همسر پیامبر بودند، ولی همسری پیامبر دردی از آنان دوا نکرد و از جهنمیان گردیدند.

در آیاتی دیگر باز هم خطاب به همسران رسول خدا می فرماید:

یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمیلاً وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظیما یا نِساءَ النَّبِیِّ مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ یُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَیْنِ وَ کانَ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسیرا وَ مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَیْنِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً کَریما یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی‏ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً وَ قَرْنَ فی‏ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی‏ وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتینَ الزَّکاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَه‏(9)

ای پیامبر! به همسرانت بگو: «اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می‏خواهید بیایید با هدیه‏ای شما را بهره‏مند سازم و شما را بطرز نیکویی رها سازم! و اگر شما خدا و پیامبرش و سرای آخرت را می‏خواهید، خداوند برای نیکوکاران شما پاداش عظیمی آماده ساخته است.» ای همسران پیامبر! هر کدام از شما گناه آشکار و فاحشی مرتکب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود و این برای خدا آسان است. و هر کس‏ از شما برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم ساخت، و روزی پرارزشی برای او آماده کرده‏ایم. ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید پس به گونه‏ای هوس‏انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید! و در خانه‏های خود بمانید، و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و خدا و رسولش را اطاعت کنید.

بنا بر این از دیدگاه قرآن زنان پیامبر گر چه به خاطر انتساب به ایشان واجب الاحترامند، اما خودشان به خودی خود انسان هایی هستند که ممکن است خطا و گناهی مرتکب شده باشند و معصوم نیستند و بالاتر از چون و چرا نمی باشند و بیان تاریخ زندگی آنها منجر به سخن گفتن از خوبی ها و بدی های آنان می شود .

در قرآن آیه ای در مدح عایشه نداریم و بعض آیات بالا (آیات سوره تحریم) در مذمت او و بعض همسران دیگر پیامبرند.

پی نوشت ها:

1. مجادله(58)آیه2.

2. احزاب(33)آیه53.

3. لقمان(31)آیه15.

4. تحریم(66) آیه1.

5. همان، آیه3. 

6. همان، آیه4.

7. همان، آیه5.

8. همان، آیه10.

9. احزاب(33)آیه28-33.