گرچه برخی از آیات قرآن کریم در پی حادثه و یا واقعه ای که رخ داده و یا پرسشی که مطرح شده نازل شده اند. اما برخی دیگر از آیات بدون این که رویدادی رخ داده و پرسشی مطرح شده باشد نازل شده اند مانند آیات متعددی که اشاره به مسائل معرفتی همچون توحید و معاد و ... دارند و لذا اینکه ما انتظار داشته باشیم کتابی برای بیان لحظه لحظه نزول قرآن و زمان نزول آن وجود داشته باشد انتظاری نا ممکن است.
درباره آیاتی هم که دارای شأن نزول هستند و در پی حادثه و یا واقعه ای که رخ داده و یا پرسشی که مطرح شده نازل شده اند کتابهایی مانند اسباب النزول واحدی تألیف شده اند. اما نکته ای که لازم به ذکر است این است که پس از رحلت حضرت رسول اکرم (ص) ، یاران و اصحاب آن حضرت به جمع آوری دست نوشته های آیات قرآن اقدام کردند.
جهت انجام این امر، امیرالمؤمنین علی(ع) نخستین پیرو رسول خدا (ص) که از همه یاران آگاه تر به مواقع تنزیل و تاویل قرآن بود، پیش از همه به این کار اقدام کرد و آیات قرآن را با ویژگی های خاصی در سه روز و به نقلی در شش ماه در یک جا در کنار هم قرار داد و به مردم عرضه کرد لکن به دلایلی مورد استقبال و پذیرش دستگاه رسمی خلافت واقع نشد. آنرا به خانه بر گرداند و بنا بر روایتی فرمود: از این پس هرگز آن را نخواهید دید. آن مصحف پس از امام(ع) نزد فرزندان و امامان معصوم(ع) باقی ماند.
علاوه بر روایات شیعه در برخی از کتب اهل سنت نیز بر وجود چنین مصحفی تصریح شده و درباره آن روایاتی نقل شده و از جمله علمای اهل سنت که این مطلب را در کتابهای خود نقل کرده اند به ابن ندیم در الفهرست (1) و سیوطی در الاتقان (2) و هندی در کنزالعمال (3) و ذهبی در سیر اعلام النبلاء(4) می توان اشاره نمود.
قرآنی که حضرت علی (ع) جمع آوری نمودند با قرآن موجود که در دست مسلمانان است، از نظر تعداد آیات و سوره ها و نام های آن هیچ تفاوتی نداشت. اما مشتمل بر ویژگی های منحصر به فردی بود که به آنها اشاره می شود:
1. ترتیب دقیق آیات و سور، طبق نزول آن ها رعایت شده بود (5) یعنی در این مصحف وره های مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود بدین وسیله سیر تشریع و احکام، مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد.
2. قرائت مصحف حضرت دقیقاً مطابق با قرائت پیامبر(ص) که اصیل ترین قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیه هموار بود این امر اهمیت به سزایی داشت، زیرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گمراهی مفسر می شود که در آن مصحف هرگونه موجبات گمراهی وجود نداشت.
3. این مصحف مشتمل بر تنزیل و تأویل بود یعنی موارد نزول و مناسبت هایی را که موجب نزول آیات و سوره ها بود، در حاشیه مصحف توضیح می داد. این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر سبب نزول در حواشی، تاویلاتی نیز وجود داشت این تاویلات برداشت های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه ها بسیار مؤثر بود.(6)
بنابراین حضرت علی (ع) چنین عمل عظیمی را انجام داده بود اما مورد پذیرش دستگاه خلافت قرار نگرفت. مساله دیگر ان که علاوه بر مصحف امیر المومنین، در طول تاریخ بسیاری از روایات و کتب شیعه را از بین بردند و ما را از آنها دریای معارف محروم ساختند.
پی نوشت ها:
1. ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، 1417 ق، ص 45.
2. سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر، 1416 هـ ق، ج1، ص 161.
3. المتقی الهندی، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 هـ ق، ج 13،ص 151.
4. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، بیروت، موسسه الرساله، 1413 هـ ق، ج 14، ص 22.
5. سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن ، بیروت، دارالفکر، 1416 هـ ق، ج 1، ص 171.
6. برای مطالعه تفصیلی درباره این مسئله مراجعه شود به کتاب «التمهید فی علوم القرآن»، تألیف آیت الله معرفت، مؤسسه فرهنگی التمهید، جلد اول ، از ص 292 تا صفحه 299 و یا ترجمه این کتاب با عنوان «آموزش علوم قرآن» مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی، جلد اول، درس سی و هفتم.
