موفقیت از عوامل شادکامی بوده و برای انسان شیرین و دلچسب است؛ امادر عین حال می‌تواند زمینه دردسرهای بزرگ را نیز فراهم سازد. واکنش دیگران به این موفقیت ها زمینه سازی ایجاد حسادت است.
در این باره، پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید:
حسود، کسی است که نابودی نعمتی را از صاحب آن، خواهان است، اگرچه آن نعمت را برای خود نخواهد.3
ملّا مهدی نراقی در جامع السعادات با عنایت به همین معنا، سه مرتبه از حسد سخن می‌گوید:
مرتبه اول، آرزوی زوال نعمت از دیگری؛ بی‌آنکه بخواهد آن نعمت به خودش برسد.
مرتبه دوم، آرزوی زوال نعمت از دیگری و بهره‌مند شدن خود.
مرتبه سوم، آرزوی برابری حسود با فرد مورد حسادت در فقدان نعمت و محروم ماندن از آن.4
مفهومِ مقابل حسد، صفت "نُصح" یعنی خیرخواهی است. فردِ خیرخواه، آرزو دارد که دیگران صاحب نعمت و امتیاز شوند و همیشه برای دیگران خیر و سلامت آرزو می‌کند.
پیامدهای حسادت
براساس تحقیقی که در سال 1995 م، در دانشگاه یورکِ کانادا درباره حسادت و رابطه آن با ناسازگاری و آسیب‌شناسی روانی به عمل آمد، ناسازگاری‌های مرتبط با حسادت، شامل: اضطراب، افسردگی، اختلال‌های شخصیتی و رفتارهای تبهکارانه (آتش‌زنی، تخریب، حمله و حتی قتل) می‌شود و احساسات منفی (احساس بدخواهی، احساس کهتری، احساس گناه و احساس رنجش) را به همراه دارد.5
اما در معارف اسلامی، حسادت به عنوان رأس همه عیب‌ها6 و رذیلت‌ها، 7 و بدترین‌ِ بیماری‌ها معرفی شده و پیامدهای روحی ـ روانی ناگواری دارد. حسود در زندگی خود، روز خوش ندارد و پیوسته در رنج و عذاب است.8 این به جهت غم جانکاهی است که شخص حسود بدان دچار می‌شود.9 امام علی علیه السلام در تحلیل این امر می‌فرماید:
«حسودان، پیوسته غمگین‌اند؛ زیرا آنها صرفاً به خاطر مصائبی که برایشان اتفاق می‌افتد، غمگین نمی‌شوند، بلکه به خاطر رسیدن خیر به مردم نیز دچار اندوه می‌شوند». 10
صائب تبریزی در همین راستا حسادت را به قبر و مرگ تشبیه کرده و می‌گوید:
مرگ را بی‌خبران، دور ز خود می‌دانند
چار دیوار حسد در نظر من لَحَد است 11
حسادت از بیماری‌های روان ـ تنی است که مثل خوره جسم و جان انسان، هردو را می‌خورد. لذا موجب بیماری جسمانی نیز می‌شود و به تعبیر امام علی (ع) بدن را ذوب می‌کند.12
حسادت پیامدهای اجتماعی فراوانی نیز دارد. در طول تاریخ، تنها علت و یا حداقل یکی از علل مهم بسیاری از جنگ‌ها و خونریزی‌ها در میان ملت‌های مختلف، حسادت بوده است. از سوی دیگر حسادت موجب رکود و عقب‌افتادگی می‌شود. در هر جامعه اگر قدرت در دست شایستگان باشد، آن جامعه رو به تکامل می‌رود؛ ولی اگر حسادت در آن جامعه راه یابد، حسودان نخواهند گذاشت افراد شایسته، پیشرفت کنند. همچنین همین افراد حسود، میان خود نیز به حسادت مشغول شده و از خدمت به جامعه باز می‌مانند، چرا که همواره در پی مُچ‌گیری و رسوا کردن همدیگرند تا یکدیگر را تضعیف کنند. از سوی دیگر موجب ناامنی اجتماعی می‌شوند. به علت اعمال منافقانه و سوء ظن حسودان به دیگران، احساس امنیت اجتماعی از بین می‌رود، چرا که افراد به یکدیگر اعتماد نخواهند کرد و خیانت و جنایت در جامعه رواج خواهد یافت.
از دیگر پیامدهای حسادت، نابودی ایمان و معنویت است. حسود نه تنها به درجات رفیع معنوی نائل نمی‌شود13 و هیچ شرفی را به دست نمی‌آورد 14 بلکه شقاوت دنیا و آخرت را نیز برای خود می‌خرد. امام علی (ع) این مسئله را به خوبی تبیین کرده و فرموده است: «هرگز حسادت نورزید؛ زیرا حسد، ایمان را می‌خورد، چنانکه آتش، هیزم را نابود می‌کند».15
نشــــانه‌های حســـادت
برای آنکه حسود را بشناسیم تا خود را از شرش حفظ کنیم و یا حسادت را در خود شناسایی کنیم تا به دیگران آسیب نرسانیم، باید نشانه‌های آن را بشناسیم. نشانه‌های حسادت عبارتند از:
1. شخص حسود پیوسته اهل حسرت و افسوس است. 16
2. نسبت به آنچه مال او نیست بخل می‌ورزد.17
3. درحضور، چاپلوسی و پشت سر، غیبت می‌کند.
4. درخوشی دیگران ناراحت است و در ناراحتــــــی آنان، خوشحال.
5. آنجا که جای ستایش است، دیگران را کمتر از آنچه استحقاق دارند، می‌ستاید. 18
6 . دوستی را اظهار و دشمنی را کتمان می‌کند. 19
7. در برابر احسان و خوبی، سپاسگزار نیست.20
چرا حسادت به وجود می‌آید؟
حسود، شخص خودخواهی است که فقط به خود می‌اندیشد و می‌خواهد همیشه فراتر از همه باشد و هیچ‌کس در هیچ زمانی و نسبت به هیچ چیزی از او برتر نباشد. از این رو وقتی کسی امتیازی به دست می‌آورد، شخص حسود آن را به معنای فراتری او و فروتری خود ارزیابی می‌کند و از آنجا که موفقیت او را دلیل چنین وضعیتی می‌داند، از بین رفتن موفقیت به وجود آمده را آرزو می‌کند. مرحوم احمد نراقی در این باره می‌گوید:
«حسود، گمان می‌کند که چون یکی از همگنان او به نعمتی برسد، بر او کبر و ناز می‌کند و عزت او را به خطر می‌اندازد و لذا آرزو می‌کند تا بدان نعمت نرسد، یا اگر رسیده است، نعمت از او زایل می‌شود».21
از آنجا که تکبر و خودخواهی، خود ریشه در عامل دیگری دارد، ریشه حسادت نیز سطح عمیق‌تری پیدا می‌کند. ریشه تکبر، احساس حقارت و کهتری است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «هیچ انسانی خودبین و متجاوز نمی‌شود و به تکبر و جباریت آلوده نمی‌شود، مگر به سبب حقارتی که در درون خود، احساس می‌کند.» 22
راه درمان حسادت چیست؟
برای درمان حسادت می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید:
1. وقتی حسادت به وجود آمد، زبان خود را کنترل کرده و چیزی نگویید.
2. هنگام حسادت، رفتار خود را کنترل کرده و از انجام آنچه مقتضای حسادت است، خودداری کنید.
3. با مشاهده برتری و موفقیت دیگران، به زبان بگویید (الحمدلله). تکرار این کار آرام آرام موجب برطرف شدن حسادت می‌شود؛ به ویژه اگر به معنای آن توجه شود.
4. نظام آرزوی خود را تنظیم کنید و به جای زوال نعمت از دیگری، همانند آن و حتی بهتر از آن را برای خود بخواهید.
5 . به جای توجه به امتیازات دیگران، به قابلیت‌ها و داشته‌های خود بیندیشید.
6. برتری خود را در حقیری دیگران نجویید؛ بلکه به توانایی‌های خود بیندیشید.
7. این قالب فکری را تغییر دهید که فقط یک نفر می‌تواند برتر از دیگران باشد. زندگی دنیا مسابقه‌ای است که همه می‌توانند برنده شوند و بر سکوی نخست بایستند.
8 . عزت نفس خود را تقویت کنید.
9. دیگران را رفیق خود بدانید نه رقیب؛ بلکه همانند خود بدانید. در این صورت امتیازات دیگران را مایه خرسندی خود خواهید دانست.
10 . بدانید که نعمت و موفقیت را خداوند به دیگران داده و اوست که می‌تواند به شما نیز اعطا کند؛ پس از او بخواهید.
اکنون راحت‌تر می‌توانید زندگی کنید. رنگ زندگی‌تان تغییر می‌کند و اطرافیانتان را دوست‌داشتنی‌تر از گذشته می‌بینید.
در برخورد با حسود چه کنیم؟
در برخورد با افرادی که نسبت به شما حسادت می‌ورزند، از روش‌های زیر استفاده کنید تا این زیان را به حداقل برسانید:
1. برتری و امتیازات خود را کتمان کرده و از بیان افتخارات خود پرهیز کنید تا آتش حسادت دیگران برافروخته نشود. امام صادق علیه السلام یکی از صفات انسان دوراندیش را این دانسته‌اند که سرّ خویش را نزد خویشان و بستگان حسود، آشکار نمی‌کند. 23
دانه‌باشی، مرغکانت بر چِنَند
غنچه باشی، کودکانت برکَنَند
دانه پنهان کن، به کلی دام شو
غنچه پنهان کن، گیاه بام شو. 24
2. با حسود مدارا کنید. درافتادن با او آتش حسادت و دشمنی را شعله‌ورتر می‌سازد.
3. مقابله به مثل نکنید که شما نیز همانند او خواهید بود و وقت و انرژی خود را هدر خواهید داد.
4. او را در رفتارش معذور بدانید تا بهتر بتوانید او را تحمل کنید.
5 . راه دوستی او با خودتان را باز بگذارید تا امکان بازگشت وجود داشته باشد.
6 . در افزایش فضیلتی که مورد حسادت واقع شده بکوشید که با این کار، بدون اینکه به او بهانه‌ای بدهید، او را اندوهناک می‌کنید. 25
منابع
1. لغت نامه دهخدا
2. کشّاف اصطلاحات الفنون، تهانوی، ج1، ص 287؛ دستورالعمل‌ها، ج2، ص36
3. جامع‌الأخبار، ص 159-160
4. گزیده جامع‌السعادات، ص 249
E.Envousness and its Relationship to Malapyustment and psychology, Briant Gold Department of psychology, york university, Canada,
6. امام علی (ع) می‌فرماید: اَلحَسَدُ رَأْسُ الْعُیُوبِ؛ حسد، در رأس همه عیب‌هاست. (غررالحکم، ح 558)
7. امام علی (ع) می‌فرماید: اَلحَسَدُ اُمُّ الرَّذائِل؛ حسد، ریشه همه رذیلت‌هاست. (همان، ح1650)
8 . امام علی (ع) می‌فرماید: لا عَیشَ لِحَسُودٍ؛ هیچ خوشی‌ای برای حسود نیست
(تحف العقول، ص153 )
نیز می‌فرماید: اَسْوَدُ النَّاسِ عَیْشَاً اَلْحَسُودُ؛ حسود، روزگارش از همه مردم، بدتر است. (غررالحکم، ح 2931)
و نیز می‌فرماید: اَلحَسَدُ یُنَکِّدُ الْعَیْشَ؛ حسد، زندگی را به کام حسود، تلخ می‌کند. (همان، ح809)
9. امام علی (ع) می‌فرماید: طَهِّرُوا قُلُوبَکُمْ مِنَ الْحَسَدِ؛ فَإِنَّهُ مُکْمِدٌ مُضْنی؛ قلب‌هایتان را از حسد پاک کنید؛ زیرا حسد، شما را به غم جانکاه و ناتوانی مبتلا می‌سازد. (غررالحکم، ح 6016)
نیز می‌فرماید: اَلْحَسَدُ یُنْشِیُ‌ء الْکَمَدَ؛ حسد، به وجودآورنده غم جانکاه است. (نهج‌البلاغه، حکمت 388)
و نیز می‌فرماید: وَ مَنْ کَثُرَ حَسَدُهُ، طالَ کَمَدُهُ؛ کسی که حسدش زیاد شد، غم جانکاهش نیز طولانی می‌شود. (همان، ح 8427 )
چنان که در این احادیث مشاهده می‌شود، از الفاظی همچون "کَمَد" و "مُضنی" استفاده شده است. کَمَد، به معنای اندوه و غمی است که همراه با فرسایش باشد و مضنی به معنای ناتوان‌کننده است.
10 . شرح نهج‌البلاغه، ج 20، ص 232، ح 806.
11 . دیوان صائب تبریزی، ش644 .
12. غررالحکم، ح 981 .
13. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: لا یَحُلُّ الدَّرَجاتِ الْعُلی اللّعانُ ... وَ لا حسُودَ؛ ملعون ... و حسود، به درجه‌های بالا صعود نمی‌کنند. (الدّر المنثور، ج8، ص 691)
14. امام زین العابدین (ع) می‌فرماید: اَلْحَسُودُ لایَنالُ شَرَفاً؛ حسود به هیچ شرافتی دست نمی‌یابد (نزهه الناظر و تنبیه الخاطر، ص 92، ح16)
15. نهج البلاغه، خطبه 86 ؛ ارشاد القلوب، ج1، ص 130
16. امام علی (ع): اَلْحَسُودُ کَثیرُ الْحَسَراتِ مُتَضاعفُ السَّیِّئاتِ. (غررالحکم، ح 1520)
17. امام علی (ع): اَلْحاسِدُ... بَخیلٌ بِما لا یَمْلِکُهُ. (کنز الفوائد کراجکی، ج1، ص 136)
18. امیرمؤمنان، امام علی (ع)، می‌فرماید: الثَّناءُ بِأکْثَرَ مِنَ الاِسْتِحْقاقِ مَلَقٌ وَ التَّقْصیرُ عَنِ الْاِسْتِحْقاقِ عَی أو حَسَدٌ. ستودن بیشتر از شایستگی، تملّق است و ستودن کمتر از شایستگی، ناتوانی در سخن گفتن و یا حسد است. (نهج‌البلاغه، حکمت 347؛ بحارالانوار، ج70، ص 295)
19. امام علی (ع) می‌فرماید: اَلْحاسِدُ یُظْهِرُ وُدَّهُ فی اَقْوالِِهِ، وَ یَخْفی بُغْضَهُ فی اَفْعالِهِ، فَلَهُ اسْمُ الصَّدیـــــــقِ وَ صِفَهُ الْعَدُوِّ.
حسود، دوستی خود را در سخنانش آشکار می‌کند و دشمنی خود را در کردارش پنهان می‌کند. اسمِ دوست را دارد؛ ولی ویژگی دشمن را داراست. (غررالحکم، ح 2105)
20 . امام علی (ع) می‌فرماید: مَنَْ حَسَدَکَ، لَمْ یَشْکُرْکَ عَلی إحْسانِکَ إلَیْهِ. کسی که به تو حسد می‌ورزد، احسان تو را سپاس نمی‌گوید. (شرح نهج‌البلاغه، ج 2، ص 317)
21. معراج‌السعاده، ص 250 .
22. الکافی، ج2، ص 312.
23. لاینبغی للمرء الحازم ... و انشاء السرّ الی القرابه الحاسد و ان نجا منه ؛ سزاوار نیست برای انسان دوراندیش که سرّ خود را برای خویشان و نزدیکان حسود خود آشکار سازد، گرچه از آن نجات یابد.(تحف العقول، ص 321)
24. مثنوی معنوی، مولوی، دفتر اول.
25. موارد سوم تا ششم، در حدیث منسوب به امام علی (ع) آمده است. شرح نهج‌البلاغه، ج 20 ، ص 272، ح 150.
