خیام نیشابوری در روز بیست و هشتم اردیبهشت به دنیا آمد و به همین مناسبت، امروز به عنوان روز برزگداشت این رباعی سرا، ستاره شناس، فیلسوف، موسیقی دان و ریاضی دان بزرگ ایرانی نامگذاری شده است.
تا کی غم آن خورم که دارم یا نه
وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه
پرکن قدح باده که معلومم نیست
کاین دم که فرو برم برآرم یا نه
این را هم بخوانید : شاعران بزرگ ایرانخیام نیشابوری
تاثیر بر جهان غرب
حکیم عمر خیام نیشابوری به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری هم نامیده شده است که در سال 427 و دوران حکومت سلجوقیان در نیشابور چشم به جهان گشود. آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. رباعیات خیام را به بیست و پنج زبان زنده از جمله فرانسه، انگلیسی، روسی، عربی، آلمانی، هلندی و دانمارکی ترجمه شده اند. شهرت خیام به عنوان شاعر مرهون ادوارد فیتزجرالد (Edward FitzGerald) انگلیسی است که با ترجمه شاعرانه رباعیات وی به زبان انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند.
آه ! پیش از فروشدنمان به زیر خاک
آنچه را که هنوز سهم ماست نصیبمان کن
از خاک به خاک , در قعر گور آرام گرفتن
بی می و مطرب و طرب … بی سرانجامی :
Ah make the most of what we may spend ,
Before we too into the Dust descend;
Dust into Dust, and under Dust, to lie,
Sans Wine sans Song , sans Singer, and – sans End ! …
Translation: Edward FitzGerald
این امر، مایه شهرت بیشتر وی در مغرب زمین گردید. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی. اس. الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده است. او در طب نیز دستی داشته چنانکه گفته می شود، خیام هنگامی که سلطان سنجر در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان نموده است.
مفهوم زندگی
خیام مفهوم زندگی، مرگ، قضا و بعد جبر و اختیار انسان در این زمینه ها را بسیار خوب درک کرده و فلسفه مذهب را برای پاسخ گویی به سوالات مترتب بر آنها کافی نمی داند. از عمق ترانه های خیام، پیام و هشداری آمده به آنهایی که محو مادیات شده و معنویات را به فراموشی سپرده اند. پیام بی ثباتی دنیا، آزادی، زیبایی معنوی و عظمت هنری که در خلال رباعیات خیام آمده در نوع خود بی نظیر است.
پیام آزادی و آزادگی خیام زمانی برخاسته که جهل و نادانی و تکفیر سازی و فساد بسیار بوده. او پرده دروغ و تزویر و تظاهر را پاره کرده است.
خیام از دید دیگران
معاصرین او را منجم و ریاضی دان، حتی حجه الحق نامبرده اند و پیداست رباعیات او به صورت مدون و در یک مجموعه وجود نداشته و چون تعصب بسیار حاکم بر جامعه بوده، رباعیات خبام به گونه ای مخفی میان علاقه مندان ترویج داشته است.
خیام در فلسفه خود کاملا مستقل است.
من زان خودم هر آنچه هستم، هستم
فلسفه شناخت خداوند و تقویم جلالی
در آن ایام چهار گروه فلسفه شناخت خداوند مطرح بود : متکلمان، فلاسفه، اسماعیلیان، و اهل تصوف. البته خیام تصوف را بر دیگران ترجیح داده است.
در علوم ریاضی مقامی عالی داشت و تقویم جلالی که برای هفتاد سال تنظیم کرد، صحیح ترین روش گاه شماری سال شمسی است. قبل از آن نوروز در اواسط اسفند قرار داشت و خیام تاریخ آن را به تحول افتاب و نو شدن سال را به اول فروردین تغییر داد.
در قدیمی ترین نسخه رباعیات خیام، 185 رباعی یافت شد و البته در سنوات بعد بر این تعداد، رباعیات جدیدی اضافه شده است. اضافه شدن رباعیات را می توان از عوامل چند دانست:
- شاید عده ای تعدادی از رباعیات خیام را داشته اند و بعدها آن را مطرح کرده اند و عده ای دیگر رباعیاتی سروده اند و در میان ریاعیات خیام جا زده اند.
- عده ای دیگر هم برای مخدوش کردن فلسفه و نحوه تفکر خیام رباعیات جدیدی که از مفاهیم خاص متاثر است سروده و آن را به خیام نسب داده اند.
افسانه ها و روایت ها
افسانه‌هایی چند پیرامون خیام وجود دارد. یکی از این افسانه ها از این قرار است که خیام می‌خواست باده بنوشد ولی بادی وزید و جام می او را به زمین انداخت و شکست. پس خیام چنین سرود:
ابریق می مرا شکستی، ربی بر من در عیش را ببستی، ربی
من مِی خورم و تو می کنی بدمستی خاکم به دهن مگر تو مستی، ربی
پس چون این شعر کفرآمیز را گفت خدا روی وی را سیاه کرد. پس خیام پشیمان شد و برای پوزش از خدا چنین سرود:
ناکرده گنه در این جهان کیست بگو! وآن کس که گنه نکرد چون زیست بگو!
من بد کنم و تو بد مکافات کنی پس فرق میان من و تو چیست بگو!
و چون این گونه از خداوند پوزش خواست رویش دوباره سفید شد. البته جدا از افسانه ها در اینکه دو رباعی بالا از خیام باشند، جای شک است.
صادق هدایت
صادق هدایت در کتاب خیام صادق، رباعیات خیام را ترجمان فریادهای میلیون ها بشری دانسته که در میان معما ها و مجهولات این جهان مانده اند. خیام آزاد فکری بود که هرگز زیر بار احکام جبری نرفت. خیام با خرافات و موهومات، ستیزی دلیرانه داشت. صادق هدایت بین خیام و بودا شباهت هایی یافته است که هر دو دنیا را مجموعه حوادثی می دانند مملو از تصویرهای خیالی، خیام فیلسوفی است عاشق زیبایی.
سخن آخر
رونمایی از مجسمه خیام نیشابوری در آستاراخان روسیهجالب است بدانیم:
- عمر خیام شاعر مورد علاقه ولادیمیر پوتین است.
- یکی از حفره‌های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است.
- مارتین لوتر کینگ هم در سخنرانی های خود از ابیات خیام یاد می کرد.
- سیارکی در سال 1980 به نام «عمر خیام» نامگذاری شد.
- وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان «گرگ دریا» نوشته جک لندن است.
خیام 12 آذر ماه سال 510 در سن 83 در نیشابور چشم از جهان فروبست. آرامگاه خیام یکی از جذابیت های گردشگری نیشابور و یکی از نمونه های برجسته معماری ایرانی است که در طراحی آن همه وجوه خیام در شاعری، ستاره شناسی و ریاضی دیده شده است
منبع: University of St Andrews، Leiden University، globalresearch
