دوره قاجار، یک عصر شوم و تاریک در تاریخ کهن این مرز و بوم است! دوره ای که در آن جنگ ها و پس از آن ها قرارداد های شرم آور صلح و آتش بس با کشورهای گوناگونی بسته شد و کشور را شرح شرحه کرد. اوج خفقان ایران در زمان بی کفایتی ناصرالدین شاه بود. حاکمی که از زمام داری کشور خیلی نمی دانست و چشم به دهان حضرات بیگانه داشت. از معدود اعمال قابل تحسین ناصرالدین شاه، توجه او به سبک و سیاق معماری در کشورهای اروپایی بود که سرانجام طبق همان معماری های خارجه، دستور ساخت بناها و آثاری را در ایران صادر نمود که عمارت مفخم در حال حاضر معروف ترین و مهم ترین آن ها می باشد که به عمارت سردار مفخم نیز معروف است. عمارتی که با بهره گیری از معماری روز جهانی و ذوق و هنر ایرانی ساخته شده است و به حق یکی از زیباترین جاذبه های تاریخی و فرهنگی ایران بحساب می آید. با همگردی همراه باید تا با عمارت مفخم بجنورد آشنا شوید.
آشنایی با عمارت
یکی از دستاوردهای قابل قبول دوره قاجار و حکومت ناصرالدین شاه، طراحی و ساخت عمارت مفخم بوده است. عمارت مفخم بجنورد در گذشته داخل باغ بسیار بزرگی واقع شده بود و متشکل از بخش های زیادی همچون آینه خانه، باغ فواره، دروازه ورودی باغ حوضخانه، عمارت کلاه فرنگی و سردر باغ بود و به طور کلی، مجموعه دارالحکومه مفخم را معرف همگان می کرد که با وقوع زلزله شدید و سنگین بجنورد، از میان تمامی بخش های این عمارت دیگر تنها بخش آینه کاری و عمارت اصلی مفخم برجای مانده است! عمارت سردار مفخم دارای 2 تالار و 32 اتاق است که در هر کدام از تالارها و اتاق ها نیز به سبب آینه کاری، گچ بری و کاشی کاری های رنگی فوق العاده زیبا، مفاهیم زیادی را از گذشته تاریخی به گردشگران داخلی و خارجی گرامی منتقل می نماید. این عمارت تاریخی و برجسته از دوره ناصرالدین شاه قاجار که اکنون تبدیل به یک موزه مردم شناسی در قسمت شمال شرقی شهر بجنورد در استان خراسان شمالی و همچنین تبدیل به مکانی برای سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این استان گشته است، توسط ممتحن الملک شقاقی، معماری و به دست یارمحمدخان سهام الدوله بجنوردی، مشهور به سردار مفخم که حاکم وقت بجنورد بود، ساخته و پرداخته شده است. در خصوص معمار عمارت مفخم یعنی ممتحن الملک شقاقی شاید بد نباشد بدانید که وی پس از اتمام تحصیلات مربوطه در مدرسه دارالفنون با دستور مستقیم ناصرالدین شاه برای ادامه تحصیل به فرانسه بورسیه شد و پس از اتمام درس خود و کسب دانش معماری فرانسوی ها به ساخت چندین کاخ برای حکومت قاجار پرداخت که برای درک بهتر معماری او به جز عمارت مفخم می توان به مدرسه سپهسالار قدیم یا مدرسه شهید مطهری تهران کنونی اشاره نماییم.
آشنایی با برخی از قسمت های عمارت مفخم
عمارت آبرو نگهدار عصر قاجار در هر طبقه خود از دو ایوان برخوردار است که یکی در ضلع شمالی تعبیه شده است و دیگری در ضلع جنوبی. در مقابل هر کدام از ایوان های این عمارت نیز ستون هایی برای نگهداری سقف این مکان قرار گرفته است که در گذشته سفالی بوده اند و در مرمت های بعدی به سقف شیروانی گالوانیزه بدل گشتند. لازم به ذکر است که تمام درب های 32 اتاق عمارت به سوی ایوان های آن باز می شوند و این عمارت قجری از قسمت های شرقی و غربی خود به دو ورودی منتهی می شوند که هر یک به واسطه 18 پله تعبیه شده به طبقه بالایی خود ختم می شوند. ایوان های طبقه نخست عمارت سردار مفخم، طولی 38 متری و عرضی 3.14 متری را دارا می باشند و در مقابل خود 9 ستون هشت ضلعی و دو نیم ستون نماکاری شده با آجر ساده را می بینند، در حالی که ایوان های طبقه بالا از ستون های مزین شده ای به کاشی های رنگی بهره می برند؛ البته ناگفته نماند که همه این ها صرفا برای زیبا سازی کل مجموعه مفخم می باشد و در اصل وظیفه ستون ها، تحمل بار پوشش سقفی و پنجره ای و وزن کلی طبقه بالایی خود است! هر دوتالار عمارت نیز به واسطه هفده طرح گوناگون مزین شده اند که از جمله آنان می توان مقرنس، چهلچراغ، نماهای بیرونی عمارت و نقش های متعدد اسلامی، گیاهی و هندسی را نام برد.
ساختمان آینه
درست در مقابل ساختمان اصلی عمارت مفخم بجنورد، ساختمان آینه خانه قرار گرفته است که از آن در جهت برگزاری جلسات رسمی و رایزنی هایی در زمینه های سیاسی و اجتماعی و همچنین برگزاری مراسم تشریفاتی نظامی با دیگر سران محلی و سردمداران دوره قاجار، از سوی سردار مفخم استفاده می شده است و به طور کلی از آینه خانه به عنوان ساختمان اداری و قضایی عمارت دارالحکومه مفخم بهره گرفته می شد. از نکات دیگر این بخش از عمارت باید به 134 تصویری که از شخصیت برجسته دوره صفویه تا قاجار بر در و دیوارهای آن قرار گرفته است، اشاره نماییم؛ تصاویری از شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمد خان قاجار، فتحعلی شاه، کریم خان زند و دیگر رجال سرشناس آن دوره.
کلام آخر
با تمام شدن دوره حکومت سلسله قاجار و روی کار آمدن سلسله پهلوی، بخش های زیادی از متصرفات خانواده شادلو از جمله همین عمارت مفخم بجنورد که در آن زمان محل سکونت نوه سردار مفخم یعنی سردار معزز بود، به تصرف رضا شاه پهلوی درآمد و محل اسکان سرهنگ رخشا، فرماندار جدید بجنورد و رئیس کل املاک پهلوی قرار گرفت. این عمارت با قدمت در سال 1316 بر اثر حادثه ای که منشا آن معلوم نیست، از قسمت های فوقانی خود دچار احتراق شد و تمام پوشش سقفی خود که از سفال و تیر ارس تشکیل شده بود را از دست داد تا سبب شود در مرمت بعدی از سقف شیروانی و گالوانیزه برای آن استفاده نمایند. تعریف و تمجید های زیادی از همان سال های نخست برپایی عمارت در مورد آن و زیبایی های محیط پیرامون آن صورت گرفت که از جمله می توان به صحبت های کلنل ادوارد ییت که در حدود 100 سال پیش در عمارت سردار مفخم با او دیدار کرده است، پرداخت. او در اظهارات خود بیان می کند: اینجا همه چیز زیباست؛ از دیوارهای رنگی و نقش و نگار حک شده گرفته تا اتاق های پذیرایی که با شمعدان های قیمتی و زینتی متعددی آراسته شده اند! از فرش ها و قالی های ابریشمی دست نخورده آن گرفته تا فضایی در پشت عمارت که به آن نارنجستان می گویند؛ سقف نارجستان با ورقه هایی از آهن درست شده اند و بر درب و دیوارهای آن پوست حیوانات گرانی همچون خرس، ببر، پلنگ، دو گربه سان وحشی و دیگر حیوانات موجود در طبیعت ایران نیز دیده می شوند. اینجا اتاق زیاد دارد و طبق شمارش من، تعداد درب هایی که به سوی ایوان های این عمارت عظیم گشوده می شوند، 21 درب می باشد و اگر بخواهید در کل عمارت چرخی بزنید، با گچ بری ها و نماکاری های کم نظیری حتی در مقایسه با قلب اروپا، مواجه می شوید! در پایان این بخش نیز باید اضافه کرد که قدمت عمارت مفخم، 130 سال می باشد و این بنا نهایتا در سال 1376 هجری شمسی خریداری شده و پس از انجام فاز دیگری از مرمت آن در سال 1379 به عنوان موزه مردم شناسی شهر بجنورد استان خراسان شمالی مورد استفاده قرار می گیرد.
