مروری بر اندیشه های اقتصادی امام رضا(ع)(۳)

6. ثروتمندان و گشودن گره های مالی از کارتهی دستان
 

درهرجامعه ای، برخی آدمیان از بدی حادثه تهی دست شدند و در تنگنای مالی قرار گرفتند. این وظیفه توانمندان و ثروتمندان است که گره از کار فروبسته آنان بگشایند و به آنها توان اقتصادی ببخشند، تا خیالی آسوده، به زندگی خویش ادامه دهند. امام رضا(ع) یکی از فلسفه های تشریع «زکات» را استفاده آن در همین موارد می داند و در مقام تبیین حکمت وجوب زکات می فرماید: «خداوند مردمان تندرست را مکلف کرده است تا به کار مردم زمین گیر و گرفتار رسیدگی کنند. [همچنین،] پرداخت زکات موجب برکت مال و سبب رأفت و مهربانی به ناتوانان و توجه به مسکینان و انگیزش مردمان به مساوات و تقویت فقرا و یاری رساندن به آنها در انجام دادن تکالیف دینی است».(1)
«آنچه ازمجموعه آیات و روایات رسیده درباره زکات و حکمت تشریع آن به دست می آید، این است که چنین قانونی، در مهم ترین هدف خود، برای از بین بردن فقر و عوارض آن از عرصه های زندگی به صورتی فراگیر است که در نتیجه آن، سیمای جامعه از فقر به بی نیازی تحول می یابد و دیگر در آن، بیچاره و نیازمندی مشاهده نمی شود و همه اهل ایمان و دارای عزت هستند. همچنین، زکات، وسیله عمده ای برای عادت دادن مردم به بخشیدن و انفاق کردن است تا آنجا که این امر، بدان منجرشود که در راه دین خدا از بذل جان خود نیز مضایقه نکند. نباید از نظر دور داشت که میان قرب به خدا و عبادت او در نماز و میان بخشیدن مال برای برانداختن فقر و بیچارگی از جامعه اسلامی، ارتباطی نیرومند و استوار وجود دارد. پس زندگی اسلامی، زندگی ای است که اجزای آن از یکدیگر منفصل نمی باشد. از این رو، نماز با زکات قبول می شود و زکات، با نماز به درگاه خدا راه می یابد و ایمان و یقین، با پرداخت زکات شناخته می شود».(2)
امام رضا(ع) در حدیثی دیگر، بیزاری از کسانی که اموال را تنها میان ثروتمندان به گردش در می آورند و انحصار طلب و زراندوز هستند، جزو ایمان ناب دانسته است. (3) «درحقیقت، این از ویژگی های حاکمیت اسلامی است که درآن، جریان و گردش ثروت، به نفع عموم مردم باشد، نه گروهی خاص از وابستگان و زراندوزان. اندیشه ور شهید، آیت الله دکتر بهشتی که طرح «تعاون» و «تعاونی ها» را در قوانین کشوری گنجاند، برای ارائه راهکاری بود که به تدریج، ثروت ها در دست عموم قرارگیرد و همگان از آن بهره ببرند و مالکیت ثروت های جامعه، عمومی گردد، نه خصوصی. این اندیشه، ریشه ای صد درصد اسلامی و الهی دارد؛ زیرا خداوند زمین و منابع آن را برای همه انسان ها آفریده است؛ نه بخشی خاص؛ و همه مردم، افراد خانواده خدا هستند، نه گروهی ویژه».(4)

7. امام رضا(ع) و روان شناسی زراندوزان
 

زراندوزی و گردآوری بی حساب مال، از عوامل ایجاد شکاف طبقاتی میان افراد جامعه است. خداوند در قرآن کریم به زراندوزانی که هرگز با پول خود انفاق نمی کنند و گره های اقتصادی مردم و جامعه را نمی گشایند، وعده عذابی دردناک می دهد و می فرماید: «کسانی که زرو سیم را گنجینه کرده اند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند، به عذابی دردناک بشارت ده؛ روزی که آن [گنجینه] ها را در آتش بگذارند و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند. [و گویند:] این است آنچه برای خود اندوختید. پس [کیفر] آنچه را می اندوختید، بچشید!» (توبه: 34 و 35)
امام رضا(ع) درحدیثی زیبا به روان شناسی زراندوزان پرداخته و ریشه های زراندوزی را این گونه برشمرده است: «لایجتمع المال الا بخصال خمس: ببخل شدید و امل طویل و حرص غالب و قطیعة الرحم و ایثارالدنیا علی الاخرة؛ مال جمع نمی شود مگر با پنج خصلت: بخل شدید، آرزوی دراز، حرص غلبه کننده، قطع رحم و مقدم داشتن دنیا برآخرت».(5)
«پدیده شوم زراندوزی، ازآفات روحی است که از خوی و خصلت، شیوه تفکر و اخلاق باطنی زشت سرچشمه می گیرد. از این رو، برای شناخت ماهیت این پدیده، حتی به عنوان موضوعی از موضوعات اقتصادی و مشکلی از مشکلات اجتماعی، باید به روان و باطن آدمیان توجه و انگیزه ها و علل درونی این آفت را بررسی کرد. همین موضوع، معیار تمایز بنیادین میان تفکر اسلام و دیگر مکاتب است که از عوامل اصلی در تمام مسائل؛ یعنی خود انسان و گرایش های درونی او غافل نمی ماند. خوی و خصلت هایی که در این سخن رضوی(ع) یاد شده، نشان دهنده بی تعهدی و بی احساسی به محرومان و بینوایان است که زیرپا نهادن اصول عدالت اجتماعی را در پی خواهد داشت.
بی گمان، مال اندوزی نکوهیده که انگیزه هایی شیطانی دارد، موجب درآمدهایی است که از راه های ظلم، استثمار، احتکار، تولید جنس بی کیفیت، غصب، رباخواری و مانند آنها به دست آمده است، نه از راه تولید و سرمایه گذاری های سازنده و کسب های حلال.(6)
نکته ای دیگر که از این سخن امام رضا(ع) دریافت می شود، اهمیت کار فرهنگی و اخلاقی درجامعه است. بر این اساس، برای ریشه کن کردن فقر و شکوفا ساختن اقتصاد جامعه، چاره ای جز رشد فرهنگی جامعه و اصلاح اخلاق مردمان وجود ندارد؛ زیرا اگر اخلاق در جامعه حکم فرما نباشد و انسان ها به رشد فرهنگی نرسند، روحیه ای زراندوز پیدا خواهند کرد. امام رضا(ع) زراندوزان را کسانی می داند که اصول اخلاقی را زیر پا نهاده اند. همچنین، بخیل و دارای آرزوهای دور و دراز و حریص هستند. بی گمان، آنکه به رشد فرهنگی رسید و جان خویش را از خلق و خوهای نکوهیده پیراست، هرگز انحصار طلب نیست، بلکه اهل انفاق و گشاده دستی خواهد بود. درنتیجه، به سهم خود در ریشه کن ساختن فقر در اجتماع و شکوفایی اقتصادی جامعه، نقش مؤثر خواهد داشت.

8. تعیین مزد کارگر
 

از احکام و آداب اسلامی درباره کارگر آن است که مزد او پیش از انجام کار تعیین شود. این کار، افزون بر آنکه از درگیری احتمالی میان کارگر وصاحب کار بر سر قیمت در پایان کار جلوگیری می کند، اثر روانی مثبتی نیز بر روحیه کارگر خواهد داشت. در این باره حکایت زیر شنیدنی است.
سلیمان بن جعفری، از یاران امام رضا(ع) می گوید: «برای انجام برخی کارها خدمت امام (ع) بودم. چون کارم به پایان رسید، خواستم مرخص شوم، ولی امام فرمود: «امشب نزد ما بمان!» سپس همراه امام به خانه ایشان رفتم. هنگام غروب بود و غلامان حضرت مشغول بنایی بودند. امام در میان آنها غریبه ای دید، پرسید: او کیست؟ عرض کردند: کارگر است. به ما کمک می کند و به او چیزی خواهیم داد. امام رضا(ع) پرسید: «مزدش را تعیین کرده اید؟» گفتند: نه! هرچه بدهیم، می پذیرد. امام ناراحت شد. من به حضرت عرض کردم: فدایتان شوم! خود را ناراحت نکنید. امام فرمود: «من بارها به اینها گفته ام هیچ کس را برای کاری نیاورید، مگر آنکه پیش از کار، مزدش را تعیین کنید. کسی که بدون قرار داد و تعیین مزد، کاری انجام دهد، اگر سه برابر مزدش بدهی، باز گمان می کند مزدش را کم داده ای، ولی اگر با او قرارداد ببندی و به مقدار معین شده، پولی به او بپردازی، از تو خشنود خواهد بود که براساس قرارداد عمل کرده ای و اگر بیش از مقدار تعیین شده، چیزی به او بدهی هرچند کم و ناچیز باشد، می فهمد که بیشتر پرداخته ای و سپاس گزار خواهد بود».(7)

پی نوشت ها :
 

1. عیون اخبارالرضا، ص 410.
2. الحیاة، ج 6، ص 367.
3. عیون اخبارالرضا، ص 452.
4. بخش هایی از سخنان امام رضا(ع)، ج 2، صص 46 و 47.
5. شیخ صدوق، خصال، ج 1، ص 411.
6. فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، 97و98.
7. شهید مطهری، داستان راستان، صص 132 و 133.
 

منبع:نشریه اشارات- شماره137
/ع