موزه دوران اسلامی بر اساس پلانی الهام گرفته از کاخ ساسانی بیشابور، به صورت چلیپایی هشت ضلعی، با مساحتی حدود 4000 مترمربع و در سه طبقه ساخته شده است. این بنا به منظور تاسیس موزه دوران اسلامی در موزه ملی ایران، تجهیز و در سال 1375 افتتاح شد. در اول تیرماه 1385 با هدف اصلاح و تکمیل تاسیسات، گسترش برخی فضاها و بازنگری در چگونگی نمایش آثار، این موزه برای بازسازی تعطیل شد و بار دیگر در سال 1394 با تغییراتی در فضاهای داخلی و چیدمان بازگشایی شد. طبقه همکف موزه دوران اسلامی به سالن اجتماعات و سالن نمایشگاه های موقت اختصاص دارد. آثار موزه دوران اسلامی در دو طبقه ی اول و دوم بر اساس زمان بندی تاریخی چیدمان شده است، بازدید از طبقه ی دوم موزه دوران اسلامی شروع می شود و در طبقه ی اول به پایان می رسد. موزه دوران اسلامی کنونی شامل 6 تالار در دو طبقه است: طبقه دوم شامل تالارهای صدر اسلام، سلجوقی و ایلخانی و طبقه ی اول تالارهای قرآن، تیموری، صفویه، افشار، زند و قاجار می باشد. عمده اشیا موجود در این موزه برگزیده ای از آثار حاصل از کاوش های علمی یا مجموعه های معتبری چون آستان شیخ صفی الدین اردبیلی است. پس با ما در مجله همگردی همراه باشید تا بازدیدی از موزه ملی ایران و آثار موزه دوران اسلامی داشته باشیم...
طبقه دوم موزه دوران اسلامی
تالار صدر اسلام
در قلمرو هنر اسلامی ایران، تاثیر دستاوردهای هنری دوره ساسانی در سده های اولیه اسلام چنان چشمگیر است که تفکیک آثار هنری صدر اسلام را از دوره ساسانی تا حدی دشوار می کند. در اواخر سده ی دوم و اوایل سده ی سوم هجری قمری، استفاده از خط کوفی، که در آن زمان قرآن به آن خط کتابت می شد، به عنوان اولین عنصر فرهنگ اسلامی رایج گردید که هم اکنون در موزه ملی ایران به نمایش درآمده است. این دوران همزمان است با شکل گیری سلسله های ایرانی طاهریان، آل بویه، سامانیان و غزنویان در ایران و در این میان آل بویه در هنر اسلامی ایران سرآمد است. قرآن های این دوره بر پوست آهو و به خط کوفی نوشته و تذهیب می شده است. در سده های اولیه اسلام شهرهای نیشابور، ری، گرگان، شوش، سیراف، هر یک به فراخور توانایی های اقتصادی، فرهنگی و اقلیمی خود به عنوان مراکز تولید و داد و ستد انواع دستاوردهای صنعتی- هنری از جمله سفال و شیشه شهرت یافتند. همچنین بسیاری از بناهای سده های اولیه اسلام با تزئینات گچبری و نقاشی روی گچ آراسته شده بودند، از جمله کاخ سبزپوشان نیشابور و مسجد ارگ ری.
از تکنیک های رایج سفالگری در صدر اسلام سفال با نقش قالب زده بدون لعاب و لعاب دار، نقاشی روی پوشش گلی زیر لعاب شفاف، لعاب پاشیده و زرین فام است. در سده های اولیه اسلامی بندر سیراف از مراکز ساخت آبگینه و نیشابور مرکز بازرگانی و محل صدور کالا به شهرهای دیگر بود و شیشه های ساخت این شهر و شهرهای دیگر چون ری و گرگان در آن جا خرید و فروش می شد.
هنر فلزکاری در این دوره به سبک دوره ساسانی در مناطقی چوت طبرستان و ری ادامه یافت. نوعی از سکه نقره (درهم) معروف به "عرب- ساسانی" در سال 20 هجری ضرب می شد که بر روی آن صورت شاه ساسانی و کلمات " بسم الله و بسم الله ربی" با خط کوفی و بر پشت آن اسم پادشاه ساسانی با حروف پهلوی ساسانی آمده است، پس از آن سکه ها بدون تصویر پادشاه ضرب شدند.
سکه طلا (دینار) بدون تصویر در سال 77 هجری ضرب شد که سوره توحید در یک طرف آن دیده می شود. از سال 79 هجری ضرب سکه به سبک عرب- ساسانی منسوخ شد. در این تالار، انواع سکه های حکومت های صدر اسلام با ذکر نام خلفا و پادشاهان و محل ضرب آن ها به نمایش درآمده است. شهرهای ری و نیشابور کارگاه های عمده پارچه بافی داشتند. ری به تولید پارچه های ابریشم "دوپودی" و شوش و شوشتر به بافت "طراز" شهر بودند. کهن ترین پارچه ی ابریشم "دورو" است که از کاوش های ری به دست آمده و روی ان نقوش تزیینی ساسانی در کنار کتیبه هایی به خط کوفی دیده می شود.
تالار سلجوقی
از برجسته ترین آثار موزه ملی ایران، یادگاری هایی از سلجوقیان است. با روی کار آمدن سلجوقیان در سده ی پنجم هجری قمری و پذیرش تدریجی فرهنگ و تمدن اسلامی، نقطه عطفی در حیات سیاسی- اجتماعی ایران پدید آوردند. آنان از تجریبات فنی هنری دوران قبل از خود و به ویژه آل بویه در سده چهارم هجری قمری بهره جستند و روش آل بویه را برای تکوین هنر اسلامی به تعالی رساندند. هنر سفالگری و شیشه گری در مراکزی چون گرگان، ری و کاشان با روش های متفاوت شکوفا شد. در این زمان است که شهرری در زمره ی برجسته ترین مرکز هنری سلجوقیان در می آید.
از تکنیک های ساخت آثار موزه دوران اسلامی و ظروف سفالین در این دوره، استفاده از خمیر شیشه در ساخت بدنه بود که با آن ظروف بسیار ظریف و اغلب با لعاب شیری می ساختند. ساخت سفال مینایی (نقاشی روی لعاب) هم با موضوعات متنوع رواج یافت، که اغلب نقوش روی این ظروف برگرفته از داستان های ایرانی است و از نظر نقش اندازی ارتباط تنگاتنگی با مکتب نقاشی سلجوقیان دارد. اشیا فلزی نیز به روش نقره کوب و طلاکوب و مشبک کاری، در نهایت ظرافت و زیبایی در کارگاه های خراسان، همدان و آذربایجان ساخته می شد. ابزار و وسایل مرتبط با دانش ستاره شناسی از جمله اسطرلاب ها و کره برنجی، گواه اهمیت و پیشرفت این علم و وجود دانشمندان و هنرمندان باذوق در میان آنان بود.
قرآن های بسیار نفیس به ویژه به خط ابداعی "کوفی ایرانی" با تذهیب و ترصیع های بسیار زیبا در این زمان کتابت می شد. کهن ترین نسخه خطی تاریخ دار این تالار کتاب دستوراللغه متعلق به سال 557 هجری قمری است. روش ویژه سلجوقیان در پارچه بافی به ویژه ابریشم بافی به شیوه "رنگ و نیم رنگ" بود. در این شیوه پودها را طوری می بافتند که نقوش نسبت به زمینه برجسته و براق به نظر می آمد، در حالی که زمینه و نقوش یک رنگ بودند. آجرکاری و گچبری، از متداول ترین روش های تزیینی در معماری سلجوقی است که، در بسیاری از بناهای این دوره به کار رفته است.
تالار ایلخانی
آثار موزه دوران اسلامی و یادگارهای فرهنگی برجای مانده از این دوره اسناد مهمی ار تاثیرگذاری اندیشه و هنرایرانی بر اقوام غیر بومی و استمرار فرهنگی و تمدنی در یاران اسلامی است. هجوم مغول را به ایران، در اوایل سده هفتم هجری قمری تا دوره حکومت دوره غازان خان، باید عصر رکود هنری خواند؛ ولی از زمان غازان خان، با توجه به دگرگونی های اجتماعی و اقتصادی، هنر شکوفا شد. با حمله مغول بسیاری از مراکز صنعتی- هنری دوره سلجوقیان ویران شد یا اهمیت خود را از دست داد و بسیاری از هنرمندان فلزکار و شیشه گر به نواحی شمال بین النهرین روی آوردند و فلزکاری که در شرق ایران شکل گرفته بود در غرب رو به تکامل نهاد و با ورود هنرمندان ایرانی به مراکز هنری، چون شهر موصل، سبک فلزکاری ایرانی در آنجا گسترش یافت. از پیشرفت های فلزکاری در این دوره استفاده از تکنیک نقره کوب و طلاکوب اشیا مفرغی در سده های ششم و هفتم هجری قمری است، که بیشتر در خراسان و همدان رواج داشت. نقوش اغلب شامل مجالس شاهانه همراه با کتیبه های کوفی و اشعار و نوشته هایی به خط نسخ است. علاوه بر سفال مینایی در این دوره بهترین و زیباترین سفالینه های زرین فام و زراندود در مراکزی چون کاشان، ری و سلطان آباد ساخته می شد. نقوش روی ظروف زرین فام اغلب چهره های مغولی با نقوش هندسی و اسلیمی همراه اشعار و نوشته هایی به خط نسخ است. از این دوره معدودی ظروف سفالین مینایی و زراندود و نیز ظروف شیشه ای باقی مانده که ساخت آن ها از اواخر دوره سلجوقی رواج داشت. ساخت ظروف سفالی "مشبک دوپوشه" نیز در این دوره متداول بود.
در زمان خواجه رشیدالدین وزیر ایرانی دربار مغول، به هنر کتاب سازی اهمیت ویژه داده و کتاب های مصور بسیار نفیسی تهیه شد. خوشنویسانی چون احمد سهروردی (به خط محقق)، یاقوت مستعصمی (به خط ریحان) و ارغوان کاملی (به خط نسخ) در شکوفایی هنر کتابت و خوشنویسی نقش مهمی ایفا کردند. یکی از نفیس ترین نسخ خطی این مجموعه کتاب مسالک و ممالک اثر ابواسحق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری معروف به "کرخی" در زمینه علم جغرافیاست. این اثر که ابوالمحاسن محمد بن نخجوانی معروف به "ابن ساوجی" در سال 726 هجری قمری آن را کتابت کرده است. در تاریخ 2/10/ 1387 در فهرست حافظه ی جهانی به ثبت رسید.
در این دوره با الهام از گرایش های مذهبی زیباترین محراب های کاشی و گچ بری ساخته شد. صلابت و شکوه آثار معماری دوره ایلخانی در محراب گچبری مسجد جامع اشترجان اصفهان، کار مسعود کرمانی به سال 708 هجری قمری دیده می شود.
اوج هنر کاشی کاری را می توان در محراب کاشی زرین فام قم معروف به "در بهشت" ساخت یوسف بن علی بن محمد بن ابی طاهر دید.
کاشان از عمده ترین مراکز ساخت کاشی زرین فام در سده های ششم تا هشتم هجری قمری بود و خاندان ابی طاهر در کاشان زیباترین کاشی ها و محراب های زرین فام را می ساختند. در این دوره از کاشی زرین فام را می ساختند. در این دوره از کاشی زرین فام و کاشی با لعاب یکرنگ و ترکیب آجر و کاشی برای تزیین بنا بسیار استفاده می شد. علاوه بر کاشان از محوطه تاریخی تخت سلیمان و گرگان نیز کاشی های و ظروف سفالین زرین فام و لعاب یکرنگ زیبایی به دست آمده است.
طبقه اول موزه دوران اسلامی
تالار تیموری
با تشکیل سلسله ی تیموری در اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری قمری سمرقند، پایتخت تیمور، از بزرگ ترین مراکز تجمع هنرمندان شد، تیمور، اکثر استادان شیشه گر ایرانی را به قصد خلق آثار هنری به سمرقند فرستاد و صنعت شیشه گری دوباره رواج یافت و سمرقند مرکز هنری شیشه گری شد.
پسران تیمور، شاهرخ، الغ بیک و بایسنقر میرزا از مشوقان صنعت ها و هنرهای گوناگون به ویژه هنر کتاب سازی بوده اند. اوج این هنر، شامل خوشنویسی، تذهیب، جلدسازی و کاغذسازی در همین زمان بود. از بهترین دستاوردهای هنری دوره تیموری، پیدایش مکتب نقاشی "هرات" است.
در این دوره شهرهای هرات، تبریز، کاشان و کرمان از مهم ترین مراکز بافت پارچه و قالی بودند. در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری، هنر کاشی کاری در زیباترین شکل خود، یعنی "معرق" تجلی یافت. در معرق از رنگ های سفید، آبی تیره، زرد، فیروزه ای و سبز استفاده می شود. تکنیک معرق در سده ی نهم هجری قمری در مشهد و اصفهان به اوج رسید. در دوره ی تیموری ساخت سفالینه با تکنیک نقاشی زیر لعاب و ظروف یکرنگ و همچنین سفال آبی و سفید با نقش مایه های ایرانی و چینی متداول بود که از زیباترین آثار موزه دوران اسلامی به شمار می رود، برای تماشای این آثار برجسته سری به موزه ملی ایران بزنید.
تالار صفوی
با آغاز دوره ی صفوی در سده ی دهم هجری قمری مرکزیت هنری از هرات به تبریز و سپس به قزوین و اصفهان منتقل شد. در این دوره قرآن های بسیار نفیس با خطوط نسخ و ثلث با تذهیب های زیبا کتابت و نسخه های علمی و ادبی با خطوط خوش و نقاشی هایی به شیوه شیراز، هرات و اصفهان مصور شد. خوشنویسانی چون "عماد الحسنی (میرعماد)" و "علیرضا عباسی" درخشیدند و آثار برجسته خلق کردند، از زیباترین آثار خوشنویسی این دوره سوره حمد رقم "میرعماد" به خط نستعلیق است.
آغاز نقاشی "رنگ و روغن" با پایان عصر زرین نقاشی مینیاتور در این دوره همزمان بود و آثار نفیسی در میان آثار موزه دوران اسلامی مانند قلمدان ها و قاب آیینه ها ساخته شد. از ویژگی های این دوره شکل گیری مکتب نقاشی "اصفهان" است که شیوه ای ایرانی بود و با مکاتب دوره تیموری تفاوت بسیار داشت و حضور عناصر ایرانی در آن چشمگیر بود.
در دوره ی صفوی خوشنویسی روی پارچه یا به صورت بافت روی پارچه یا به روش قلمکارسازی متداول بود که به "قلمکار قلمی" معروف است.
در این تالار، قطعه پارچه ای در بین آثار موزه دوران اسلامی به نمایش درآمده که با آیات قرآنی به خط کوفی، نسخ، ثلث و غبار با قلم لاجورد، شنگرف، طلا و زعفران کتابت شده است. این شاهکار را خطاط معروف یوسف الغباری به دستور شاه طهماسب و به منظور نذر ابوالفتح میرزا شاه اسماعیل صفوی به تقدیم به آستانه ی جد بزرگوار وی شیخ صفی الدین اردبیلی خلق کرده است.
نمونه ای دیگر از خوشنویسی روی پارچه، پیراهن معروف به به فتح یا آیه الکرسی است که نزد عموم به پیراهن "نادعلی" نیز معروف است. این جامه کاملا جنبه ی تعویذ (بلاگردان) داشته و از ان در دوره صفوی و پس از آن هنگام گرفتاری و بیماری یا وقت کارزار در زیر زره به قصد حفاظت در برابر بلایا و خطرات استفاده می شده است.
صنعت و هنر قالی بافی با طرح های گلدانی، باغی، کتیبه ای، محرابی و لچک ترنج به اوج زیبایی رسید و انواع قالیچه های تمام ابریشم، با تار و پود ابریشم، پّرز گلابتون و نیز قالیچه پشمی بافته شد. آثار بسیار زیبای فلزی به شیوه تزیینی قلمزنی و مشبک کاری در کارگاه های غرب ایران و اصفهان ساخته می شد و صنعت سفالگری به شیوه "آبی و سفید" در مراکز کرمان، مشهد و یزد رواج داشت. شاه عباس به دلیل علاقه به ظروف چینی، مجموعه ای نفیس گردآورد و وقف بقعه جدش شیخ صفی الدین اردبیلی کرد. اکثر این ظروف ممهور به مّهر وقف شاه عباس است.
در دوره های ایلخانی و تیموری در داخل ایران تکنیک های شیشه گری فراموش شده بود و شاه عباس صفوی با دیدن شیشه های ونیزی، که به وی اهدا شده بود، شیشه گران ونیزی را برای تعلیم به ایران فراخواند و در شیراز و اصفهان کارگاه هایی دایر و صنعت شیشه سازی را احیا کرد.
تزیینات معماری زیبایی به صورت کاشی معرق از این زمان برجای مانده که از نظر رنگ زمینه و نقوش با معرق دوره تیموری متفاوت است. از ویژگی های کاشیکاری این دوره "کاشی هفت رنگ" است که بر روی آن به رنگ های گوناگون نقاشی می کردند.
تالار قاجار
هرچند بعد از صفویه استفاده از سبک های صفوی در زمینه های هنری با ظرافت کمتر ادامه می یابد، با این وجود شکوفایی هنر ایجاد شده در اصفهان دوره ی صفویه در مقیاسی کوچکتر در شیراز، طی حکمرانی کریم خان زند تداوم می یابد. ایجاد و ساخت بناهای شهری، مذهبی، حکومتی و عام المنفعه در این شهر، بر این گفته دلالت دارد.
برخی از هنرها و هنری ترینآثار موزه دوران اسلامی مانند قالی بافی به رشد و بالندگی جالب توجهی دست می یابند. در این زمان قالی های زیبایی در کارگاه های کرمان، کاشان، اراک و اصفهان بافته می شد و مخمل بافی در کاشان و ترمه بافی در کرمان و قلمکارسازی در اصفهان رواج داشت.
میان پرده های کوتاه حکومتی و سیاسی افشار و زند پیامد سیاسی و فرهنگی مهمی را در تاریخ ایران به نام دوره قاجار در برداشت. سبک های هنری افشاریان و زندیان از یک سو ریشه در دوره ی بلندمدت پیش از خود دارد و از سویی متاثر از تحولات اجتماعی و سیاسی عصر خود است. در سده های دوازدهم و سیزدهم هجری قمری شاهد پیشرفت برخی هنرها مانند خاتم کاری و آینه کاری روی چوب و فولادهای طلاکوب زیبا و نقره های میناکاری شده هستیم. در زمان قاجار صنایع فلزی، به ویژه صنعت فولادسازی و اسلحه سازی پیشرفت کرد. کاربرد "کاشی هفت رنگ" دوره صفوی نیز تا دوره قاجار ادامه یافت. نگارگری در دوره قاجار بیشتر شامل موضوعات تاریخی، شاهان و فرزندان آنان و طبیعت گرایی بوده است.
شیوه نقاشی قاجار بیشتر تقلیدی از دوره های قبل و نقاشی کلاسیک اروپا است. این نقش ها را بیشتر روی قلمدان ها، قاب آینه و دیوارنگاره ها می توان مشاهده کرد. در نقاشی قهوه خانه ای تجلی شاهنامه در مضمون های حماسی و مضامین مذهبی به وضوح دیده می شود؛ به خصوص صحنه هایی نظیر نبرد رستم و سهراب و... رنگ و روغن روی چوب در این دوره رواج پیدا کرد و سبک جدیدی را به وجود آورد. خوشنویسی نیز در این دوره با خلق خط شکسته نستعلیق به شکوفایی رسید. همچنین با رواج چاپ سنگی شاهد مصورسازی کتاب های چاپی هستیم.
تالار قرآن
در فرهنگ اسلامی قرآن کریم پایه و محور همه ی فعالیت های مومنین محسوب می شود، به همین دلیل فضای زیر گنبد مرکزی در طبقه ی اول موزه دوران اسلامی، با محوریت تالار قرآن چیدمان شده است. برخی از این قرآن ها که متعلق به سده های نخست اسلام هستند بر روی پوست آهو نوشته شده اند. یک نمونه ی جالب از آن ها رقم الحاقیگ علی بن ابی طالب" دارد. قرآن های این تالار به خطوط مختلفی چون انواع کوفی، نسخ، ریحان، محقق، ثلث و غبار می باشند.
در مرکز این تالار یک صفحه از قرآن بزرگ و نفیس به قلم "بایسنقر میرزا" به نمایش گذاشته شده که نادرشاه آن را از هرات به قوچان منتقل کرد و در جنگ هایش با هدف حفظ لشکریان در جلو اشکر حمل می شد. برخی از اوراق این قرآن در غایله ی نادر در اثر آتش سوزی سوخت و برخی اوراق آن در موزه های دیگر نگهداری می شود. اما امروزه از زیباترین آن ها در موزه ملی ایران به نمایش درآمده است.
ساعات و روزهای کار موزه ملی ایران
همه روزه به استثنای برخی از ایام سوگواری
بهار و تابستان: 19-9
پاییز و زمستان: 18-9
آدرس موزه ملی ایران: تهران، خیابان امام خمینی (ره)، نبش خیابان سی تیر، خیابان پروفسور رولن، پلاک 1
تلفن موزه ملی ایران: 6-66702061
فکس موزه ملی ایران: 6670 2648
