اَلْحَمْدُ للّه رَبِّ الْعالَمینَ وَ الصَّلوةُ وَ السَّلامُ عَلی عَبدِهِ وَ رَسُولِهِ وَ صَفِیِّهِ وَ حَبیبِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ.
در بخش اول این مقاله دربارة مدرسة نمازی خوی و بانی آن آیت الله شیخ محمد نمازی و همچنین شیخ الاسلام خویی و خاندانش گزارشی ارائه گردید. در بخش دوم، کتابخانة شیخ الاسلام و شماری از نسخ خطی باقیمانده از کتابخانة وی معرفی گردید. در این بخش بقیة نسخه‌های خطی این کتابخانه معرفی می‌گردد:
69. عدة الأصول: اصول، عربی، از: شیخ الطائفه محمدبن الحسن طوسی(460)
آغاز: «الحمد لله وحده... قد سألتم ـ أیّدکم الله! ـ إملاء مختصر فی أصول الفقه یحیط بجمیع أبوابه علی سبیل الإیجاز والاختصار».
نوع خط: نسخ، حسین بن شهابالدین بن حسین بن محمد بن حسین مشهور به ابن جندل کرکی عاملی اوایل صفر 1048. در حواشی مقابله و تصحیح شده است. فهرست کتاب در اول نسخه و تملک محمدبن امامقلی، عناوین شنگرف (نسخة ش 320).
70. عرائس البیان فی حقائق القرآن: تفسیر، عربی، از ابومحمد روزبهان بن ابینصر بقلی شیرازی (606)
* نسخة حاضر از آغاز تفسیر تا اول سوره مریم را شامل می‌شود و از ابتدا چند برگ افتادگی دارد.
آغاز نسخه: «و لمّا عاینوا الحقّ فی القیمة، علموا الحقیقة أن ما آمنوا به بعید مما شاهدوا، و قال بعضهم: الله غیب و هو مغیب والقلب غیب. فإذا آمن الغیب بالغیب، رفع الحجاب».
نوع خط: نستعلیق، بی کا، بی تا، تمامی صفحات جدول مذهّب، آیات با شنگرف. در اواخر شعبان 1076 مقابله و تصحیح شده است. در آخر نسخه مهر مربعی «المذنب محمد شفیع» و مهر مربعی «عبدالله 1124» و مهر بیضوی «عبدالله 1114» (نسخة ش 610).
* این نسخه از اول سوره مریم تا آخر را شامل است.
نوع خط: نستعلیق، بی کا، بی تا، تمامی صفحات جدول مذهّب، آیات با شنگرف، زینالدین آن را مقابله کرده است. در اولش مهر بیضوی «محمد امین و رسول خدا 1111» و تملک محمد شفیع بن محمد مقیم، آخر محرم 1090 با مهر مربعی «محمد شفیع»، بعد از وی انتقال به ابوعلی عبدالله بن صدرالدین محمد با مهر مربعی «عبدالله 1124» و مهر بیضوی «عبدالله 1114»، در پشت جلد و در آخر کتاب این عبارت به چشم میخورد:
هذا الکتاب مع مجلده الأول... وکانا من کتبنا الموروثة من أسلافنا المغفورین... وقد کان سُرق هذا فی ستة سنوات قبل هذه السنین؛ فوجدته فی تصرف أخینا فیالدین جناب محمود أفندی الساکن فی سوق بززستان من أسواق مصر ملک الإسلام و الإیمان. و اشتریته منه بأربعة عشر غرش الرومی. و هذا من من من من علی من کان من أفقر الطلبة والسفرة من جانب صاحب الدولة الإیرانیة أعنی السلطان... فتحعلیشاه قاجار إلی رب الدولة العثمانیة ... السلطان محمودخان. حرره الداعی الأثیم الشریف الحسینی الخوئی إبراهیم فی شهر رجب الأصم من شهور 1223». با مهر مربعی وی با سجع «الواثق بالله الغنی ابراهیم الشریف الحسینی» (نسخة ش 611).
71. غرائبالقرآن و رغائبالفرقان: تفسیر، عربی، از: نظامالدین حسن بن محمد قمی نیشابوری (738)
* نسخه حاضر از آغاز تفسیر تا پایان سورة آلعمران را دارد.
نوع خط نسخ خفی، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، آیات با خط درشت معرب، با ترجمه فارسی در زیر آیات به شنگرف (نسخة ش 27).
* نسخه حاضر از اول سورة کهف تا پایان سورة سبأ را شامل است.
آغاز نسخه: «الحمدلله الذی أنزل علی عبده الکتاب ولم یجعل له عوجا».
انجام نسخه: «و لا أصغر من ذلک و لا أکبر إلا فیکتاب مبین لیجزی الذین».
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات با خط جلی و معرب، ترجمة فارسی آیات در لابلای سطور با شنگرف، اول نسخه تملک شاهمحمد اشرفی با مهر بیضوی «محب آل محمد شاهمحمد» (نسخة ش1).
72. فقه اللغة و سرّ العربیة: ادب، عربی، از: ابیمنصور عبدالملک محمد اسماعیل ثعالبی نیشابوری(429)
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف و مذهّب، کلمات معرب، در ظَهر صفحة اول شمسة مذهّب داخلش عنوان کتاب مذهّب و نام مؤلف با شنگرف، در سنة 1117 تملک شده است (نسخة ش 470).
73. فقه اللغة و سرّ العرب فی کلامها: فقه اللغه، عربی، از: ابوالحسین احمد بن فارس رازی مشهور به ابن فارس(329-395).
نوع خط: نسخ، شیخ محمد بن موسی اواسط محرم 1127، عناوین شنگرف، صفحة اول سرلوح با کتیبة مذهّب مرصع، تمامی صفحات جدول مذهّب، در اول نسخه: «کذا وجد فی ظهر کتاب قرأ علی المصنف بخطه، صورته هکذا: قرأ علی أبو محمد نوح بن أحمد الأدیب ـ أعزّه الله ـ هذا الکتاب من أوله إلی آخره، و صححه و سمعه بقرائة أبی العباس أحمد بن محمد المعروف بالغضبان، و ابوزرعة عبد الرحمن بن محمد بن زنجلة القاری، و کتب أحمد بن فارس بن زکریا بخطه بالمحمدیة فی شعبان من سنة اثنتین و ثمانین و ثلاثمئة. و صلّی الله علی محمد و آله أجمعین و سلّم تسلیماً»؛ و در آخر نسخه «کُتب و قوبل من النسخة التی کتبها نوح بن أحمد اللوباسانی فی شعبان 382»؛ و در حاشیهاش «قد قوبل و صُحِّح من نسخة مقروئة علی المؤلف ـ جزاه الله جلَّ ثناؤُه خیراً ـ و علیها خطه و إجازته. حرّره... أبو الخیر أحمد العریف به عمادزاده ـ عفا الله عنه ـ فی سنة 1127» (نسخة ش 451).
74. کشف الأسرار و عدة الأبرار: تفسیر، فارسی، از رشیدالدین ابوالفضل احمد بن محمد میبدی (قرن 6)
نسخة حاضر از اوّل سورة حمد تا آخر سورة نساء را شامل است. در صفحة اوّل داخل سرلوح عبارت «المجلد الأول من تفسیر الإمام الرشیدی» نوشته شده است.
آغاز: «خیر کلمات الشکر ما افتتح به القرآن من الحمد. فالحمد لله رب العالمین. . والصلوة علی رسوله محمد و آله أجمعین. أما بعد، فإنی طالعت کتاب شیخ الإسلام .. عبدالله بن محمد بن علی الأنصاری.. فی تفسیر القرآن».
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اواخر رمضان، 829ق، صفحة اوّل با کتیبه و سرلوح، تمامی صفحات جدولدار (نسخة ش 704).
75. کشف الغمة فی معرفة الأئمة: تاریخ، عربی، از: بهاءالدین علی بن فخرالدین عیسی الأربلی، ابن فخر(692)
نوع خط: نسخ، ابراهیم بن علی بن حاجی یوسف بن یوسف بن علی الخانیساری، عصر جمعه 21 جمادی 923، نصّ ترقیمة نسخه چنین است:
فرغ من انتساخه فی حرم أمیر المؤمنین النجف الغروی إبراهیم بن علی بن حاجی یوسف بن یوسف بن علی الخانیساری وقت العصر من یوم الجمعة 21 جمادی الأولی من شهور سنة 923 من النسخة المنتسخة بخط السید الأمجد حیدر بن علی الحسینی بتاریخ عاشر جمادی الآخرة سنة 784 المصححة بتصحیح شیخنا و سیدنا و مولانا ساکن حرم أمیر المؤمنین خاتم المجتهدین أبیالحسن الشیخ زین الملة والشریعة و الدین علی بن عبد العالی ـ الله یخلِّد ظلالَه و أدام برکاتِه ـ و مقابلته الشریفة بنسخة علیها خط مولانا و شیخنا شیخ الإسلام و المسلمین جمالالدین بن المطهر الحلی».
و صورت اِنهاء علی بن عبد العالی به خط خودش بدین الفاظ:
أنهاه ـ أمدّ الله تعالی بتأییده و توفیقه ـ سماعاً بقرائة هذا الضعیف المذنب الکاتبُ من النسخة التی قابلتها و صححتها علی النسخة المقابلة بنسخة الأصل، و علیها خط شیخنا شیخ الإسلام إمام المذهب جمال الدین أبی منصور الحسن بن المطهر ـ قدّس الله روحه الطاهرة ـ النسخة المذکورة أولاً هی أصلی بهذا الکتاب الشریف، و قد أجزته روایته و روایة جمیع ما قرأ لی و عنی روایتَه؛ فلیَروِ ذلک موفَّقاً!. کتب الفقیر علی بن عبدالعالی حادی عشر رجب من سنة أربع و عشرین و تسعمائة بالمشهد المقدس الغروی علی مشرّفه الصلوة والسلام حامداً مصلیاً.
به ضمیمة اجازهنامة مفصل مرحوم علی بن عبدالعالی به کاتب در 4 برگ به خط مجیز:
آغاز اجازهنامه: «الحمد لله مُسبِغ العطاء و مُسبِل الغطاء و مولی النَّعماء و کاشف البأساء».
انجام: «و کتب هذه الأحرف العبدُ المفتقر إلی الله تعالی علی بن عبد العالی بخطه فی خامس عشر من شهر جمادی الآخرة من سنة 924 بالمشهد الغروی علی مشرّفه الصلوة و السلام».
و مُجیز بعد از چندین سال دوباره در انتهای اجازه آن را بدین عبارت تأیید کرده است:
و کتبه الفقیر إلی الله تعالی علی بن عبد العالی ببلده قاشان ـ حماها الله من طوارق الحدثان ـ فی ثامن عشر من جمادی الآخرة سنة سبع و ثلثین و تسعمائة. حامداً لله تعالی مصلّیاً علی رسوله محمد و آله.
عناوین و سرفصلها با شنگرف و خط درشت، تملک محمد قاسم بن محمد سعید الأسترآبادی با مهر مربعی «عبده محمد قاسم» (نسخة ش 161).
76. لباب التأویل فی معالم التنزیل (تفسیر خازن): تفسیر، عربی، از: علاءالدین علی بن محمد بن الشیخی بغدادی شافعی، خازن (741)
نسخة حاضر از ابتدای تفسیر تا اول سورة اعراف را شامل است.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات شنگرف و معرب، تمامی صفحات جدولدار، فهرست کتاب در اول نسخه و مهر بیضوی «خادم شرع السید صمد بن محمد حسین» (نسخة ش 167).
نسخة حاضر مشتمل بر سورة مؤمنون تا آخر قرآن کریم است.
نسخ جلی، بی کا، 1128؛ دارای سرلوح و کتیبة مذهّب مرصع، عناوین فصول و آیات شنگرف، تمامی صفحات جدولدار (نسخة ش 168)
77. لغتنامه نوائی یا فرهنگ جغتایی: لغت، ترکی جغتایی، از:
لغات ترکی و گاهی فارسی و عربی که میرعلی شیرنوائی(907) در اشعار ترکی خود به کار برده و احتیاج به توضیح داشته در این فرهنگ گزارش شده است، در بعضی از واژهها ابیاتی که آن واژهها به کار رفته نیز آورده است. این فرهنگ به ترتیب حروف تهجی آغاز کلمات در بیست و هشت بخش تنظیم شده و در هر بخشی ابتدا مفتوحه بعد مکسوره بعد مضمومه را آورده است. به احتمال زیاد این کتاب همان است که در الذریعه 196/5 با عنوان فرهنگ جغتائی تألیف نادر علی نام برده که به امر شاه صفی صفوی (1052-1038) تألیف کرده است، اما تاریخ کتابت این نسخه با آن سازگار نیست. برای توضیح بیشتر و نسخه‌های این کتاب به الذریعه 196/5 و فهرست نسخ خطی دانشگاه تهران 3309/13، فهرست مرعشی ش 4799 رجوع شود.
آغاز:
یوز حمد انکاکیم و صفی دادورایل تیلی لال
گرچه تیلارا اندین ایرور سوزکه مجال
گر السنه مختلفه جمع اولسه
حمدینی ادا قیلماق ایرورامه محال
انجام: یومای برآچق نسنه قپایای دمکدر وبرنسنه صویله یومایااین رمکدر والسلام.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، بی کا، کتابت 9 رمضان 952، اولش تملک محمود چلبی بن محمد بن رمضان، و تملک محمد بن سنان با مهر بیضوی «الفقیر محمد بن سنان» و تملک دری محمدبن مصطفی (نسخة ش 654).
78. مثنوی معنوی: شعر، فارسی، از جلالالدین محمدبن محمد مولوی رومی بلخی(672)
نستعلیق، با تحریر خوب و زیبا، عبید بن خضر البردوری المولوی، رمضان 942، صفحة اوّل با کتیبه و سرلوح مذهّب مرصع و حواشی مذهّب با دوایر کوچک مذهّب بین جملات، تمامی صفحات جدول مذهّب چهارستونی، عناوین حکایات با شنگرف، در اول نسخه نوشته شده: «1233 بموت العالم مات العالم، تاریخ وفات رضوانآرامگاه آقا ابراهیم ـ طاب ثراه ـ است. راقمها الداعی لترویح روحه المطهر محمدرضا بن آقا فتحالله ـ طابثراه ـ تاریخ التحریر 24 جمادیالثانی من شهور 1266»؛ و ایضاً «العبد المذنب عباس بن محمدتقی خویی در منزل جناب». در آخرش قصیدهای به فارسی از سلطان ولد در مدح مثنوی و مؤلفش در دو صفحه و در حاشیهاش قصیدهای از عبدالله بن قاسم شهروزی به عربی (نسخة ش 390).
79. مجموعه
1. مفاتیحالغیب(تفسیر کبیر): تفسیر، عربی، از فخر الدین محمد بن عمر رازی مشهور به فخر رازی (606)
نسخة حاضر تفسیر سورة حمد و قسمتی از سورة بقره را شامل است.
2. ملتقطات من التفسیر الکبیر: تفسیر، عربی، از:
از تفسیر فخر رازی مواردی را به همان الفاظ انتخاب و تلخیص کرده است.
نوع خط: نسخ جلی، احمد بنعلی همدانی 846 در مدینة مصر، خط شنگرف بر روی آیات، تملک پیرمحمد بن رمضان سال 1009 با مهر کروی «پیرمحمد بن رمضان...» و تملک سیدمصطفی بن عبدالله 1106 و مصطفی نقشبندی در اوّل نسخه (نسخة ش 78/1).
80. مجموعه
1. کشف العوار فی تفسیر آیة الغار: تفسیر، عربی، از قاضی نورالله بن محمد شریف شوشتری (1019)
آغاز: الحمد لله الذی جعل آیات الغار لرسوله المختار شرفاً و مناراً.
2. الألفین الفارق بین الصدق و المین: اعتقادات، عربی، از علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی مشهور به علامه حلی(726)
آغاز: الحمد لله مُظهر الحق بنصب الأدلة الواضحة والبراهین القاطعة.
نوع خط: نسخ جلی، خواجه فراست 1060 از روی نسخة نوة مؤلف یحیی بن محمد بن حسن بن مطهر. نوشته شده در سال 757 که آن هم از روی نسخة پسر مؤلف فخرالدین نوشته شده در سال 754 و آن هم از روی نسخة مؤلف. در آخر کتاب کاتب این عبارت را آورده است:
«معلوم مؤمنان بوده باشد که کتاب اَلفَین غلط بسیار داشت. در اصفهان خدمت فضلاء تنقیح کتاب مذکور دادیم؛ چنانچه نسخة حاجی اسمعیل جوزدانی را سه مرتبه صحت دادیم با نسخة قاضی ابوالحسن و نسخة شیخ یونس جزایری و نسخة منشی الممالک و نسخة میر محمود استرآبادی؛ و ظاهراً هزار و چند بیت افتاده بود. در کتاب حاجی اسماعیل نوشتیم؛ و ظاهراً غلط تصحیف خوانی سههزار غلط بوده باشد که ساخته شد در آن کتاب، و بعد از دو سال ظاهراً که تنقیح آن دادیم. بعد از آن این نسخه را جهت خود نویسانیدیم و حساب کرده بودیم مبلغ هفت هزار دینار خرج مقابلة کتاب حاجی اسماعیل کرده بودیم؛ و غلطها را در آنجا ساختیم و آخر این نسخه را از روی آن کتاب پاکیزه نویشته شد. و چون خوانده بودم که در تعصب دینی از سنگ سختتر میباید بود، بنابراین چون این کتاب در دین بود، بعد از فراق هفت هشت ده سال که تفحص نسخهها نمودم و صحت دادم، این نسخه را نویسانیدم. مؤمنان از این نسخه غافل مشوید».
و در آخر باز مقابله و تصحیح شده و در 18 جمادی 1060 مقابلة آن پایان یافته است. عناوین شنگرف، مهر بیضوی «اللهم صل علی النبی الهاشمی» و تملک محمدمهدی بن رضیالدین با مهر مربعی وی «یضیء بالله نفسی عبده محمدمهدی 1118» (نسخة ش 102/2).
81. مجموعه
1. شرح فصوص الحکم: عرفان، عربی، از: نورالدین عبدالرحمان بن احمد جامی (898)
آغاز: «الحمد لله الذی زیّن خواتم قلوب أولی الهِمم بفصوص نصوصالحکم».
2. الرسالة الأطواریة النوریة: عرفان، عربی، از: ؟
رسالة کوتاهی در سه برگ از پدری به پسرش پیرامون بیان روش سلوک سلسلة طریقة خلوتیه و ترغیب بر سیر در آن طریق، که مؤلف خودش پیرو آن بوده است .
آغاز: «الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی خاتم النبیین و علی آله و صحبه الطاهرین و المطهرین بیت: ره این است روی از طریقت متاب/ بنه گام و کامی که خواهی بیاب».
انجام: «فإن العدم بک خیر من الوجود معک. و الحمد لله رب العالمین و الصلوة و السلام علی سید المرسلین. فیا ولدی، خذ ما آتیناک و کن من الشاکرین».
نسخ جلی، یوسف علی سروری، 6 شوال 915، عناوین و سرفصلها شنگرف. در اوّل نسخه تملک مصطفی لطفی بیکزاده بن لطفالله بن بالی و تملک عبدالباقی بن محمد باقی افندی و تملک شیخ محمدبن حسن و تملک محمدبن مصطفی مشهور به بغلفچیزاده، و عبارت «قد اشتریته من محمود أفندی فی أواسط رجب 1223 بخمسة یوزلوقات؛ و أنا الداعی الأثیم الشریف الحسینی إبراهیم الرسول الإیرانی إلی الدولة الخاقانی»؛ و ایضاً نوشته شده که این مجموعه شامل حدود هشت رساله است، لکن جز دو رسالة یاد شده رسالة دیگری در نسخه وجود ندارد (نسخة ش 146).
82. مجموعه
1. رجال ابن داوود الحلی: رجال، عربی، از تقیالدین حسن بن علی بن داوود حلی(647)؛
2. رسالة فی صلاة الجمعة: فقه، عربی، از شهید ثانی زینالدین بن علی عاملی (966)؛
3. اجازهنامة علامة حلی به بنی زهره؛
4. اجازة شهید ثانی به حسین بن عبدالصمد جباعی عاملی(پدر شیخ بهایی)؛
5. رسالة فی الرجال (57 برگ)
از:
در این کتاب که مسودّة مؤلف است، روات و اشخاصی که به بلدی و شهری منسوب هستند و به آن نسبت شناخته میشوند توضیح داده شده و محل آن بلد و وجه تسمیة آن بیان گشته است. مؤلف معمولاً از معجم البلدان نقل کرده است. ترتیب الفبایی نامنظم بوده و از اول و آخر ناتمام است.
ترتیب بخشی از مطالب کتاب به قرار زیر است:
طبرستان، طبریه، تأویل آیة «و یبقی وجه ربک»، سراء، صهرستی، ارمنیه، شروان، قبه، قطربل، قلمون، القلیس، سجستان، سمندر، سمهری، سمندل، سرخس، الطف، طوس، طابران، نجف، نخیله، شوشه، نجران، سلیمه، مامطیر، مرعش، کَس، کَش، ارم، ممطیر، آمل، شلمغان، شمشاها، شعران، سوسنجرد، همانیه، عقرقوّف، عکبرا، عبر ...
این نسخه، پیشنویس مؤلف است که از منابع مختلف جمعآوری کرده و موفق به ترتیب و پاکنویسی آن نشده است. با اینکه ناقص و غیر منظم است، لکن در موضوع خود بینظیر است.
آغاز نسخه: «طبرستان بفتح أوله و ثانیه و کسر الراء المهملة، الطبر هی فارسیة معربة و هو الذی شُقِّق به الأحطاب، و أما فی العربیة».
انجام نسخه: «عاصم بن ضمرة السلونی الکوفی التابعی. سمع علی بن أبیطالب. رَوی عنه الحکم بن عتیبة بالمثناة فوق»
نوع خط: نستعلیق، کاتب رسالة دوّم حسین بن شمس حلی جمعه 23 ربیعالاول 1020 در مکه، کاتب رسالة سوم ناصرالدین محمد بن احمد بیدستانی تونی خراسانی 26 محرم 1021 در مکه، عناوین شنگرف (نسخة ش 260/5).
83. مجموعه
1. شرح توحید الصدوق: حدیث، عربی، از قاضی محمدسعید بن محمد مفید قمی(1130)
نسخة حاضر جلد اوّل کتاب است.
2. اسرارالصلوة(5 برگ): اخلاق، عربی، از قاضی محمدسعید بن محمد مفید قمی
رسالة کوتاهی در بیان اسرار نماز به طریق عرفانی است.
آغاز: «بعد الحمد و الصلوة علی رسول الله و أهل بیته آل الله، فالعبد المفتاق إلی الله الولی».
نوع خط: نستعلیق شکسته، محمدابراهیم بن مرحوم فتحالله خویی در قمشه ربیع الاول 1202، عناوین شنگرف و خط شنگرف بالای عبارات احادیث، با حواشی از فتحالله بن ابراهیم خویی بن کاتب متن و محمدرضا بن فتحالله بن ابراهیم خویی و فتحالله بن محمدرضا خویی (نسخة ش 309/2).
84. مجموعه
1. ترجمة رسالة تفّاحیة ارسطو: فلسفه، فارسی، مترجم بابا افضلالدین محمد مرقی کاشی(707)؛
2. ترجمة رسالة نفس ارسطو: فلسفه، فارسی، مترجم بابا افضلالدین محمد مرقی کاشی(707)؛
3. النوامیس: فلسفه، عربی، از افلوطین یونانی مشهور به شیخ یونانی(205 قبلاز میلاد)
نسخة حاضر شامل سه مقاله از کتاب نوامیس بوده و از آخر ناتمام است.
آغاز: «المقالة الأولی من کتاب النوامیس لأفلاطن الفیلسوف الیونانی. قال أفلاطن: إنه لمّا کانت أسباب الإرادة مختلفة، و کانت الإرادة تابعة لأقواها و أظهرها علی سائرها».
4. حاشیة الحاشیة القدیمة الدوانیّة علی شرح التجرید الجدید: کلام، عربی، از: ؟
حاشیهای است بهطور مختصر بر شرح تجرید جدید و حاشیة دوانی بر آن، و از آخر ناتمام است.
آغاز: «قال المصنف رحمه الله رحمة واسعة. "أما بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه الخ". قدّم فصل الخطاب لإیجاز البلیغ رعایة لنوع من براعة الاستهلال و لغرابة الأسلوب».
5. حاشیة شرح تجرید الاعتقاد: کلام، عربی، از: ملا جلالالدین دوانی(908)
آغاز: «الحمد لله رب العالمین... قال المصنف ـ قُدّس سره الأطهر ـ : "أما بعد حمد واجب الوجود علی نعمائه". فیه إیماء علی کمال عنایته بالاختصار؛ حیث لمیجعل إنشاء الحمد جزءً من کتابه».
انجام نسخه: «الشرح: "الثانی مفهوم العدم واحد الخ". کان مراده توجیه مفهوم العدم و حدته فی جمیع المعدومات، و کذا فی وحدة الوجود و محصلة الاشتراک المعنوی بینهما».
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا (نسخة ش 311).
85. مجموعه
1. المصادر: لغت، عربی به فارسی، از ابوعبدالله حسین بن احمد زوزنی (486)
در آخر نسخة حاضر نوسته شده «تمام شد کتاب السامی فی الأسامی»، که اشتباه است.
2. تهذیب المهذب: فرهنگ فارسی به فارسی، از مولی محمدیحیی بن محمد شفیع القزوینی(ق 12)
مؤلف در این کتاب، لغات فارسی ناخوان و غامض را از کتاب مهذب الأسماء فی مرتب الأشیاء تألیف محمود بن عمر بن محمود سجزی (ق 8) بیرون کشیده و با مراجعه به کتاب‌های برهان قاطع، فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس سروری، مرآت اسکندری، السامی فی الاسامی، اختیارات بدیعی، قانون الأدب حبیش بن ابراهیم تفلیسی، بحر الجواهر، دستوراللغه و کتب دیگر لغوی، معانی و اعراب آنها را دقیقاً ضبط و به ترتیب اصل کتاب مهذب مرتب ساخته است.
آغاز:
الحمد لله خالق البرایا و الصلوة علی رسوله محمد زبدة الصفایا و آله و عترته ... باب الألف الممدودة: "آبان" بر وزن تابان نام ماه هشتم است از سال شمسی و آن بودن خورشید باشد در برج عقرب. "آبجین" با جیم فارسی بر وزن آستین».
انجام: «"یوز" به ضم اول و سکون ثانی و ثالث جانوری است شکاری کوچکتر از پلنگ و سگ؛ و تولة شکاری را که به بوی شکار را پیدا کند نیز گفتهاند».
نوع خط: نسخ جلی، رسالة اول شیخ عبدالله سورتی در بلدة جهانگیرنگر 1090، رسالة دوّم مولی محمدهاشم معلم 1114، اول تهذیب اللغه مهر بیضوی «یا محسن قد أتاک المسیء» و مهر بیضوی «ندا آمد از حق ای اسمعیل 1221»؛ تمامی صفحات جدول شنگرف، عناوین شنگرف، ابواب مشکی درشت و با خط کوفی، کلمات معرب و بعضی علائم نگارش شنگرف، در حواشی تصحیح شده است .(نسخة ش 397).
86. مجموعه
1. أنس المنقطعین إلی عبادة رب العالمین: اخلاق، عربی، از جمالالدین ابیعبدالله محمد بن اسماعیل بن حسن معافی موصلی(630)
سیصد روایت از احادیث حضرت پیغمبر اکرم در مسائل عرفانی با حذف سند. نویسنده در ذیل هر یک حکایت متناسب از عرفا و صوفیه و در ذیل آن چند بیت شعر عرفانی میآورد. مؤلف نهایت سعی را کرده که کتابش موجز و مختصر و دلکش و جذاب باشد و در این مورد موفق هم شده است.
آغاز: «عونک یا الله و صلی الله علی النبی الأعظم.. استخرتُ الله فی جمع کتاب یشتمل علی ثلاثمائة حدیث».
انجام: «إن عندی للمطیعـ/ین شراباً سلسبیلا. فاتعَبوا الیوم قلیلاً/تستریحون طویلاً».
2. تخمیس القصیدة اللامیة: شعر، عربی، از ضیاءالدین ابومحمد عبدالله بن محمد انصاری خزرجی اندلسی(626)
شیخ ابیعلی السماط قصیدهای لامیه در 29 بیت به عربی در مدح حضرت پیامبر سروده است. خزرجی قصیدة مزبور را تخمیس کرده که در پایان نسخة حاضر در چند برگ موجود است.
آغاز تخمیس:
أ علِمتَ کَم أحییتَ من مقتول/عند الحمی بحدیثک المنقول؟
فیمن ذکرتَ ظفرتَ بالمأمول/أعِدِ الحدیث فلیس بالمملول
عن خیر مبعوث و خیر رسولِ
انجام تخمیس:
والتابعین و مَن علیهم أجمعت/أهل الهدی و إلی محجّتهم دَعَت
والمنشدین و کل ذی اُذن وَعَت/ما أمرَعت روض الرُّبا و تضوّعت
ریّا نسیمٍ بالغدوّ أصیل
نوع خط: نسخ معرب، عناوین و اشعار شنگرف، کاتب تخمیس علاءالدین الطیبی الأنصاری، بی تا، رسالة اول با حواشی از فتحالله بن محمدرضا شریف حسینی که در 1336 ق به آن اشتغال داشته است. در اولش «این کتاب جناب آقا محسن خلف مرحوم آقا فتحالله در نزد حقیر حسنعلی ایروانی امانت است» (نسخة ش 430).
87. مجموعه
مجموعة نفیس و مهمی که در آن حدود پانزده مولودیة حضرت پیامبر از تألیفات علمای اهل سنت همه به عربی جمعآوری شده است. برای شناسایی کتب این مجموعه به کتابشناسیهای متعدد از جمله کشف الظنون و ذیل آن مراجعه گردید، لکن هیچ کدام از کتب مذکور(جز رسالة هفتم) در آن ذکر نشده بود. در کشفالظنون 1910/2 آمده است: «قد ذکر الحافظ السخاوی فی الضوء اللامع جماعة ممّن ألّف فی مولد النبی(ص)». کتاب مذکور در دسترس نبود، شاید در آن از این کتب و مؤلفانشان یادی شده باشد. شایان ذکر است که کاتب این مجموعه «عمر بن محمد ماردینی حنفی» بوده و نسخه در دست خانوادة آنها دست به دست گردیده و چند مولودیه از وی به همراه دیوان اشعار او در این مجموعه مندرج است. ماردینی از دانشمندان قرن نهم هجری است.
فهرست رسالهها و مطالب این مجموعه عبارتند از:
1. الدّرّ الثمین فی مولد الأمین (ص10-1)
از زینالدین عمر بن شیخ محمد بن عمر بن عبدالخالق الجبعی الحنفی
آغاز: «الحمد لله الذی قدّر و دبّر و صوّر و یسّر و أفقر و أغنی و شیّد و سدّد و أشقی و أسعد و أبعد و أدنی».
2. جلاء الأفهام فی مولد خیر الأنام (ص 18-10)
از عمربن محمد الماردینی الحنفی
آغاز: «الحمد لله الذی عرّف الجود و شرّف الوجود بظهور خیر المرسلین و مولده» .
3. الملتقط من المولد الوسیط للسُرَّمدّی (ص 27-18)
از آغاز: «الحمد لله منوّر الوجود بنور الإیمان و معطی الأکوان بطیب عرف المبعوث بالأمان الذی خلق آدم».
4. مولد النبی علی أسلوب غریب (ص 33-27)
از آغاز: «الحمد لله الذی رفع بعض الکائنات فوق بعض درجات و فضَّل و أتحف من شاء ما شاء و وهب و نفّل».
5. کتاب مولد النبی و وفاته (ص 43-33)
از آغاز: «الحمد لله المالک الذی لم یتخذ فی ملکه وزیراً العالم الذی لمیجعل فیما دبّر مشیراً».
6. کتاب مولد النبی و وفاته (ص 57-43)
ازآغاز: «الحمد لله الذی اختص محبته لمودّته و اجتباهم و اجتذبهم بکرمه إلیه و فی کنف لطفه ربّاهم».
7. الدر المنظم فی مولد النبی المعظم (ص 57)
از ابیالقاسم محمد بن عثمان المولوی الدمشقی(867)
آغاز: «الحمد لله الذی أطلع فی شهر ربیع الأول إلی الوجود قمر الجود والوفاء و توَّجَه بتاج الکمال وآتاه من الإنعام و الإفضال غُرّاً و شرفاً».
8. مولد النبی (ص 69-57)
ازآغاز: «الحمد لله مُزیدِ مَن حمد و شکر و مفید من بُلی فصبر حلیم اذا بارزه العبد بالمعاصی».
9. خطبة تقال اول مولد رسولالله (ص 70-69)
از آغاز: «الحمد لله الذی أطلع من بروج السعود بدراً أنار به الأکوان و أنبع من بحار العیون عیناً سقی بها الظمآن».
10. الدر الیتیم فی مولد النبی الکریم (ص 77-70)
ازآغاز: «الحمد لله الذی تصدّق علینا بجزیل المواهب و کرّمنا بفضله و أرانا من ألطافه العجائب».
11. مولد النبی (ص 81-77)
ازآغاز «الحمد لله الحنّان المنّان ذی الجود و الکرم و الفضل و الإحسان الذی خلق بقدرته الإنسان».
12. مقباس النبراس (ص 103-81)
از مؤلف در این برای تمجید و تعظیم باریتعالی و ارشاد راغبین در نصیحت و تعلیم، خطبههایی را به ترتیب حروف تهجی انشاد کرده و در هر حرف خطبهای مسجع انشاد کرده که آخر اَسجاع به آن حرف ختم می‌شود؛ و آخر هر خطبه نیز قصیدهای با قافیة همان حرف سروده است.
آغاز: «الحمد لله الملک القدوس رب البیت المعمور و السقف المحروس».
13. نهایة السؤل والامل فی مولد خیر من حَلّ و رَحَل (ص 108-103)
ازآغاز: «أما بعد حمد الله الذی أظهر شمس الهدایة فی سماء الحق و أبهج أنوارها و أخرج دُرَّه».
14. غایة السؤل فی مولد الرسول (ص 116-108)
از آغاز: «الحمد لله الذی شهر لشهر ربیع الأول سیوفَ البروق اللامعة و بَهَر النواظر».
15. المَوِرد النّمیر فی المولد المنیر(ص 128-116)
از آغاز: «أما بعد حمد الله علی النعمة التی خصّت شهر ربیع الأول بوافر فضلها العام».
16. چند فصل در وصف حضرت پیامبر (ص 120تا 140)
با این عنوانها:
فصل فی خصائصه (ص)، قصة أم معبد و وصفها لسیدنا محمد(ص)؛
حکایة عن عبدالله بن یزید قال: کان فتح الموصلی کثیر البکاء دائم الحزن؛
فصل فی مدحه علی سور القرآن؛
فصل فی مدحه بأحرف الهجاء؛
فصل فی مدحه علی سور القرآن الکریم؛
فصل فی مدحه علی سور القرآن؛
قصیدة تقال عند ختم السیرة النبویة؛
آغاز: «یحسن سیرة أهل الحبّ فی الأمم/حلّی المجالس و اظهر غیر مکتتم»
فصل فی وصف رسولالله؛
فصل فی مدح عمربن الخطاب لرسولالله؛
17. کتاب مولد آخر(ص 146-142)
ازآغاز: «الحمد لله مشرّف الوجود بأکرم مولود و مکمّل السعود بطلعة ذی الجود».
18. حکایة جابر رضیالله عنه و قبل ذکرنا لصفة مولد سیدنا...(ص 146ـ152)
19. دیوان ماردینی(ص 189-152)
غزلیات ماردینی را بهترتیب حرف تهجی شامل است.
20. ارتیاح الأرواح إلی بلاد الأفراح(ص 191-189): اخلاق، عربی، از: آغاز: الحمدلله الذی ترتاح الأرواح بذکره و تتقلب القلوب فی إنعامه و بِرّه و تنظر الألسن بتوحیده.
21. فصل فی وصف الواصلین(ص 192-191): اخلاق، عربی،
از:آغاز: «الحمد لله الذی انتدب لخدمته الخواص من أحبّائه و جعلهم له خُدّاماً و أقامهم علی بابه؛ فباتوا طول اللیل سجّداً و قیاماً».
22. الکلام علی قوله تعالی: لعمرک إنهم لفی سکرتهم یعمهون(ص 192)
ازآغاز: «اعلموا أن الله تبارک و تعالی أقسم بحیاة حبیبه محمد فی کتابه المکتوب».
23. منافع القرآن (ص 198-193)
منسوب به امام جعفر صادق (ع)
آغاز: «سورة البقرة: من کَتَبها و علّقها علیه، زالت عنه جمیعُ الأوجاع؛ و إن عُلِّقت علی المصروع، لمیقرُبهُ شیطان».
24. الکلام علی قول الله تبارک و تعالی: و اتل علیهم نبأ إبراهیم إذ قال لأبیه و قومه ما تعبدون (ص 198- 200)
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، اول نسخه تملکی به تاریخ رجب 908، و تملک احمدبن علی القاضی و تملک مصطفی بن علی المدرس، در اوّل دیوان ماردینی (رسالة نوزدهم) حکایت زیر نوشته شده است: «این رسائلی که در مجلد واحد است از کتاب‌هایی است که مرحوم جدم آقاابراهیم ـ اعلیالله مقامه ـ از اسلامبول آورده است. در کتاب‌های شیخ الاسلام اسلامبولی است که با مرحوم جدم مباحثه و مناظره کرده بودند در عصمت حضرت صدیقة کبری . آخر مرحوم جدم نفرین کرده است و پای آن در همان مجلس مباحثه شَل شده بود و دهنش کج گشته بود. دوباره مرحوم جدم دعا کرده بود خداوند شفا داده بود و ولایت علویه را قبول کرده شیعه شده بود و کتابخانة خود را به مرحوم جدم تفویض کرده... الراقم الأثیم فتحالله بن محمدرضا بن فتحالله بن ابراهیم أعلیالله مقامهم». در آخر نسخه «طالع فی هذا الکتاب... أحمد بن عبدالقادر بن عمر الماردینی الحنفی» و «طالع فی هذا الکتاب... محمد بن عبدالقادر بن عمر بن محمد بن عبدالخالق الماردینی الحنفی» و «طالع فی هذا الکتاب عمر بن محمد بن عبدالقادر سنة 878» و «طالع فی هذا الکتاب أحمد بن عبدالقادر بن عمر بن محمد بن عبدالخالق الماردینی الحنفی» (نسخة ش 465).
منبع:فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 71
ادامه دارد...
/ع
