اهمیت قرآن پژوهی در حوزه

بررسی شیوه های ایجاد تحول مطلوب در حوزه های علمیه شیعی
 

بخش نخست نوشتار به بررسی معنای تحول اختصاص دارد . استفاده از شیوه های مجازی نیز از جمله بایسته های رسیدن به وضع مطلوب حوزه های علمیه است . این بخش تحول را به معنای پیشرفت و حرکت رو به رشد معرفی کرده و آن را تغییر از وضع موجود به وضع مطلوب دانسته است . بر این اساس اصل تحول ، موضوعی است که در خصوص هر انسان ، جامعه و نهادی مطرح می شود و به هر حال ، گریزی از آن نیست اما آنچه مهم است تحول هدایت شده و مدیریت گردیده به سمت وضعیت مطلوب است .
در بخش بعدی به راهکارهای رسیدن به وضع مطلوب در حوزه های علمیه پرداخته شده است . در آنجا به مباحثی نظیر لزوم شکل گیری پژوهشکده های تخصصی در موضوعات مورد توجه حوزه های علمیه ، ضرورت توجه به مطالعات قرآنی ، تاریخی و کلامی ، اهمیت انجام پژوهش های کیفی و عالمانه و ضرورت ترجمه آنها به زبان های خارجی ، لزوم تقویت بخش های بین المللی حوزه ، اولویت پرداختن به مباحث تهذیبی در حوزه ، نیاز به تدوین چشم اندازی برای افق آینده حوزه و.. پرداخته شده است .
در بخش دیگری از نوشتار به مباحث قرآنی و نسبت آنها با رویکرد به مقوله تحول توجه شده است . در آنجا آمده است که امروزه متاسفانه تعداد طلابی که به علوم قرآنی و تفسیر روی می آورند کافی نیست و این تعداد نمی تواند پاسخگوی انتظارات نیازهای جامعه از مساله تفسیر باشد . همچنین در خصوص توسعه فعالیت های قرآنی به این نکته توجه داده شده است که توجه مدیران حوزه به مساله تفسیر و علوم قرآنی باید بیشتر شود و تقویت و ترغیب فضلای سطح عالیه (سطح چهار) حوزه به سمت انجام پژوهش های قرآنی در دستور کار قرار گیرد.
بخش پایانی نوشتار به نتیجه گیری از مباحث قبلی اختصاص دارد که در آن دیدگاه رهبری در زمینه حوزه های علمیه و تحول در آن برخاسته از نگاه کلانی معرفی شده است که معظم له به آینده جهان اسلام دارند؛ بنابراین همچنان که نوشتار توضیح داده است؛ باید بر اساس این نگاه رهبر معظم انقلاب تلاش شود تا مساله تحول ، سیر اصولی خود را بپیماید.
مبحث تحول در حوزه های علمیه ، همواره مورد تاکید رهبر معظم انقلاب بوده است و معظم له در سفر اخیر خود به قم و در جمع فضلا و اندیشمندان حوزوی ضمن بیان ابعاد جدیدی از آن ، این مساله را به عنوان یک مطالبه و انتظار جدی از حوزه مطرح کردند. برای مشخص شدن شیوه ها و چگونگی طرح بحث پیرامون تحول باید در ابتدا، اقدام به واکاوی مفهومی آن کرد تا مشخص شود منظور از تحول در حوزه های علمیه چیست و نگاه های متناقض و غیر مفید در این زمینه کدام ها هستند؟
تحول ، بیش و پیش از هر چیز ، به معنی پیشرفت و حرکت رو به رشد است. به عبارت دیگر ، تحول به تغییر از وضع موجود به وضع مطلوب اشاره دارد . اصل تحول ، موضوعی است که در خصوص هر انسان ، جامعه و نهادی مطرح می شود ، به هر حال ، گریزی از آن نیست ؛ اما آنچه مهم است تحول هدایت شده و مدیریت شده به سمت وضعیت مطلوب است .
در حوزه های علمیه نیز همواره مساله تحول وجود داشته است اما وظیفه ما آن است که با همت و تلاش خویش ، این تحول را در مسیری صحیح و اصولی قرار دهیم ؛ چه آنکه حوزه نباید خود را در معرض تحولی ناخواسته و تحمیلی قرار دهد؛ بلکه لازم است مدیریت و جهت تحول را در اختیار بگیرد و آن را در جهت گسترش مزایای ناشی از رویکردهای عالمانه حوزوی قرار دهد.
نکته دیگر آنکه، لازم است همواره این خط مشی اصلی و جدی مد نظر باشد که تحول نباید به از میان رفتن مبانی و اصول حاکم بر حوزه ها بینجامد . چنین تحولی در واقع ارتباط با تحول صحیح و مطلوب حوزوی ندارد. با لحاظ این رویکرد ، مشخص می شود که نگرانی بعضی در این خصوص چندان درست نیست و با فعالیت های مورد توجه ذیل مفهوم تحول گرایی در حوزه ربطی نمی یابد . بنابراین همان گونه که در فرمایش های رهبر انقلاب و مراجع معظم تقلید به طور مکرر بیان شده است ، تحول به معنی حرکت به سمت وضع مطلوب و برآورده شدن رسالت های حوزه است . به همین دلیل ، جهت پیشبرد اهداف حوزه ، عنصر تحول مساله ای اجتناب ناپذیر است و حوزه ،در فرض فقدان توجه به این مساله مهم و حیاتی ، نمی تواند به وظایف عالیه خود عمل کند.

آسیب شناسی وضع موجود حوزه های علمیه
 

مقایسه وضع فعلی حوزه های علمیه با شرایط پیشین نشان می دهد که حوزه در طول سالیان پس از انقلاب پیشرفت های قابل توجهی را تجربه کرده است . حتی می توان بر این نکته تاکید کرد که وضعیت فعلی حوزه قابل مقایسه با وضعیت پیشین نیست. البته این تحولات در پرتوی هدایت های امام خمینی (ره) ، رهبر معظم انقلاب و مراجع بزرگوار تقلید بوده است و بدون این ارشادات ، این تحولات رخ نمی داد . ضمن آنکه طلاب و فضلای جدید و جوان حوزه نیز همواره با این تحولات همراهی مناسبی نشان داده اند . اما با وجود کوشش های انجام گرفته ، وضع فعلی حوزه ها همچنان از کاستی های زیادی برخوردار است و تا رسیدن به وضع مطلوب فاصله قابل توجهی وجود دارد؛ بنابراین نمی توان به وضع فعلی قانع شد و با تحول در حوزه مخالفت ورزید.
حوزه های علمیه ، رسالت های بزرگی را بر دوش دارند که قلمروی جغرافیایی آن محدود و منحصر به جامعه ایرانی نیست و کل کشورهای جهان را در بر می گیرد . به عبارت دیگر ، حوزه باید در یک چشم انداز دراز مدت برای آینده کشورهای جهان برنامه ریزی کند تا زمینه ظهور حضرت مهدی (عج) فراهم آید . با این نگاه مشخص می شود که حوزه در شرایط کنونی به بسیاری از نیازها و اقتضائات پاسخ مناسبی نداده و نتوانسته است انتظارات جهان جدید را به طور کامل برآورده کند.
به عنوان نمونه ، وضعیت حوزه در زمینه های پژوهشی ، با وجود کوشش های شایان توجه و در خور تشکری که صورت گرفته است ، چندان رضایت بخش نیست و رویکرد حوزویان به این عرصه خطیر نیازمند اصلاحاتی جدی است . نکته آنجاست که در حوزه های علمیه به امر پژوهش ، آن گونه که شایسته مرکزی با این همه قابلیت و توان است ، توجه لازم نمی شود و نگارش مقالات و کتاب های علمی معتبر توسط حوزویان ، آن گونه که انتظار می رود پر تعداد نیست.
به ویژه نباید از خاطر ببریم که در سال های اخیر ، در زمینه های مرتبط با علوم انسانی و موضوعات میان رشته ای در حوزه های علمیه اقدامات کافی صورت نگرفته و آثار علمی شاخص کمتر منتشر شده است . بنابراین می توان بر این نکته تاکید ورزید که امروز پژوهش در حوزه ها در شرایط مطلوبی قرار ندارد و با وضع مطلوب فاصله داریم . هر چند واقعیت آن است که تلاش های خوبی نیز شکل گرفته است . به هر حال نکته آنجاست که باید در نگاهی به مقوله تحول ، زمینه های مساعدی جهت پژوهش مفید و کارآمد در حوزه های علمیه فراهم شود.

راهکارهای رسیدن به وضعیت مطلوب حوزه های علمیه
 

جهت نیل به وضعیت مطلوب در حوزه های علمیه ، انجام چند اقدام همزمان لازم و ضروری به نظر می رسد . اقدامات زیر را می توان پیشنهاد کرد:
الف ) شکل گیری پژوهشکده های تخصصی در موضوعات مورد توجه حوزه های علمیه از جمله اقدامات لازم و ضروری است . با تاسیس این مراکز ، طی یک فرایند نظام مند باید آثار علمی معتبر به جهان ارائه شود تا پاسخگوی نیازهای بشر جدید باشد .امروزه بسیاری از محققان حوزوی مشغول فعالیت های علمی هستند اما بایسته های پژوهش برای آنها تعریف نشده است و این افراد بر اساس ذوق و سلیقه فردی خود اقدام به انتخاب موضوعات می کنند و به تحقیق و پژوهش در آن راستا می پردازند . بنابراین لازم است که بایسته های پژوهش در حوزه مشخص شود و پس از آن ، تقسیم کار دقیقی بین پژوهشگران صورت گیرد. البته انجام این مهم ، تحت یک مدیریت واحد امکان پذیر خواهد بود که با تنظیم یک برنامه زمانی مشخص ، هدایت کننده پژوهشگران و محققان حوزوی باشد .در این صورت می توان انتظار داشت که در آینده ای نزدیک ، آثار علمی قابل توجهی در زمینه های مورد نیاز جامعه از جانب حوزه های علمیه منتشر شود.
ب) به طور موضوعی نیز لازم است به مطالعات قرآنی ، تاریخی و کلامی به طور خاص در حوزه های علمیه توجه بیشتری شود. از این رو لازم است ضمن تعریف و تاسیس پژوهشکده های تخصصی مشخص در این موضوعات ، این مطالعات به طور نظام یافته و منظم از سوی حوزه های علمیه هدایت شوند تا بتوانند پاسخگوی نیازهای زمانه باشند.
پ) در زمینه پژوهش همچنین لازم است تا روش های پژوهش نیز به نحو صحیحی تعریف شود تا حوزه ها بتوانند تحقیقات علمی خود را با توجه به استانداردهای علمی انجام دهند. به همین جهت لازم است که کارگاه های پژوهشی و دوره های آموزش روش تحقیق در حوزه تشکیل شود تا حوزویان با متدها و شیوه های تحقیق در زمینه های گوناگون آشنا شوند.
ت) پژوهش هایی که امروزه در حوزه ها انجام می شود ، به طور غالب به زبان های فارسی یا عربی هستند و این پژوهش ها کمتر به زبان های رایج دنیا ترجمه شده اند . بنابراین لازم است مراکزی جهت ترجمه آثار علمی منتشر شده حوزوی به زبان های رایج دنیا تشکیل شود تا محصولات علمی حوزه در اختیار جهانیان قرار گیرد. البته در این خصوص همچنین لازم است محققان و مبلغان حوزوی به زبان های رایج دنیا ، بیش از پیش مسلط شوند تا بتوانند با محافل علمی جهان ارتباط برقرار کنند و معارف دینی را در جهان اشاعه و بسط دهند.
ث) استفاده از شیوه های مجازی نیز از جمله بایسته های رسیدن به وضع مظلوب حوزه های علمیه است . امروز اگر حوزه بخواهد محصولات منتشر شده خود را در جهان به نحو مناسبی منتشر کند ، باید به فضای مجازی توجه ویژه ای کند . به عنوان نمونه‌، حوزه می تواند بسیاری از آثار منتشر شده و دروس عالیه اساتید برجسته را در قالب نرم افزار در اختیار همه علاقه مندان به مطالعات اسلامی قرار دهد . شکل گیری دانشستان های مجازی که بتوانند دروس و متون حوزوی را به زبان های متعارف دنیا تبدیل کنند ، از جمله دیگر اقداماتی است که در این راستا می تواند مورد توجه قرار گیرد.
ج) از آنجا که حوزه به جانشینی از انبیای الهی و ائمه معصومین (علیهم السلام) ، خود را مدعی هدایت انسان ها می داند ، بر اساس آیه شریفه :«الر کتَابٌ أَنزَلْناهُ إِلَیْک لِتُخْرِجَ النَّاس مِنَ الظلُماتِ إِلى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِیزِ الحَْمِیدِ»(1) وظیفه اصلی آن ، هدایت و راهنمایی نوع بشر است . با توجه به این رسالت مهم ، لازم است حوزه اقدام به تقویت بخش های بین المللی خود کند . امروزه متاسفانه در بسیاری از کشورهای اسلامی ، محققان حوزه علمیه قم شناخته شده نیستند؛ گر چه نام قم در دنیا به عنوان پایگاه انقلاب اسلامی و تشیع جایگاه قابل توجهی دارد. از این رو باید با تشکیل دفاتر بین المللی حوزه در کشورهای مختلف ، اقدام به معرفی پژوهشگران برتر حوزوی و آثار معتبر حوزوی به زبان های رایج شود. همچنین این مراکز می توانند با عالمان و اندیشمندان کشورهای دیگر نیزارتباط برقرار کنند و فضای مناسبی را جهت بحث و گفت و گو در زمینه های مختلف فراهم آورند. بنابراین در زمینه مسائل بین المللی ، حوزه نباید به مساله اعزام مبلغ به کشورهای دیگر اکتفا کند ، بلکه باید ضمن تقویت ارسال مبلغان ، در جهت جذب
بیشتر علاقمندان به معارف اسلامی در سراسر دنیا اقدام کند. البته در حال حاضر هم چندین هزار طلبه خارجی در ایران مشغول تحصیل علوم دینی هستند ، اما نکته آنجاست که این تعداد کافی به نظر نمی رسد.
چ) یکی از مهم ترین بخش هایی که نیازمند تحول در حوزه های علمیه است ، مساله «تهذیب» است. حوزه های علمیه ، همیشه و همواره ،معروف به تربیت انسان های مهذب بوده اند؛ انسان هایی که از رشد معنوی و اخلاقی والایی برخوردار هستند و قادر به تبلیغ دین خدا و اشاعه آن شده اند. با توجه به نیازهای زمانه ، به نظر می رسد باید جایگاه اخلاق و تهذیب در حوزه ها بیش از پیش تقویت شود. امروزه جهان در معرض روابط ناسالم و نادرست در زمینه های گوناگون سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی است. از این جهت جدی تر گرفته شدن مبحث تهذیب در حوزه ها می تواند همانند سپری در برابر این خطر مهم عمل کند و باعث افزایش علاقه عامه مردم در سراسر جهان به حوزه های علمیه شود.
ح) لازم است حوزه چشم انداز آینده خود را با لحاط همه اموری که برای تحول لازم است ، تدوین کند. این چشم انداز می تواند در یک برنامه 20 ساله یا 50 ساله ، افق آینده خود را ترسیم کند و بیان کننده اهداف حرکت حوزه باشد؛ ضمن آنکه می تواند با ارائه یک برنامه زمان بندی شده ، مراحل حرکت حوزه علمیه را به سمت شرایط مطلوب مشخص کند و در هر مرحله اقدامات مورد نیاز را تعیین کند. بنابراین با تدوین این چشم انداز وظایف بخش های گوناگون حوزه مشخص می شود و فعالیت های حوزوی در مسیری نظام مند قرار می گیرد.

تفسیر و علوم قرآنی در حوزه های علمیه
 

در خصوص تفسیر قرآن ، با وجود اقدامات علمای گذشته در این رابطه ، به نظر می رسد اقدامات فعلی حوزه چندان کافی نباشد . زیرا امروز جهان نیازمند تفسیرهای بیشتر و تازه تری از قرآن است که پاسخگوی نیازهای دنیای جدید باشد . از این رو ، باید حوزه به سمت انتشار تفسیرهای موضوعی و تخصصی بیشتر حرکت کند.
مساله دیگر که در این رابطه شایان توجه است ، تعداد مفسران در حوزه هاست که چندان کافی به نظر نمی رسد. بنابراین با وجود حضور عالمان ارزشمندی چون حضرات آیات مکارم شیرازی ، سبحانی و جوادی آملی ، حوزه نیازمند مفسران بیشتری است تا بتوانند در جهان امروز تفسیرهایی کاربردی و کارآمد ارائه دهند. امروزه متاسفانه تعداد طلابی که به علوم قرآنی و تفسیر روی می آورند ، کافی نیست و این تعداد نمی تواند پاسخگوی انتظارات و نیازهای جامعه از مساله تفسیر باشد.
در زمینه علوم قرآنی و تفسیر همچنین به نظر می رسد که علمای اهل سنت توجه بیشتری به این مساله داشته اند و آثار علمی قابل توجهی را در این راستا منتشر کرده اند. اگر چه نباید آثار فاخر و ماندگار عالمان بزرگ قرآن پژوه شیعی همچون تفسیر المیزان و علامه طباطبایی را از نظر دور داشت . با این حال لازم است که حوزه های علمیه شیعی به این مساله مهم نیز ، توجه ویژه ای کنند تا پیام قرآن را با توجه به معارف اهل بیت (علیهم السلام) به جهانیان ارائه کنند. زیرا بنا بر حدیث ثقلیت ، قرآن و اهل بیت در کنار یکدیگر معنا می یابند و اهل
بیت ، بهترین مفسر قرآن است.(2)
علاوه بر نکات فوق ، در خصوص توسعه فعالیت های قرآنی در حوزه های علمیه ، انجام چند اقدام مهم ضروری به نظر می رسد:
الف) لازم است توجه مدیران حوزه به مساله تفسیر و علوم قرآنی بیشتر شود. از این رو ، مناسب است تا در ورودیه حوزه سهم تفسیر و علوم قرآنی گسترش یابد. متاسفانه در این زمینه تاکنون اقدامات مناسبی صورت نگرفته است . در شرایط فعلی ، تنها افراد بر اساس علایق خاص شخصی وارد مباحث قرآنی می شوند و رویکردی نظام یافته در زمینه جذب محققان حوزوی به مراکز تخصصی قرآن پژوهی وجود ندارد .
ب) اقدام دیگر در راستای تقویت فعالیت قرآن پژوهی در حوزه های علمیه ، تقویت و ترغیب فضلای سطح عالیه (سطح چهار) حوزه به سمت انجام پژوهش های قرآنی است . چنین رویکردی باعث خواهد شد که اساتید مبرز و برجسته در زمینه علوم قرآنی و تفسیر در حوزه های علمیه به وجود آیند . طبعا این اساتید ، به نوبه خود می توانند شاگردان بسیاری را در زمینه های قرآن تربیت کنند.
مهم ترین سرمایه های حوزه در هر زمینه ، اساتید برجسته و توانمند آن است . اگر امروز در زمینه تفسیر حضرات آیات مکارم شیرازی ،سبحانی و جوادی آملی سرآمد هستند ، به این دلیل است که این بزرگواران از جمله شاگردان ممتاز مرحوم علامه طباطبایی (ره) بوده اند.
آن مرحوم در دوره ای از حیات پر بار خود ، تلاش کرد تا مباحث قرآنی را در حوزه ها گسترش دهد و امروز ثمرات آن تلاش علمی ایشان ، به وضوح قابل مشاهده است .

نتیجه
همانگونه که رهبر معظم انقلاب فرموده اند حوزه پایگاه انقلاب است. بنابراین انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن ، تنها با کمک و مساعدت حوزه می تواند رسالت اصلی خود را به سرانجام و فرجام برساند. بنابراین اگر تحول و پیشرفت در حوزه ها نامحسوس باشد ، به تبع آن انقلاب اسلامی آسیب خواهد دید و نخواهد توانست رسالت خود را به انجام برساند . به همین دلیل ، رهبر انقلاب به حوزه ها اهمیت ویژه و ممتازی می دهند زیرا ایشان ، به درستی سرنوشت انقلاب را وابسته به حوزه های علمیه می دانند. واقعیت آن است ، همان گونه که اصل انقلاب از پایگاه حوزه آغاز شد ، تداوم و پیشرفت انقلاب نیز از طریق حوزه های علمیه امکان پذیر خواهد بود. دیدگاه رهبری در زمینه حوزه های علمیه و تحول در آن ، برخاسته از نگاه کلانی است که ایشان به آینده جهان اسلام دارند. بنابراین جهت آن که ضرورت تحول در حوزه های علمیه درک شود ، باید نگاه رهبر معظم انقلاب اتخاذ شود تا مساله تحول ، سیر منطقی و اصولی خود را پیدا کند.
 

پی‌نوشت‌ها:
 

* مدیر انجمن مطالعات علوم قرآنی حوزه علمیه قم و پژوهشگر حوزوی
1. سوره ابراهیم ، آیه 1.
2. انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ما ان تمسکتم بهما لن تضلو بعدی : کتاب الله فیه الهدی و النور جبل ممدود من السماء الی الارض و عترتی اهل بیتی و ان اللطیف الخبیر قد اخبرنی انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض و انظروا کیف تخلفونی فیهما (صحیح ترمذی: ج 663/5 ، حدیث 3788.)
 

منبع:خردنامه همشهری ش 65