زندگینامه شهید اول

چکیده
محمد بن مکی ملقب به شهید اول در سال (734 ق) چشم به جهان هستی گشود. خانواده ای که وی در آن متولد شد همگی از عالمان ناموری بودند. از جمله پدر و اجدادش که همگی اهل دین و دانش بودند، وی تا شانزده سالگی در وطن خود جبل عامل زندگی می کرد و نزد پدر مقدمات علوم فقهی را فرا گرفت و پس از آن به شهر شیعه نشین و فقیه پرور حلّه هجرت نمود و از کرسی فخرالمحققین فرزند علامه حلی بهره جست، وی پنج سال در حله ماند و از محضر فقهای شیعی بنام و مشهور آن دیار علوم اسلامی را آموخت. شهید اول با دختر استاد و عموی پدرش شیخ اسدالدین صائغ ازدواج نموده و ثمره این پیوند سه پسر و یک دختر گردید که همگی از ابرار و فرزانگان بنام شیعی بودند. وی در سال 751 ق در سن هفده سالگی موفق به دریافت گواهی اجتهاد از سوی فخرالمحققین می شود. شهید اول در سال 755 ق در سن بیست و یک سالگی به زادگاهش باز می گردد و مدرسه ی علمیه وسیع و گسترده ای تأسیس می نماید و از این طریق شاگردان و داوطلبان علوم دینی فراوانی را تربیت می نماید. از شهیداول آثار زیادی به جای مانده که می توان از جمله کتاب های «ذکری الشیعه فی احکام الشریعه» و «اللمعة الدمشقیه» را نام برد که یک دوره ی فقه در احکام اسلام می باشند، سرانجام شهید اول توسط معاندین کینه توز به طور مظلومانه در روز دهم جمادی الاول سال 786 ق داخل قلعه ی دمشق اعدام و سپس بدن مطهر وی را به آتش کشیدند و بدین گونه به درجه ی رفیع شهادت نائل آمد. خداوند ایشان را غریق رحمت بی کران خود بنماید و با پیامبر اعظم (ص) محشور بفرماید.
کلید واژه : محمد بن مکی – شهید اول – جبل عامل – اللمعة الدمشقیه
مقدمه
محمدبن مکی ملقب به شهید اول یکی از نام آوران فقهات و کلام و حدیث و علوم اسلامی در تشیع و نه تنها در مذهب شیعه بلکه در جهان اسلام یکی از نادر شخصیت هایی است که اسلام و مذهب تشیع به داشتن چنین انسان های گرانبها به خود می بالد از آن جا که این شخصیت بزرگ اسلامی در قرن هشتم هجری می زیسته است. در همان زمان تأثیر فراوانی در منطقه زندگی خود یعنی لبنان کنونی و در تمام جهان اسلام و ترویج مذهب به حق تشیع داشته است. وی با تألیفات گوهربار و تربیت شاگردان عالم و فقیه و عامل، تأثیر وجود خود را پس از شهادت همچنان بر جهان اسلام داشته و دارد. چنان که حتی پس از قرن ها تألیفات وی همچنان در حال تدریس و شرح توسط علمای پس از خود است، از این رو بنده بر آن شدم که موضوع مقاله را در مورد زندگی نامه و تأثیر شهید اول در جهان اسلام قرار بدهم.
تولد
محمدبن مکی،‌ ملقب به شمس الدین و شهید اول (734-786 ق) با کنیه ابوعبدالله، پدرش ابومحمد مکی ملقب به جمال الدین و شرف الدین و مادرش بانویی است از آل معیه، زنی از خاندان علوی در عراق و جدش شیخ محمد، ملقب به شمس الدین(1) شهید اول از فقهای ناموری است که پدر و اجدادش همه از دانشمندان بنام بودند، وی در خاندانی زندگی کرد و تربیت شد که همه اهل دین و دانش و فضیلت و تقوا بودند و همت در نشر معارف اسلامی داشتند و از مدافعان واقعی اهل بیت عصمت و طهارت (علیه السلام) به شمار می آمدند. تبارنامه شهید به چهار قبیله ی همدان، اوس، خزرج و مطلب متصل است که از بزرگترین و مقدس ترین قبایل عرب در صدر اسلام بودند و به هر کدام از جهتی منتسب است(2). وی در جبل عامل که منطقه ای است کوهستانی در جنوب لبنان که شهر کهای جباع، نبطیه، جزین در آن واقع شده است به دنیا آمد، این منطقه نامی است آشنا که در تاریخ شیعه سوابق درخشانی دارد.

زادگاه شهید اول (ره)
 

از قرن ها پیش تا کنون دانشمندان و فرزانگان زیادی از این منطقه بر خاسته اند که هر یک افتخاری بزرگ برای اسلام و مسلمین اند(3). شیخ حر عاملی که خود از مفاخر جبل عامل است، می نویسد که از بعضی استادان بزرگ شنیدم که در یکی از روستاهای جبل عامل در زمان شهید اول هفتاد مجتهد در تشییع جنازه ای شرکت داشتند، شمار دانشمندان و نویسندگان این منطقه نسبت به دیگر دانشمندان و نویسندگان حدود یک پنجم است، در صورتی که از نظر وسعت یک صدم دیگر کشورها را تشکیل می دهد(4) شهید اول دوران کودکی را در زادگاهش جزین جبل عامل سپری نمود و در محیطی آکنده از معنویت و روحانیت در موقعیتی استثنایی رشد کرد، وی در آغاز کودکی، از هوش و استعداد سرشاری برخوردار بود و بیش از اندازه به فراگیری دانش و رسیدن به فضائل اخلاقی و معنوی علاقه داشت. وی تا شانزده سالگی در وطنش بزیست و از محضر پدرش که استادی فاضل و از بزرگان اساتید اجازه به شمار می رفت مقدمات علوم دینی و فقه را آموخت.

فضائل خانوادگی
 

در این مدت نیز از محضر عموی پدرش شیخ اسدالدین صائغ جزینی بهره کافی برد و مقدمات ریاضی را فرا گرفت(5) شیخ اسدالدین صائغ، دانشمندی بزرگ بود و در سیزده رشته از علوم ریاضی تخصص و مهارت داشت. شهید اول با دختر استاد و عموی پدرش شیخ اسدالدین صائغ ازدواج کرد(6). همسر وی علاوه بر این که دختر دانشمندی چون صائغ جزینی است، بانوئی فقیه و دانشمند بوده است که به« ام علی» مشهور و پیوسته مورد تعریف و تمجید شهید اول بوده و شهید به دیگر زن ها دستور می داد که در مسائل شرعی و مشکلات مذهبی به او مراجعه نمایند(7) ثمره این پیوند سه پسر و یک دختر گردید که همه آنان از ابرار و فرزانگان به نام شیعی بودند و از نسل آن ها دانشوران و چهره های علمی برازنده ای برخاستند که در علم و تقوا و فضیلت شهرت فراوانی داشتند. رضی الدین ابوطالب محمد، بزرگترین فرزند شهید، دانشمندی فاضل و والا مقام بود که از پدرش و ابن معیه و دیگر محدثان حدیث نقل می کند(8) ضیاءالدین ابوالقاسم علی، فرزند دیگر شهید، شخصیتی بزرگوار و مورد اعتماد بود و در شمار پرهیزکاران و صالحان جای داشت، که از پدر و دیگر استادان حدیث، روایت نقل می کند و محمدبن داوود مؤذن عاملی از او حدیث نقل می کند(9) فرزند دیگر شهید اول، جمال الدین ابومنصور حسن است که از محققان و فقهای برجسته بود و از دست پدر به دریافت اجازه ی نقل حدیث مفتخر گردید(10)دختر شهید، ام الحسن فاطمه است که به «استاد حدیث» معروف است. علما و اساتید بزرگ از او به نیکی یاد کرده اند و نیز شهید اول پیوسته از دختر دانشمندش ستایش می کرد و به زنان دستور می داد که او را الگو و اسوه ی خویش قرار دهند و در مسائل شرعی و عبادی به وی مراجعه کنند(11)شهید ثانی (911- 965 یا 966 ق) می گوید : من نوشته ی سید بزرگوار تاج الدین ابن معیه را دیدم که به استاد ما شمس الدین محمدبن مکی و دو فرزندش محمد و علی و نیز خواهرشان ام الحسن فاطمه، اجازه نقل روایت داده بود(12)

هجرت به حله ی عراق
 

مدرسه و حوزه ی علمیه حلّه در قرن هشتم هجری از رونق به سزایی برخوردار بود، اندیشمندان بزرگ شیعه در آن جا حضور داشتند. به طوری که تشنگان دانش و فقاهت از هر سو به آن سر چشمه ی دانش و فضیلت روی می آوردند. در این زمان حوزه ی درس فخرالمحققین، فرزند نابغه علامه حلی، اهمیت فوق العاده ای داشت. از این رو شهید اول آهنگ این شهر شیعه نشین و فقیه پرور را کرد و در سال 75 ق در حالی که شانزده سال داشت، برای تکمیل معلومات خویش و رشد فکری و علمی بیشتر و استفاده از دانش و علم دانشمندان بزرگ و فقهای نامی، به عراق هجرت کرد و وارد شهر تاریخی حلّه شد، نقل شده است که شهید اول ، اولین شخصی است که از جبل عامل برای تحصیل علم به عراق مهاجرت کرد(13)شهید اول پنج سال در حلّه ماند و در آن جا از محضر فقهای شیعی نظیر فخرالمحققین، سید فخار موسوی، سید عمیدالدین حسینی و برادرش سید ضیاءالدین حسینی {خواهرزادگان علامه حلی} تاج الدین ابن معیه حسینی، نجم الدین جعفر بن نما استفاده کرد(14) وی در سال 751 ق در سن هفده سالگی وتنها یک سال پس از ورودش به حلّه، موفق به دریافت گواهی اجتهاد و نقل حدیث از سوی فخرالمحققین می شود(15) سخن فخرالمحققین درباره ی شهید اول چنین است: مولای ما امام، علامه ی بزرگوار، افضل دانشمندان جهان، خورشید حق و دین، محمدبن مکی، خداوند عمرش را طولانی گرداند(16) این سخن را فخرالمحققین که خود از فقهای نامدار شعیه است، درباره ی کسی می گوید که فقط یک سال از ورودش به مجلس درس او می گذشت. او همچنین می گوید: من از شاگردان محمدبن مکی، بیش از آن چه او از من استفاده نموده است، بهره برده ام(17) شهید اول، دومین و سومین اجازه نقل حدیث را در سال 756 ق از فخرالمحققین دریافت نمود(18). همچنین وی در سال 752 ق از جعفربن نما اجازه نقل حدیث می گیرد و دو سال پس از آن، از تاج الدین معیه حسنی گواهی اجتهاد و نقل حدیث دریافت می کند و سه سال پس از آن از مطار آبادی به دریافت اجازه مفتخر می شود(19)

بازگشت به وطن و اقدامات وی
 

شهید اول در سال 755 ق در سن 21 سالگی به زادگاهش، جزین باز می گردد و در اولین فرصت مدرسه علمیه ی وسیع و گسترده ای را بنیاد می گذارد و از این طریق موفق به تعلیم و تربیت تعداد زیادی از داوطلبان علوم دینی می شود که از آن جمله می توان سید بدرالدین حسن بن ایوب مشهور به ابن نجم الدین اعرجی حسینی، شیخ شمس الدین محمدبن عبدالعالی کرکی عاملی، زین الدین ابوالحسن علی بن حسن مشهور به «ابن خازن»، شمس الدین محمدبن نجده معروف به «ابن نجده» و شرف الدین مقداد بن عبدالله مشهور به «فاضل مقداد» نویسنده ی کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن» را نام برد(20) (21)وی علاوه بر تدریس و تربیت شاگردان، پاسخگوی مشکلات مذهبی، اعتقادی و اجتماعی مردم بوده است. وی ملجا شیعه و پرچمدار شریعت بود و هنوز نظریات علمی و فقهی وی سرچشمه ی آرای فقهی دانشمندان ماست و کتاب هایش مرجع فقیهان و آرای علمی او نقطه ی استناد آرائشان می باشد. آوازه اش در زمینه فقه و اصول و سهم بزرگش در پیشرفت علوم، روشن تر از آن است که نیازی به شرح و بیان داشته باشد وستودن وی. به ستودن خورشید می ماند که خود مایه ی ستایش مدح کننده ی آن است(22) همچنین شیخ حر عاملی درباره ی شهید اول می نویسد که دانشمندی معتبر، فقیه و محدثی دقیق و مورد اعتماد، دریا دل کامل، جامع فنون عملی و نقلی، زاهد و عابدی پارسا، شاعر و ادیبی اهل قلم، یگانه ی روزگار و درعصر خود بی نظیر بود(23) وی با اطلاع و آگاهی کامل از فقه غنی شیعه با دانشمندان بزرگ اهل سنت نیز در ارتباط بود و در حوزه های درس آن ها شرکت می کرد. چنان بر نظرات فقهی آنان آگاهی و تسلط داشت که اهل سنت در اعمال عبادی و مسائل مذهبی به وی مراجعه می کردند و بر مذهب آنان فتوا می داد. خودش می نویسد مصنفات و مروّیات حدود چهل تن از علمای مکه، مدینه، بغداد، دمشق، بیت المقدس و مقام خلیل در فلسطین را از آنان روایت می کنم. من صحیح بخاری را از گروه زیادی به سند خود آن ها از بخاری و نیز صحیح مسلم، مسند ابی داوود، جامع ترمذی، مسند احمد و دیگر کتاب های آنان را روایت می کنم(24) شهید اول به منظور دیدار و ملاقات علمای بزرگ اسلام و کسب تجارب و بهره مندی از اندوخته های آنان به سیر آفاق پرداخت و به مراکز علمی دمشق، مصر، فلسطین، مکه و مدینه و دیگر شهرها مسافرت کرد. در سال 768 ق در دمشق به محضر فیلسوف بزرگ شیعی و حکیم فرزانه، قطب الدین رازی، مشرف شد و از خرمن دانش او خوشه ها چید و به گواهی نقل روایت از دست مبارکش مفتخر گشت(25)

آثار و تألیفات
 

عمر وی گرچه کوتاه بود ولی آثار زیادی از او به جای مانده است. کتاب «ذکری الشیعه فی احکام الشریعه» که مشتمل بر بحث طهارت و صلات می باشد، از آثار وی است. این کتاب بزرگی است که تألیف جزء نخستین آن در 21 صفر 784 ق پایان یافته و در سال 1271 ق در ایران چاپ شده است(26) همچنین از آثار دیگر وی «الدروس الشرعیه فی فقیه الامامیه» کتاب ارزشمندی در فقه می باشد که بسیاری از ابواب فقه را در بردارد. جزء اول این کتاب در 18 ربیع الاول 784 ق به پایان رسیده و مباحث فقهی در این کتاب تا آغاز باب رهن آمده است. شهید اول پیش از اتمام این کتاب به شهادت رسیده است. به این کتاب حواشی و شروح متعددی نوشته شده است(27)کتاب «غایب المرام فی شرح نکت الارشاد» شرحی است بر «نکت الارشاد» تألیف علامه حلّی، تألیف این کتاب در 15 ذی العقده سال 757 ق توسط شهید اول به اتمام رسیده است و به عقیده برخی، نخستین کتابی است که وی آن را نوشته است(28)«الباقیات الصالحات» شرح مختصری است در رابطه با ذکر تسبیحات اربعه نماز(29) «خلاصه الاعتبار فی الحج والاعتمار» رساله کوچکی است در مناسک حج است(30) «جواز ابداع المحضر فی شهر رمضان» رساله مبسوطی است در تحقیق فقهی مسئله مسافرت در ماه رمضان و نقل قول فقها در این زمینه (31)ز آثار دیگر شهید اول می باشد و از آثار کلامی وی «مقاله التکلیفیه» است که رساله ی مبسوطی در کلام و عقاید می باشد و تألیف آن در 11 جمادی الاول سال 769 ق به پایان رسیده است. شیخ زین الدین یونس شرحی بر این کتاب نوشته است به نام «الرساله الیونسیه» و هر دو کتاب موجود است(32)«اربعون حدیثا » که در آن تنها یک حدیث ذکر شده و چهل حکم تحقیقی از آن استخراج شده است(33). کتاب های «اختصار الجعفریات» که در آن هزار حدیث گرد آوری شده است و شهید اول این کتاب را تلخیص کرده و سیصد حدیث آن را برگزیده است(34) «مزار الشهید» که منتخب الزاریات نام گرفته است و نسخه خطی آن در نجف نزد آقای تستری موجود است(35)«مجموعه الشهید» این مجموعه سه جلد بزرگ است که وی جلد اول آن را در حلّه در سال 766 تألیف کرده است(36) (37)«الدرر الباهره منا لا صداف الطاهره» حاوی کلمات قصاری است از پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) که نسخه ای از این کتاب در کتابخانه محیط طباطبایی در تهران موجود است(38) از آثار حدیثی شهید اول به شمار می آیند، وی آثار شعری نیز داشته است که عبارتند از : «شرح قصیده شفهینی» که شرحی است از قصیده هایی که ابوالحسن شفهینی در مدح امیرالمؤمنین (ع) سروده است(39) «شعرالشهید الاول» این کتاب دیوان کوچکی است که مشتمل بر 20 قطعه شعر و قصیده است(40). شهید اول رساله هایی نیز، در پاسخ به سؤالاتی که از وی شده است، دارد که از آن جمله «جوابات الفاضل المقداد» که نسخه ی خطی آن در کتابخانه ی آستان قدس رضوی در ضمن مجموعه ی رسائل شیخ احمدبن فهد حلی موجود است(41) و کتاب «جوابات مسائل الاطراوی» می باشد(42). مشهور ترین اثری که از شهید اول مانده است کتاب «اللمعه الدمشقیه» می باشد،‌ که یک دوره فقه در احکام عملی اسلام است.

چگونگی تألیف اللمعه الدمشقیه
 

شهید اول درباره ی انگیزه تألیف این کتاب در مقدمه ی آن می گوید:« من این کتاب را به درخواست بعضی از دینداران نوشتم» و شهید ثانی در توضیح آن می گوید: این شخص شمس الدین محمد آوی است، که از نزدیکان و یاران سلطان علی بن مؤید پادشاه خراسان و اطراف آن بود. تا این که تیمور لنگ بر قلمرو سلطان علی بن مؤید مسلط شد و او را جبراً با خود برد و حدود سال 795 ق وفات یافت(43) سلطان علی بن مؤید در سال 766 ق حکومت سربداران را در خراسان به عهده گرفت و از جمله زمامداران شیعه است که با فرستان نامه و هدایایی دوستی و اخلاص خویش را نسبت به این مرجع و عالم دین اظهار می کرد تا این که به طور رسمی از شهید اول درخواست کرد که با تشریف فرمایی خویش به خراسان منصب مرجعیت و زعامت را عهده دار شود. قسمتی از نامه ی حاکم سربداران به شهید اول چنین است: ما در میان خویش کسی را که به فتوایش از لحاظ علمی بتوان اعتماد کرد یا مردم بتوانند عقاید درست را از وی فراگیرند نمی یابیم. از خدای متعال مسئلت داریم که حضرتت به ما افتخار حضور و افشاندن نور بخشد، تا از علمش پیروی کنیم و از راه و رسمش رفتار آموزیم. هرگاه لطف فرمایید و با توکل به خدا و پرهیز از عذر آوردن به این جا تشریف بیاورید، مزید احسان خواهد بود(44) شهید این دعوت را بدون پاسخ نگذاشته و نامه ای به حاکم سربداران نوشته است، اما به موجب حوادث و اتفاقات تاریخی این نامه از بین رفته است. ولی این دعوت باعث شد که شهید اول کتاب اللمعه الدمشقیه را برای هدایت و راهنمایی شیعیان خراسان در قلمرو حکومت سربداران بنویسد، شهید ثانی در این باره می نویسد: سلطان علی بن مؤید در آخرین نامه شریفش که در آن شهید را با محبت و تعظیم و ترغیب بسیار مخاطب قرار داده بود و از وی درخواست نمود که به خراسان رود ولی شهید اول از رفتن امتناع نمود و عذر خواست و کتاب لمعه دمشقیه را در دمشق در مدت هفت روز، بنا بر نقل فرزند بزرگوارش ابوطالب محمد برای او نوشت و تنها منبعی که در مدت تألیف آن در اختیار داشته «مختصرالنافع» تألیف محقق اول بوده است(45) (46)شمس الدین آوی نسخه ای اصل «لمعه دمشقیه» را نزد خود نگه داشت و به همین جهت کسی نتوانست از روی آن نسخه بر دارد. فقط یکی از طلاب در بین راه از اهمیت آن آگاه شده بود. کتاب را از آورنده گرفت و از روی آن نسخه ای برداشت و پیش از آن که بتواند نسخه ی خود را با نسخه اصلی مقابله کند، مسافرت نمود. به همین علت بعضی اشکالات در آن پدید آمد. پس از آن شهید اول نسخه دوم را دید و به مناسبت موضوعات، موارد اشکال را اصلاح نمود. به همین جهت لمعه ی تصحیح شده به دست شهید اول با نسخه ی اصلی کتاب در لفظ تفاوت هایی دارد، این واقعه در سال 782 ق اتفاق افتاد(47)

وصف شهید اول از دیدگاه دیگر علما ء
 

مهمترین اشتغال فکری و عملی شهید اول در زمینه ی فقه بوده، وی ادیب، مفسر، متکلم، رجالی، محدث و اصولی نیز بوده است. چنان که محمدباقر خوانساری(48) در وصف وی گفته است : «شهید اول بعد از محقق حلی بزرگترین فقهای آفاق است. فقه و قواعد احکام همچون مقام شیخ صدوق در نقل احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. همانند شیخ مفید و سید مرتضی است در اصول عقاید و کلام و در بحث و مناظره و پوچ نمودن اندیشه های انحرافی، همچون نجم الائمه رضی، در تلقیح و روشن کردن علم نحو و صرف است.

برخورد با فتنه گران در زمان خویش
 

در عصر شهید اول، شخصی به نام محمد یالوشی عاملی، پرچم مخالفت برداشت و به دنبال فتنه و آشوب در بین امت اسلامی برآمد. وی اگرچه در آغاز از شاگردان شهید اول بود ولی کم کم به جایی رسید که ادعای نبوت کرد و از راه نیرنگ مردم را به مذهب جدیدی دعوت کرد و شهید اول حکم اعدام او را صادر کردوبرای جلوگیری از نشر این بدعت جدید ، حکومت دمشق را وادار کرد که لشکری را آماده کند. آن گاه که لشکر آماده شد به فرمان شهید به مقرّ محمد یا لوشی و پیروانش به نبطیه در جبل عامل حرکت کرد، بین آن ها در آن نقطه جنگ و درگیری شروع شد و سرانجام محمد یالوشی کشته شد و بسیاری از پیروانش از بین رفتند(49)

مظلومیت و شهادت وی
 

تقی الدین جبلی و یوسف بن یحیی گزارشاتی علیه شهید اول تهیه کردند که در آن تهمت های ناروائی مبنی بر داشتن عقاید ناپسند به وی زده شده بود و هفتاد نفر از اهالی کوهستان از طوایفی که نسبت به وی کینه داشتند، علیه وی شهـادت دادند و نخست به فتـوای برهان الـدین مالـکی و عبادبـن جماعـه ی شافعی، شهید اول یک سال در قلعه دمشق زندانی شد. در همین زمینه حدود هزار نفر از اهالی سواحل و عوام جاهل مطالبی نوشته و در محضر قاضی بیروت و قاضی صیدا بردند و همچنین آن صورت جلسه را نزد قاضی دمشق، عبادبن جماعه بردند و او آن را نزد قاضی مالکی فرستاد و به وی گفت : در این قضیه به موجب مذهب خودت حکم صادر کن وگرنه تو را برکنار خواهم نمود. شاه از فرماندهان، والیان، قضات و مشایخ جلسه ای تشکیل داده و شهید اول را احضار نمود و آن صورت جلسه و شهادت نامه را برایش خواندند ولی شهید اول آن را تکذیب نمود اما تکذیب و دلائلش را نپذیرفتند و حکم را به قاضی مالکی ارجاع دادند. قاضی مالکی برخاسته وضو ساخت و دو رکعت نماز خواند و گفت حکم من این است که خونش باید ریخته شود و او را لباس اعدام بپوشانید، آن گاه او را کشتند و به دار آویختند و جسدش را سنگسار کردند و آتش زدند(50) (51) پسر شهید در اجازه نامه ای که شهید اول برای ابن خازن نوشته، به خط خود چنین نوشته است. پدرم ، امام،‌ علامه که این خط مبارک وی است، شمس الدین ابوعبدالله محمدبن مکی روز پنج شنبه دهم جمادی الاول سال 786 ق در داخل قلعه ی دمشق اعدام و سپس همان جا آتش زده شد(52)
نتیجه گیری
در پایان شایان ذکر است که جهان تشیع افراد بنامی چون شهید اول را به خود دیده است که تأثیراتی بس شگرف و ماندنی به میراث گذارده اند که نسل جوان باید از راه و رسم و سیره ی چنین عالمان ربّانی سرمشق گرفته و در زندگی خویش چنین افرادی را الگو قرار داده و بدین نکته توجه داشته باشند که مذهب به حقِّ تشیع الگوهائی همچون ائمه اطهار علیهم السلام داشته که همه ی عالمان متقی و پرهیزگار خود مقلّد و الگوپذیر ائمه طاهرین (ع) بوده اند و با این که در طول تاریخ از زمان حضور حضرات معصومین علهیم السلام تا به حال جهان تشیع در مظلومیت به سر می برده است و لیکن دانشمندان و فقیهان مؤثر در سعادت انسان به عالم بشریت تقدیم داشته است و بی آن که کوچکترین پاداشی از ابناء بشر خواستار باشند خدمات ارزنده ای به جای گذارده اند.

پی نوشت ها :
 

1 . محسن امین اعیان الشیعه، ج 3، ص 281.
2. محمدرضا شمس الدین حیاه الامام الشهید الاول، ص 9-27.
3. نورا... شوشتری مجالس المؤمنین، ج 1، ص 77.
4. محمدبن حسن حر عامللی، امل الآمل، ج 1، ص 15.
5 . محمدرضا شمس الدین حیاه الامام،‌الشهید اول، ص 57.
6 . محسن امین اعیان الشیعه، ج 3، ص 281.
7. محمدبن حسن حر عاملی، امل الآمل، ج 1، ص 193.
8. امل الآمل، همان ص 179.
9. همان ص، 134.
10 . همان ص، 67.
11. همان ص، 193.
12 . همان ص، 179.
13. محمدرضا شمس الدین حیاة الامام الشهید اول، ص 57.
14. همان ص 41.
15. علی دوانی مفاخر اسلام، ج4، ص 330.
16. محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج 7، ص 4.
17 . محمدرضا شمس الدین حیاة الامام الشهیدالاول، ص 38.
18. همان ص ، 41.
19. علی دوانی، مفاخر اسلام، ج 4، ص 330.
20. محمدباقر خوانساری، روضات الجنان، ج7، ص 7.
21. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج107، ص 194.
22. عبدالحسین امینی، شهیدان راه فضیلت، ترجمه جلال الدین فارصی، ص 156.
23. محمدبن حسن حر عاملی، امل الآمل ، ج 1، ص 181.
24. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 437.
25. محمدمهدی آصفی، مقدمه اللمعه الدمشقیه، ج 1، ص 94.
26 . محمدرضا شمس الدین، حیاة الامام الشهید الاول، ص 69.
27. آقابزرگ الذریعه، ج 8، ص 145.
28 .محمدرضا شمس الدین، حیاة الامام الشهید، ص 63.
29 . آقا بزرگ، الذریعه، ج5، ص 241.
30 . محمدرضا شمس الدین، حیاة الامام الشهیدالاول، ص 63.
31 . الذریعه، ج 5، ص 241.
32 . همان ج 4، ص 408.
33 . محمدرضا شمس الدین، حیاة الامام الشهیدالاول، ص 64.
34 . همان، ص 65.
35 .الذریعه، ج 20، ص322.
36 . همان ص، 112.
37 . محمدرضا شمس الدین، حیاة الامام، الشهیدالاول، ص 67.
38 .آقابزرگ، الذریعه، ج8،ص 90.
39.محسن امین اعیان الشیعه، ج8، ص 192.
40 .حیاة الامام الشهید الاول، ص65.
41.آقابزرگ، الذاریعه، ج5، ص212.
42.حیاة الامام الشهیدالاول، ص 68.
43 . محمد مهدی آصفی، مقدمه اللمعه الدمشقیه، ج 1، ص 23.
44. عبدالحسین امینی، شهیدان راه فضیلت، ترجمه جلال الدین فارسی، ص 168.
45. محمدمهدی آصفی، مقدمه اللمعه الدمشقیه، ج 1، ص 24.
46 . محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج 7، ص 10.
47. محمدمهدی آصفی، مقدمه اللمعه الدمشقیه، ج 1، ص 23 و 24.
48 . محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج 7، ص 4.
49. محمدمهدی آصفی، مقدمه اللمعه الدمشقیه، ج 1، ص 136.
50 .عبدالحسین امینی، شهیدان راه فضیلت، ترجمه جلال الدین فارسی، ص 159-160.
51. محمدمهدی آصفی، اللمعه الدمشقیه، ج1، ص 146-147.
52 .محمدباقر خوانساری، روضات الجنات، ج 7، ص 13.
 

منابع و مآخذ
1.امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین ، انتشارات دارالتعارف المطبوعات، بیروت ،1418ه ق
2.امینی، عبدالحسین، شهیدان راه فضیلت، ترجمه جلال الدین فارسی، انتشارات روزبه ،تهران ، 1362 ه ش
3.آقا بزرگ تهرانی ،محمدمحسن الذریعه، انتشارات اسماعیلیان ، قم ، 1387 ه ق
4.آصفی، محمدمهدی، مقدمه ی اللمعه الدمشقیه،انتشارات جامعه النجف الدینیه ، چاپ اول ، نجف اشرف ، 1386ه ق
5.حر عاملی، محمدبن حسن، امل الآمل ، انتشارات دارالکتاب السلامی،قم 1413ه ق
6.خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات،‌ انتشارات اسماعیلیان، قم 1390ه ق
7.دوانی، علی، مفاخر الاسلام ، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران 1377ه ش
8.شوشتری،نورالله بن شرف الدین،مجالس المؤمنین،انتشارات اسلامیه، تهران 1354ه ش
9.شمس الدین، محمدرضا، حیاه الامام الشهید الاول، بیروت
10.مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، انتشارات داراحیاالتراث العربی ،بیروت 1403ه ق
11.نوری، میرزا حسین ، مستدرک الوسائل، انتشارات مؤسسه آل البیت (ع) الاحیاالتراث ، قم 1411ه ق
/ع