اسرار و معجزات علمی قرآن در مورد آب و آب‌شناسی (۱)

بخش اول: ابر، باد و باران
 

چکیده
 

هدف از نزول قرآن کریم، هدایت بشر به سوی خدا و معاد و فضایل اخلاقی و سجایای انسانی است اما این کتاب مقدس گاهی در ضمن رهبری بشر یا در میان سخن از قدرت بی پایان خداوند، پرده از اسراری برداشته که با تحولات اخیر علمی و به کمک وسایل پیشرفته به آنها پی برده‌اند و هر روز نیز، حقایق تازه‌تری از آن کشف می شود. البته برخی از فلاسفه یونان نیز، قبل از قرآن برخی از این اسرار را متذکر شده‌اند (نه به صراحت) بنابراین در همه ی موارد این اسرار علمی، اعجاز علمی قرآن را ثابت نمی‌کند اما این رازگویی‌ها و اشاره‌های علمی قرآن، عظمت و نهایت‌ ناپذیری این کتاب مقدس را می رساند. در این مقاله، اسرار مربوط به مراحل تشکیل ابرهای باران‌زا، رعد و برق و رابطه آن با تگرگ، مقیاس باران، حیات‌دهندگی باران و ... بر اساس یافته‌های قرون اخیر بررسی شده و اشاره‌هایی قرآن در این زمینه‌ها، تحلیل می شود.
کلمات کلیدی: قرآن، ابر، باران، علوم مدرن.

1.مقدمه
 

هر پیامبری برای اثبات پیامبری خود، معجزه یا معجزاتی داشته که نوع آن به شرایط دوران آن پیامبر، بستگی داشته است. مثلاً شکافتن کوه و در آوردن شتر زنده از آن توسط حضرت صالح (ع) (در دورانی که مردم کوه را می‌تراشیده و در آن ساختمان می‌ساخته‌اند)، اژدها کردن چوب، توسط حضرت موسی (ع) (در دوران سحر) و شفای نابینا و زنده کردن مردگان توسط حضرت عیسی (ع) (در عصر پزشکی). دوران حضرت محمد (ص) و دوران بعد از ایشان، عصر علم و ادبیات بوده، به این دلیل معجزه وی (قرآن کریم) در زمینه علم و ادبیات می باشد [12].
معجزه بودن قرآن، به این معنی است که علومی که در قرآن آمده است، ارتباطی به سواد خواندن و نوشتن داشتن یا نابغه بودن ندارد بلکه علوم آن یا تلسکوپی است یا میکروسکوپی و برای رسیدن به آنها، نیاز به فرستادن زیر دریایی در اعماق چند کیلومتری اقیانوسها یا فرستادن فضانورد و ماهواره به فضا و نیاز به داشتن دستگاه‌های پیشرفته امروزی و یا انبوهی از اطلاعات علمی امروزی است که غالباً توسط دستگاه و در آزمایشگاه‌های مجهز به دست می‌آیند [12]. البته کمی از علومی که در رده نظریه‌پردازیهای بشر است نیز، در قرآن وجود دارد که برای تصحیح اندیشه‌های مسلمانان و دور کردن آنها از نظریه‌های نادرست آن روز بوده است ولی باز هم گفته شدن آنها از طرف قرآن و از طرف انسان به طور دقیق یکی نیست. مثلاً کسی که گفت زمین به دور خورشید می‌گردد. بر این مبنا این حرف را زد که با تلسکوپ دید که سیاره زهره به دور خورشید می‌گردد نه به دور زمین.
یا کسی که گفت خشکی‌های زمین از هم جدا و دور شده‌اند بر این مبنا این نظر را داد که نقشه زمین را در دست داشت و دید که قاره‌ها تقریباً به هم منطبق هستند. ولی در 1400 سال پیش، هیچ زمینه‌ای برای بیان آنها در قرآن وجود نداشته است. همچنین قرآن از بیان همه اینها، دنبال هدف خودش است [12]. قرآن همیشه در هر چیزی توحید را جست‌وجو می‌کند و می‌خواهد یک راه ارتباطی میان خدا و انسان برقرار کند ولی تعبیراتی که قرآن در این موضوعات استفاده کرده است؛ برای کسانی که با پژوهشهای علمی به ویژه عصر جدید آشنا هستند، خیلی اعجاب‌انگیز و حتی اعجازآمیز از کار در آمده است [2].
اندیشه ی عملی‌نگری به قرآن، اولین بار توسط “امام ابوحامد غزالی” مطرح شد ایشان معتقد بودند که قرآن تمام علوم گذشتگان و آیندگان را در بر دارد. پس از وی، “فخر رازی” این نظریه را به کار برد و در تفسیر آیات قرآنی از آن استفاده کرد. در دوران معاصر نیز که، پیشرفت علوم و فن‌آوری، افکار مادی‌گرانه را رواج داده است، دانشمندان اسلامی به اندیشه احیای دین و رفع شبهه “نزاع علم و دین” به این گرایش تفسیری روی آوردند. مخالفان این گرایش تفسیری، معتقدند که حقایق قطعی و نهایی و لا یتغیر قرآنی را نباید با نظریه‌های متغیر علمی مترادف دانست و این کتاب شریف، اجل از آن است که با یافته‌های عقل ناقص بشری به تفسیر در آید البته باید گفت: اگر در پرتوی حقایق علمی، هدایت قرآنی حاصل آید و این گرایش به تکلف نگراید، منعی از آن نیست [1].
بنابراین قرآن مجید، برای تدریس علوم و فنون زندگی که بشر، به نیروی تفکر می تواند؛ به آنها دست بیابد، نیامده است و هرگز پیامبر (ص) برای این مبعوث نگردیده که علوم فیزیک و یا شیمی و یا دیگر مسائل ریاضی و نجومی و فلکی را به انسان بیاموزد زیرا قرآن ـ همان طور که خود را معرفی کرده است ـ کتاب هدایت و تربیت است و هدف از نزول آن، رهبری بشر به سوی خدا و رستاخیز و فضایل اخلاقی و سجایای انسانی است ولی گاهی قرآن در ضمن رهبری بشر به مبدأ و معاد، یا در میان سخن از قدرت بی پایان خدا، پرده از روی اسراری برداشته است که قبل از تحولات اخیر علمی، هیچ کس از آن آگاه نبود و اسراری از جهان آفرینش را در خود منعکس کرده است که نمی توان آن را معلول تصادف و یا نتیجه اطلاعات زمان دانست [7].
به راستی قرآن، کتاب نامتناهی و بی پایانی است که هر چه بینش‌ها وسیع‌تر و دیدها عمیق‌تر شود و هر چه درباره آن پژوهشها و مطالعات زیادتری انجام گیرد، رموز و اسرار آن رخ می‌نماید و حقایق جدیدی از آن کشف می شود. قرآن این حقیقت را چنین بیان می‌نماید: “آیات خود را در دور دستها و در درون خودشان به آنها نشان خواهیم داد تا جایی که برای آنها روشن شود که این قرآن حق است”. (1) پیامبر عالی‌قدر (ص) نیز در سخنان خود به خصیصه ی “نهایت‌ناپذیری” قرآن اشاره نموده و می‌فرمایند: “قرآن ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد. شگفتی‌های آن پایان نمی‌پذیرد و تازه‌های آن کهنه نمی شود”. (2) امیرمؤمنان (ع) نیز در یکی از خطبه‌ها به این ویژگی اشاره نموده و می‌فرمایند: “قرآن مشعل فروزانی است که فروغ و تابش آن به خاموشی نمی‌گراید و دریای عمیقی است که فکر بشر به ژرفای آن نمی‌رسد” (3) [7].
امروزه، وقتی آیات قرآن در مورد نقش آبها در زندگی انسان بررسی می شود، به نظر می‌رسد که همه آنها، نظرهای کاملاً آشکاری است زیرا امروزه در عصر علم و تکنولوژی، ‌همه مردم با تفصیل بیشتر یا کمتر، آب در طبیعت را می‌شناسند اما اگر مفاهیم و نظریات متفاوت قدیمی در این خصوص در نظر گرفته شود؛ مشخص می شود که داده‌های قرآنی ناشی از مفهوم های اسطوره‌ای نیست که در قدیم شایع بود و در آنها مطالعات نظری فلسفی، از داده‌های مشاهده‌ای سهم بیشتری داشت.
در این مقاله، اسرار علمی قرآن در مورد نحوه تشکیل ابرهای باران‌زا، رعد و برق و رابطه آن با تگرگ، مقیاس باران، ویژگی حیات‌دهندگی باران و ... تشریح می شود.

2.نقش باد در تشکیل ابر و باران
 

در برخی آیات قرآن، باد به تنهایی (تقریباً همه جا به صیغه مفرد (ریح)) و در برخی دیگر با ابر و باران آمده است. در آیاتی که باد و ابر و باران با هم آمده‌اند (همانند آیه 48 سوره روم)، نکات حساس زیر شایان توجه است [2 و 9].
اسم باد همه جا قبل از ابر و باران آمده است؛
وزش باد با کلمه “ارسال” و بیشتر موارد به صیغه مضارع است. ارسال، این مفهوم را می رساند که چیزی از مبدأیی به مقصدی با نیرو و وسیله‌ای برای مأموریتی به راه افتاده باشد و صیغه مضارع استمرار را می رساند که لازمه رطوبت‌رسانی مداوم می باشد.
همه جا به صیغه جمع آمده است، صیغه جمع بودن می تواند، حاکی از فراوانی و کثرت و استمرار باشد و هم خبر از وجود بادهای متعدد (یعنی جناحهای سرد و گرم) بدهد که هر دو از شرایط اصلی تشکیل ابر و ریزش باران است. به حسب استقصایی که کرده‌اند، هر جا این کلمه، مفرد آمده است، آنجا بادهایی ذکر شده که منشأ خرابی و هلاکت و عذاب بوده است، مثل “ارسلنا علیهم الریح العقیم” و هر جا که قرآن باد را به عنوان یک مبشر رحمت بیان کرده است، به صورت جمع ذکر فرموده است: “ریاح”. علم امروز، ثابت کرده است که بادهایی که منشأ بارانها می‌شوند، یک جبهه ندارند بلکه، جبهه‌های مختلفی است که به شکل خاصی دست به دست یکدیگر می‌دهند و فقط در آن وقت است که منشأ باران می‌شوند. این نکته در برخی احادیث نیز تصریح شده است؛ در یکی از دعاها، وارد شده است که “خدایا باد را برای ما ریاح قرار بده نه ریح” (4). حتی از ائمه علیهم‌السلام سؤال کرده‌اند که مگر چه فرق است میان “ریح” و “ریاح”؟ عین همین جواب را داده‌اند، گفته‌اند که هر وقت باد، یک جناحی باشد عذاب و هر وقت چند جبهه‌ای باشد رحمت است. امام علی (ع) نیز باد را به پرنده‌ای که دارای یک سر و بالی‌ای می باشد، تشبیه کرده‌اند. عین این تعبیر را دانشمندان امروزی به کار برده‌اند و حدود پنجاه سال است که ثابت کرده‌اند که گاهی حرکت باد به این شکل است، یعنی اگر کسی جناحهای مختلف و وضع حرکت را ببیند، ‌خیال می‌کند یک پرنده عظیمی روی دنیا را گرفته است.
ارسال باد، عنوان مقدمه و عامل موجده ی ابر و بارندگی را دارد.
خداوند در آیات متعددی، بادها را به عنوان نشانه و عوامل باران معرفی نموده است. برخی از این آیات عبارتند از:
“خداوند کسی است که بادها را فرستاد تا ابرهایی را به حرکت در آوردند سپس ما این ابرها را به سوی زمین مرده‌ای راندیم و به وسیله آن زمین را پس از مردنش زنده می‌کنیم...” (5)
“اگر او اراده کند، بادها را ساکن می سازد تا آنها بر پشت دریا، بی حرکت بمانند. در این، نشانه‌هایی است برای هر صبر کننده شکرگزار” (6)
“... و در تغییر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه‌هایی برای اندیشمندان وجود دارد” (7)
“و او خدایی است که بادها را برای بشارت پیشاپیش رحمت خود فرو فرستاد و از آسمان، آبی را برای شما آبی نازل کردیم” (8)
“ما بادها را برای بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم و از آسمان آبی نازل کردیم و شما را با آن آب، سیراب ساختیم...” (9)
مفسرین در مورد بارور ساختن در این آیه (حجر ـ 22) اختلاف دارند؛ برخی فقط لقاح گیاهان، برخی فقط لقاح ابرها و برخی هر دو را عنوان کرده اند. برداشت از “باورکنندگی” باد در مورد گیاهان، کمک به لقاح گیاهان از طریق گرده‌افشانی می باشد که موضوع مورد بحث این مقاله نیست، اما در مورد ابرها، تا اوایل قرن بیستم، تنها ارتباطی که بین باد و باران شناخته شده بود، حرکت ابرها توسط باد بود اما یافته‌های جدید هواشناسی، نقش باروری باد در تشکیل باران را نشان داده‌اند: همان طور که در مراحل تشکیل ابر ملاحظه خواهد شد، بادها بخار آب شناور در هوا را با ذراتی که از دریا می‌برند بارور می‌سازند و به تشکیل باران کمک می‌کنند. اگر بادها این ویژگی را نداشتند، قطرات آب هرگز در لایه فوقانی جو، تشکیل ابر نمی دادند. مرحوم “طبرسی” (548 ق) از نخستین کسانی است که لقاح را به معنی آبستنی ابرها دانسته است. استاد مکارم شیرازی نیز تفسیر لقاح ابرها را برای آیه، می‌پذیرند و تفسیر لقاح گیاهان را رد کرده و نوشته است: “لواقح جمع لاقح به معنای بارورکننده است، در اینجا اشاره به بادهایی است که قطعات ابر را به هم می‌پیوندد و آنها را آماده باران می سازد” [4]. مهدی بازرگان نیز این معنی را پذیرفته است و چنین می‌نویسد: “آیه دلالت بر لقاح ابرها و بارور شدن آنهاست که در نتیجه لقاح آن، باران می‌بارد... اما باید دانست تأمین دو شرط فوق (وجود بخار آب در هوا و اشباع شدن و تقطیر آن در رسیدن هوای جو به حالت اشباع)، برای تشکیل ابر و ریزش باران کافی نیست، یک عمل یا شرط سوم نیز ضرورت دارد: “بارور شدن” یا عمل لقاح... بخار آب ممکن است، با وجود رسیدن به حالت اشباع، تقطیر نشود و وقتی تقطیر شد؛ دانه‌ها آن قدر ریز و معلق در هوا بمانند که سقوط نکنند و باران نبارد مگر آنکه با ذرات نامریی نمک که به وسلیه باد از روی دریا آورده شده است، نطفه‌های جذب و آماس کننده‌ای تشکیل شود. یا مهمتر از آن، رطوبت هوا به دور برگه‌های متبلور برف که در ارتفاعات بالاتر منعقد شده و به وسیله باد پوشیده می شود، جمع گردد و بالاخره قطرات ریز اولیه باران در اثر اختلاط و تلاطم و تصادم بادها به هم بپوندد تا رفته رفته درشت شده و در اثر وزن به نسبت زیاد خود از خلال توده‌های ابر سقوط گردد... خلاصه آنکه، تشکیل و تقویت ابر و به خصوص نزول باران یا برف بدون عمل لقاح که با دخالت و تحریک باد صورت می‌گیرد، عملی نمی شود” [4]. ایجاد باران مصنوعی، مانند تلقیح مصنوعی حیوانات است، به این ترتیب که در هوای صاف یا با قطعات متفرق ابر که گرم و مرطوب و آماده برای ابر شدن بوده ولی در حال تأخیر تعادل باشد گرد یخ متبلور (انیدرید کربنیک) را یا بعضی املاح سرد و جذب کننده ی رطوبت یا غبار به وسیله هواپیما می‌پاشند [4]. باید دقت کرد که این عمل تنها وقتی موفق است که در شرایط مطلوب صورت گیرد. شرط اول این است که ابرها باید از نوع خاصی، که به ابر بسیار سرد مشهورند، باشند. در این نوع ابر، ذرات آب تشکیل دهنده ابر در دمای زیر صفر درجه قرار دارند. شرط دیگر بارورسازی مؤثر و پر باران ابرها این است که جنس ابرها از نوع کومولوس باشد.
پایگاه قرآن‌شناسی نیز در مورد این آیه چنین بیان می‌نماید که بادها، لقاح‌های گوناگونی را انجام می‌دهند و باعث بارندگی می‌شوند:
•بادها ذرات نامرئی بخار آب موجود در هوا را به ذرات دود، غبار، نمک و غیره می‌زنند و آنها را دور ذرات مزبور جمع می‌کنند (بدون مواد مزبور ذرات بخار به هم نمی‌پیوندند)؛
•بادها ابرها را جمع و متراکم می‌کنند.
•بادها موجب می‌شوند تا ابرها، دارای بار الکتریکی مثبت و منفی شوند؛
بادها با حرکت دادن ابر، باعث می‌شوند که جریان برق، ذرات بخار آب را به هم ترکیب کند. با ترکیب ذرات بخار، قطره‌های ریز تشکیل می‌شوند که تا حد سقوط کردن، سنگین شده و سقوط می‌کنند و در مسیر سقوط خود با ذرات دیگر، برخورد و آنها را جذب می‌کنند و بزرگ و بزرگتر می‌شوند و به صورت قطره (باران) سقوط می‌کنند.
همه کارکردهای مذکور باد، نوعی عمل بارورسازی است (یعنی: معنی واژه لقاح همه آن موارد را در بر می‌گیرد) [12].
“فرانکلین، برای اولین بار در سال 1752 ثابت کرد که ابرها دارای بار الکتریکی هستند. وی اظهار داشت که دو نوع الکتریسته با بارهای مختلف و مخالف، یکدیگر را جذب و دو بار همنام همدیگر را دفع می‌کنند. بنابراین ابرهایی که دارای یک نوع بار الکتریکی هستند، از همدیگر جدا می‌شوند اما خداوند متعال، بر خلاف خاصیت فیزیکی و الکتریکی، آنها را توسط باد جمع می کند و مانع از پراکندگی و دوری آنها از یکدیگر می شود. فقط در این تجمع است که ابرها بزرگ شده و قطعات هماهنگ و عظیمی را تشکیل می‌دهند. همچنین بادهای برانگیخته از زمین، دارای بار الکتریکی مثبت هستند که با برخوردشان با بار الکتریکی موجود در فضا، میدان الکتریکی گسترده‌ای را به وجود می‌آورند که بالاخره منجر به پیدایش باران می شود (بدین ترتیب که از حوزه ی الکتریکی، موجب تبدیل بخار آب به قطرات ریز آب شده و کم‌کم این رویداد طبیعی افزایش می‌یابد تا آنجا که منتهی به ریزش باران می‌گردد). بنابراین عواملی که در ریزش باران، نقش مهمی به عهده دارند و ابرها را تبدیل به باران می‌کنند، یکی الکتریسته ی جوی و دیگری باد است که سبب پیدایش حوزه الکتریکی می شود [3].
شکل 1، عکسهای ماهواره ای مبین نقش بادها در تشکیل ابر و شکل(2)، نقش باد در تشکیل ابر و ریزش را نشان می دهد.

(الف) در این تصاویر ماهواره ای که طی 11 روز گرفته شده است، دیده می شود که گردبادها ابرها را می چرخانند و گرداب ابری، شکل می گیرد و ابرها را جمع می کند. قطر این ابر در حدود 200 کیلومتر و قطر سوراخ مرکز در حدود 10 کیلومتر است.[12]

3.مراحل شکل‌گیری ابر و بارش باران و تگرگ
 

مراحل تشکیل باران، سالهای طولانی به عنوان یک راز بزرگ باقی مانده بود تا اینکه در دهه‌های اخیر با کمک وسایل پیشرفته مانند هواپیما، ماهواره و کامپیوتر به مطالعه بادها، اندازه‌گیری رطوبت، تعیین سطح فشار اتمسفر و ... پرداخته و به جزئیات شکل‌گیری ابرها و ساختمان و نحوه عمل آنها پی‌ برده‌اند. مراحل تشکیل باران شامل 3 مرحله است: ابتدا مواد خام باران توسط باد در هوا بالا می‌روند. بعد ابرها تشکیل می شود و سرانجام قطرات باران فرو می‌ریزند [15].
دو نوع ابر وجود دارد که باران را نتیجه می‌دهند و بر اساس شکل‌شان، به دو دسته تقسیم می‌شوند: استراتوس (10) (نوع لایه‌ای) و کومولوس (11) (نوع توده‌ای). ابرهای لایه‌ای خود به دو دسته استراتوس و نیمبواستراتوس (نیمبو به معنی باران است) تقسیم می‌شوند. ابرهای توده‌ای نیز خود به کومولوس، کمولونیمبوس (اگر ارتفاع ابرهای کومولوس خیلی زیاد شود به ابرهای کومولونیمبوس که معمولاً همراه رعد و برق هستند، تبدیل می‌شوند) و استراتوکومولوس تقسیم می شود. (12) این ابرها با شکل پف کرده و انباشته شده روی یکدیگر مشخص می‌شوند. کومولوس و “کمولونیمبوس” ابرهای توده‌ای حقیقی هستند و استراتوکومولوس شکلی از کومولوسهای تغییر شکل یافته و گسترش یافته است (شکل 3) [13]. آیه 43 سوره “نور”، مراحل تشکیل ابرهای باران‌زای توده‌ای (نوع کومولونیمبوس) و آیه “48” سوره “روم” مراحل تشکیل ابرهای باران‌زای لایه‌ای را بیان می‌کند.

پی‌نوشت‌ها:
 

* کارشناس بهره‌برداری شرکت آب و فاضلاب استان قم
**
کارشناس آب بحساب نیامده و مدیریت مصرف آب و فاضلاب کشور
 

منبع: مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد
پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.