نگاهی به زندگانی و سبک تلاوت استاد محمود علی البنا
دوره سوم قاریان کشور مصر را عصر طلایی تلاوت نامیده اند. چه نام نیکویی برگزیده شده برای سال هایی که قاریان محبوبی چون مصطفی اسماعیل، منشاوی و عبدالباسط در آن زندگی می کردند ولی به غیر از قاریانی که نام برده شد، قاریان دیگری نیز بودند که به اعتبار دوره سوم تلاوت در مصر افزودند، قاریانی که سبک متفاوتی خلق کردند و گوش مستمعین زیادی را با نوای الهی نوازش دادند. در این مطلب نگاهی خواهیم داشت به روزهای سپری شده استاد شیخ محمود علی البنا که به دلیل کیفیت تلاوت هایش به «درّ ه القراء» معروف شده است.
زند گینامه
این بار نوبت یکی از روستاهای محروم استان منوفیه بود که زادگاه حنجره ای طلایی باشد تا آیات خداوند متعال را به گوش جهانیان برساند. سال 1926 میلادی در روستای شبراباص، شیخ علی البنا صاحب فرزندی پسر شد و به یمن نام مبارک رسول اکرم (ص)، نام محمود را برای او برگزید.
علاقه وافر پدرش به قرآن کریم دری شد تا از هیچ تلاشی برای موفقیت فرزندش فروگذار نکند. از کودکی او را به مکتب استاد موسی برد تا قرآن را حفظ کند و شاگرد قرآن باشد. از همین جا بود که استعداد محمود بروز کرد تا استادش نسبت به آموزش او حریص تر از دیگران باشد.
استاد محمود علی البنا درباره خاطرات کودکی و زمانه ای که به مکتب می رفت، این چنین می گوید: «من بر آنچه هر روز از مکتب فرا می گرفتم، بسیار حریص بودم. کل شب را بیدار می ماندم و نمی خوابیدم، مگر بعد از حفظ کردن قسمتی که باید فردا در مقابل استاد بیان می کردم و بعد از حفظ آن به قسمتی که قبلا حفظ کرده بودم مراجعه می کردم تا بتوانم هر دو را بیان کنم تا اتصال مستحکمی میان قسمت های مختلفی که حفظ کرده بودم، برقرار شود.»
محمود علی البنا از کودکی از سبک قاری پیش از خود، یعنی استاد رفعت تقلید می کرد. همین موضوع هم باعث شده بود تا مردم زیادی مشتاق شنیدن صدای او شوند و موقع تلاوت، در اطراف او حلقه بزنند. جالب است بدانید آن قدر تلاوت قرآن کریم با مردم مصر آمیخته شده است که در قدیم قاریان در کنار کوچه ها می نشستند و به تلاوت قرآن می پرداختند. مردم رهگذر نیز دور آنها حلقه می زدند و با جان و دل تلاوت قرآن را استماع می کردند. جالب تر اینکه برخی اوقات به دلیل نزدیکی قاریان، صدای یک قاری به گوش قاری دیگر می رسید ولی قراء به حدی تبحر داشتند که هیچ خللی در لحن و پرده تلاوتشان وارد نمی شد. استاد علی البنا در همان دوران به کودک خارق العاده معروف شده بود. او نسبت به هم سن و سالان خود آن قدر پیشرفت داشت که یادگیری اختلاف قرائت را آغاز کند. او دو سال در مکتب احمدی به فرا گرفتن علوم قرآن و قرائات ده گانه پرداخت و پس از آن به قاهره، مرکز علمی مصر عزیمت کرد.
محمود علی البنا 22 ساله بود که اولین قرائتش از رادیو پخش شد. در واقع ورود قاریان مصری به رادیو یک مقام و درجه به حساب می آید که علی البنا توانست در جوانی به آن دست یابد. او وقتی وارد رادیو شد، صدای برخی قراء قدیمی تر به صدا در آمد که چرا دستمزد علی البنا بیشتر از آنهاست. آنها خواستار این شدند که یا حقوقشان افزایش یابد یا اینکه حقوق علی البنا مثل آنان شود. این اعتراض نتیجه ای نداشت جز آنکه محمود علی البنا به عنوان تنها قاری در رادیو بماند و تلاوت هایش بیشتر شود که این مساله باعث شهرت او میان مردم شد.
استاد محمود علی البنا، جمعیت نقابة القراء را در سال 1983 تأسیس کرد و برای آن بیش از 20سال تلاش کرد و زحمت کشید تا تشکیل آن از مجلس مصر رأی آورد. پس از تشکیل نقابة القراء، وی به دلیل ارادتی که به استاد عبدالباسط داشت، او را به عنوان ریاست این جمعیت معرفی کرد و خود سمت نایب رئیسی را به عهده گرفت.
وی قاری مساجدی چون الملک و الرفاهی و البدوی نیز بود که پس از فوت استاد خلیل الحصری پنج سال توفیق حضور در مسجد امام حسین (ع) قاهره را پیدا کرد.
استاد محمود علی البنا برای رساندن صدای قرآن به تمام قاره های جهان سفر کرد. او، هم به عنوان قاری و هم به عنوان داور به کشورهای مختلف مسافرت می کرد و عاشقان قرآن را از صدای گرم خودش بهره مند می ساخت.
در نهایت استاد پس از 59 سال زندگی سراسر آمیخته با قرآن، در سال 1985 میلادی دار فانی را وداع گفت. جهت تکریم این قاری گران قدر برخی از خیابان های استان سوهاج مصر را محمود علی البنا نام نهادند.
او شخصیتی چند بعدی داشت. بعد از فوت وی این مساله فاش و روشن می شود که شخص استاد محمود علی البنا از اولاد امام هادی (ع) است که نسبت وی با 26 واسطه به امام هادی (ع) می رسد. همچنین او جزو اشراف مصر بود. در مصر به این گروه سادات الاشراف می گویند و برای محمود علی البنا شجره نامه دقیقی وجود دارد که توسط دختر او، آمال البنا منتشر شده است.
ویژگی های فنی
به اذعان بسیاری از کارشناسان فن تلاوت قرآن کریم، استاد محمود علی البنا از صدایی پر حجم و با استحکام برخوردار بوده است. هر چند صدای ایشان در مقایسه با قاریان دیگر مصری از انعطاف کمتری برخوردار بوده که همین مساله باعث شده تا تحریرهای کمتری در تلاوت ایشان ببینیم ولی با تمام این اوصاف، شاهد استفاده درست و بجا از پرده های صوتی در تلاوت های ایشان هستیم.
این موضوع که استاد علی البنا به نحو شایسته ای از ویژگی های صوتی خودش در تلاوت ها استفاده می کند، برای مقلدین بسیار آموزنده است. از این روست که سبک و سیاق خواندن استاد به عنوان یک سبک آموزشی و کلاس قابل استفاده است و بسیاری از کسانی که در وادی قرائت تلاش می کنند، می توانند از تلاوت های ایشان استفاده کنند.
اینکه یک قاری با شناخت و تسلط بر ویژگی های صوتی و توانایی های حنجره خود بتواند الحان و مقامات موسیقایی را بر آیات کلام وحی اجرا کند، اصل مهمی است که موجب موفقیت و تاثیر گذاری آن قاری می شود که ما این مهم را در سبک استاد علی البنا شاهد هستیم.
همچنین از دیگر خصوصیات فنی تلاوت های ایشان حزنی است که در صدای استاد علی البنا وجود دارد. حزین تلاوت کردن قرآن کریم، عمل به فرمایش معصوم است که استاد علی البنا به خوبی آن را به منصه ظهور رسانده است.
نظر اساتید درباره شیخ محمود علی البنا
استاد محمد رضا شهیدی پور
در اجرای مقامات قرآن و نغمات، حالت کلی استاد علی البنا، وقار، صلابت، ترس و خشوع در قرائت است. یعنی وی را استادی خاشع می شناسند که در بخش قرار، جواب و جواب جواب دچار تکلف نشد.
روش استاد علی البنا برای اجرای کامل یک ردیف موسیقی بلکه اوج صدا، بم صدا و همه اینها دارای حساب و کتاب بود. یک جایی که استاد به اوج خواند دلیل فنی و معنوی داشت و آنجایی که استاد با بم اجرا کرد، دلیل لحن بیانی داشت. هیچ کاری را ایشان بدون دلیل انجام نمی داد. همه اینها یک نظم و سبک خاصی داشت.
بنابراین در مجموع قرائت این استاد لحاظ می کنیم که واقعا اسطوره ای بود که توانست با استفاده از سبک اساتید قبل از خودشان، شیوه ای را ارائه کند که بیشتر جنبه لحن بیانی را به تصویر کشیده است. او با این کار معانی آیات قران را به تصویر کشیده و تعبیر کرده و از طرف دیگر از نظر اجرای مقامات و نغمات هم نسبت به قاریان دیگر دست کمی نداشته. بخشی از الحانی که ایشان اجرا کرده، منحصر به فرد است و در قرائت دیگران چنین ترکیب و شیوه ای را نداریم.
شخصیت استاد محمود علی البنا، شخصیت چند گانه و در واقع می شود گفت شخصیتی است چند بعدی؛ اولا وی دارای صدای بسیار زیبا و ملکوتی بود که می توان گفت صوت المحب الملائکه است؛ از نظر چهره، چهره بسیار زیبا و چهره آرامی داشت. از نظر لباس، فردی خوش لباس است و پوشش زیبایی دارد به همه اینها توجه داشت، از نظر اخلاق نیز فردی بسیار خوش خلق بود.
همچنین اجرای کامل مقامات و استفاده صحیح و بجا از پرده های موسیقایی برای انتقال مفاهیم قرآنی در تلاوت های استاد محمود علی البنا بسیار مشهود است.
استاد مهدی قره شیخ لو
در رابطه با صدای استاد مرحوم محمود علی البنا اول اینکه صدای وی صدای کاملی بوده که هر سه بخش صدا را به نحو احسن داشته، یعنی هم بم صدا، توسط صدا و هم اوج صدا. ما در بعضی از قاریان داریم که با اینکه قاریان شناخته شده و مشهوری هم هستند صدای کامل را ندارند یا توسط و اوج دارند یا بم و توسط دارند ولی در این استاد این ویژگی از آن نکات مهم است که هر سه بخش صدا را با کیفیت مطلوب و در حد اعلی داشته است.
نکته دیگری که از ویژگی قرائت محمود علی البنا است و در قاریان دیگر کمتر است این که در قرائت از پرده بم صدا استفاده زیادی دارند که معمولا در تلاوت های دیگر کمتر است و اگر ما در تلاوت های ایشان درصد بگیریم، می بینیم که ایشان با توجه به شناختی که از صدایش داشته و تأثیر گذاری ای که این بخش صدایی داشته، از این پرده صداییش در قرائت خیلی استفاده می کند. ویژگی صوت و شخصیت هر قاری شاید به عبارتی بتوان گفت که طنین صدای آن قاری است، در صدای استاد علی البنا، در آن طنینی که آن صدا داشته، یک حزنی همراه است که شاید بشود گفت بخش اعظم جذابیت و تأثیر گذاری تلاوت به همین حزنی که در صدای وی هست، بر میگردد که وی به این قسمت خوب واقف بود و در تلاوت ها بسیار از آن استفاده می کرد.
ویژگی هایی که در تلاوت علی البنا وجود دارد، یکی اینکه وقتی وارد یک مقام می شوند، واقعا حق آن مقام را ادا می کنند و از تعدد مقامات بدون اینکه یک مقام کامل شود، در خواندن پرهیز دارد و این یکی از نکات آموزنده است که می شود به آن توجه داشت. نکته بعدی ای که در تلاوت علی البناء مشهور است، نوع استفاده از صدا با ویژگی های منحصر به فردی است که صدای وی دارد و بعضی از این ویژگی ها ممکن است حالت متضاد هم داشته باشند.
تلاوت با تیک تاک
بهترین تلاوت های استاد علی البنا مربوط به سال 1951 است که وی با 11 نفر از قاریان برتر مصر تلاوت های 15 دقیقه ای داشت. این تلاوت ها هم اکنون نیز موجود است و جزو نفایس تلاوت و گنجینه تلاوت استاد علی البنا است. نکته جالب اینجاست که صدای تیک تاک ساعت در این تلاوت ها به گوش می رسد. دلیل آن هم این است که آن زمان در استودیوها تیک تاک ساعت هم بود، ساعت را بر نمی داشتند که این مساله خودش یک جنبه ذوقی و هنری ایجاد می کرد. اینها به تلاوت با تیک تاک معروف شده اند.
با نگاهی به:
کتاب الزمن الجمیل نوشته سید امین میرزایی
ایکا، مرکز فعالیت های قرآنی جوانان کشور ایکنا، خبرگزاری قرآنی جمهوری اسلامی ایران
منبع: ماهنامه فرهنگی همشهری آیه- شماره 4