نماز عاشورا، سند حقانیت مقاومت حسینی(ع)(۲)

تجلی نماز ظهر عاشورا در ادبیات فارسی
در طول تاریخ حیات بشری چه بسیار وقایع بزرگی پدید آمده است که علی رغم تمامی بزرگی و عظمت شان هرگز مورد اعتنا و توجه ادبا و سخنوران قرار نگرفته و یا ورود این وقایع به قلمرو هنر و ادبیات بسیار کوتاه و کمرنگ بوده است؛ اما نهضت بزرگ عاشوار واقعه ای است که قرن ها و قرن ها چون نگینی درخشان بر تارک ادبیات درخشیده است و چه بسیار شاعران نکته سنجی که به سبب ارادت به پیشگاه مقدس حضرت امام حسین(ع) اشعار فراوانی در مدح و منقبت آن حضرت
سروده اند؛ چه اینکه بر این شور آسمانی هیچ نقطه ی پایانی وجود نداشته است. به تحقیق می توان ادعا نمود که تاکنون در خصوص هیچ واقعه ای همانند قیام کربلا تا این اندازه اثر هنری خلق نشده است و در این میان نماز ظهر عاشورا را نیز همواره به عنوان موضوعی شگفت و خارق العاده مورد تحسین و تمجید سخن سرایان چیره دست قرار گرفته است و شاعران در توصیف مقام ارجمند و خلوص صادقانه آن حضرت در روز عاشورا به ترسیم نماز ظهر عاشورا پرداخته اند.
نماز ظهر عاشورا دارای مضامین بدیع و ولایی است. مضامین متعددی که هر یک دنیایی است از زیباترین جلوه های آسمانی. این نماز آمیزه ای است از حماسه، دین خواهی، مظلومیت، شرف، آرمانگرایی، حقانیت، اصالت، تعهد و....
از آنجا که بیان تمامی این آثار در این مجال نمی گنجد، لذا دراین فرصت با ارائه ابیاتی گلچین شده از گلزار ادبیات پارسی بسنده می کنیم؛ با این توضیح که آنچه در پی می آید تنها معدودی از اشعار شاعران معاصر را در بر می گیرد:
1. حبیب الله خباز
چون در نبرد کربُبَلا عرصه گشت تنگ
با تیغ و تیر و سنگ گرفتی ادامه جنگ

از خون زمین ماریه گردید لاله رنگ
ز آیینه نماز چو باید زدود زنگ

گفتا یک از رجال که وقت نماز شد
باید از این فریضه کنون سرفراز شد
2. کریمی مراغه ای
نازم به عاشقی که در عشق باز
در خاک و خون تپیدن او کشف راز کرد

تا هر بشر بداند اهمیت نماز
با خون وضو گرفت و شروع نماز کرد

3. غلامرضا سازگار (میثم)
ناله و فریاد و سوز و شور و درد اهل رازم
من نمازم، من نمازم، من نمازم، من نمازم

با صلوه و با قیام و با قعود و با قنوتم
تا قیامت هر چه دارم باز مدیون حسینم

4. کاظم جیرودی
حسین(ع) از خون پاکش تا وضو کرد
وصال روی جانان آرزو کرد

نماز از حرمت خون شهیدان
خدا داند که کسب آبرو کرد

5. جعفر رسول زاده
تیرها بر تنم فرود آیید
تا امامم نماز بگزارد

6. محمود شاهرخی (جذبه)
کردند جان نثار چون عقد نماز بست
ز آزادگان عشق دو تن پیش روی او...

7. یاور همدانی
نیایش را که با صوت جلی خواند
صفای سینه صافی دلی خواند

چه شوری ظهر عاشورا به پا کرد
نمازی که حسین بن علی(ع) خواند

8. عباس براتی پور
ای شده کشته در راه احیای دین
سرفراز نی و تن به روی زمین

این ندا می رود تا به عرش اعلا
اشهدُ اَنَّک، قد اقمت الصلاه

9. جیب چایچیان(حسان)
ولی والاترین معراج عشقم
نماز ظهر عاشورای من بود

10. رضا خیری(شکیب)
سرو آزاد تویی، لاله و شمشاد تویی
تا ابد در افق عاطفه فریاد تویی

چون به احیای نماز است قیام تو حسین(ع)
من فدای عطش سرخ کلام تو حسین(ع)

11. زهرا صفایی
ترک سجاده و نماز نکرد
گر چه از جان بریده بود حسین(ع)

12. صالح محمدی امین
از کربلای مقدس می آید آوای مردی
آوای نورانی او «انی احب الصلواة» است

13. محمود تاری (یاسر)
در هر نفسش سوز و گداز است حسین(ع)
سرچشمه ی هر راز و نیاز است حسین(ع)

می خواند نماز آخرین را در خون
یعنی که فدایی نماز است حسین(ع)

14. علی غفرالهی (ماهر اصفهانی)
یک جهان عشق و فداکاری و مهر و عاطفت
جلوه گر شد در نماز ظهر عاشورای تو

15. سیف الله خادمی (خادم)
آن تابش بی غروب در پهنه ی دشت
از موکه و کرببلا باز نگشت

بگذشت زهر چه داشت حتی سر و جان
اما ز نماز خویش هرگز نگذشت

16. سید حجت الله آزاده
جهد کن بر نماز اول وقت
این پیام شهید عاشوراست

17. محمود عندلیب
دانی پیام شاه جگر تشنگان چه بود؟
در تنگنای حادثه ی کربلا، نماز

18. نیلوفر صفایی
در سایه ی قنوت تو راه نجات ماست
از آخرین نماز تو، دین خدا به پاست

19. حسن یعقوبی
نینوا را نوای دیگر داد
شعر پرشورعاشقی سر داد

20. دکتر حسین رزمجو
نماز ظهر عاشورای آن پاک
که بر شد از زمین تا اوج افلاک

21. محمد ابوالقاسم جندقیان (سفیق)
خاک دشت کربلا را مهر هر سجاده کرد
پاسدار خون پاکان جهان باشد نماز

22. علی وحید دستگردی (برزگر)
اگر از کربلا یاد آوری ای دوست
نمازت را سبک نشماری ای دوست
 

23. سید محمود مرتضوی نائینی (ناظر)
در زمین کربلا در روز عاشورا حسین(ع)
زیر تیغ و تیر دشمن خواند بی پروا نماز

24. کامران شرفشاهی
قامت به نماز ظهر عاشورا بست
آموخت به ما نماز را اول وقت

25. اسماعیل رفاهی
سرور و سالار دشت کربلا
با نمازی کار صد اعجاز کرد

26. علی نجات سیاوشی
قامت سبز حضورش در نماز
سرخ گون هنگامه ای را کرده ساز

هریک از اشعاری که درباره نماز ظهر عاشورا سروده شده است، گواه دیگری بر عمق زیبایی و معنای آسمانی این نماز شکوهمند است؛ نمازی که تاکنون ابیات بی شماری درباره آن سروده شده و باز هم سروده خواهد شد.
نماز خوف
آنچه احساس می شود نباید ناگفته بماند، ذکر تاریخچه ای از نماز خوف است که نماز ظهر عاشورا امتداد و نقطه اوج آن است.
خواندن نماز در بحبوحه ی جنگ، بی تردید امری شگفت و بسیار قابل
توجه است؛ اما این نکته که نخستین بار این امر از کجا و چگونه آغاز شده است و شرح استمرار آن، بسیار واجب و ضروری است؛ زیرا نکات تازه ای را بر ما آشکار می سازد که مهم ترین آن، یافتن ریشه ها و شناخت زمینه هایی است که نماز ظهر عاشورا نسبت به آن ارتباطی مستقیم و معنی داری دارد.
در تفسیر نمونه (ج4، ص 99-100) آمده است : هنگامی که پیامبر (ص) با عده ای از مسلمانان به عزم مکه وارد سرزمین حدیبیه شدند و خبر به گوش قریش رسید، خالدبن ولید به سرپرستی گروهی دویست نفری برای جلوگیری از پیشروی مسلمانان به سوی مکه، در کوه های نزدیک مکه مستقر شد. هنگام ظهر بلال حبشی اذان گفت و پیامبر (ص) نماز ظهر را به جماعت برگزار کردند. خالدبن ولید از مشاهده این صحنه در فکر فرو رفت و به افراد خود گفت : در این موقع نماز عصر که در نظر آنها بسیار پر ارزش و حتی از نور چشمان خود آن را گرامی تر می دارند، باید از فرصت استفاده کرد و با یک حمله برق آسا کار مسلمانان را در حال نماز یکسره کرد. در این هنگام آیه 102 سوره مبارکه نساء نازل شد و دستور نماز خوف را که از هر حمله غافلگیرانه ای جلوگیری می کند، به مسلمانان داد و این خود یکی از اعجاز قرآن کریم است که قبل از اقدام دشمن، نقشه های آنها را نقش بر آب می کرد. گفته می شود خالدبن ولید با مشاهده ی این صحنه ایمان آورد و مسلمان شد.
در آیه 102 سوره مبارکه نساء آمده است :«وَ إِذَا کُنت فِیهِمْ فَأَقَمْت لَهُمُ الصلَواةَ طائفَةٌ مِّنهُم مَّعَک وَ لْیَأْخُذُوا أَسلِحَتهُمْ...»: و هنگامی که در میان آنها باشی و در [میدان جنگ] برای آنها نماز برپا کنی، باید دسته ای از آنها با تو [به نماز] برخیزند و سلاح هایشان را با خود برگیرند و هنگامی که سجده کردند
[و نماز را به پایان رساندند]، باید به پشت سر شما [به میدان نبرد] بروند و آن دسته دیگر که نماز نخوانده اند [و مشغول پیکار بوده اند] بیایند و با تو نماز بخوانند؛ آنها باید وسایل دفاعی و سلاح هایشان را [در حال نماز] با خود حمل کنند؛ [زیرا] کافران آرزو دارند شما از سلاح ها و متاع های خود غافل شوید و یکباره بر شما هجوم آورند؛ و اگر از باران ناراحتید و یا بیمار [و مجروح] هستید، مانعی ندارد که سلاح های خود را بر زمین بگذارید؛ اما وسایل دفاعی را با خود بردارید. خداوند عذاب خوار کننده ای برای کافران فراهم ساخته است.
گفتنی است در شأن نزول این آیه غالب مفسران اتفاق نظر دارند؛ لذا مبنای نماز خوف را می توان از این تاریخ به شمار آورد؛ اما از دستور خواندن نماز خوف به این شرح است که نمازهای چهار رکعتی به دو رکعت تبدیل می شود و نمازگزاران در میدان نبرد به دو گروه تقسیم می شوند. گروه اول یک رکعت را با امام می خوانند و امام پس از اتمام یک رکعت، توقف می کند. آن گروه، رکعت دوم را به تنهایی انجام می دهند و به جبهه جنگ باز می گردند؛ سپس گروه دوم جای آنها را می گیرند و یک رکعت از نماز خود را با امام و رکعت دوم را فرادی می خوانند.(1)
حضرت امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب(ع) نیز نسبت به نماز بسیار علاقه و تأکید داشتند و در هنگامه ی نبرد نیز نماز را از یاد نمی بردند. در کتاب وسائل الشیعه (ج1، باب 41، از ابواب مواقیت نماز) در این باره آمده است که در بحبوحه جنگ صفین، ‌آن گاه که ابن عباس متوجه شد امام علی(ع) مراقب و منتظر وقت نماز است، سؤال نمود که ای امیرالمؤمنین ! مثل
آنکه نگران مطلبی هستید؟ حضرت پاسخ داد : «آری مراقب زوال شمس و داخل شدن وقت نماز ظهر می باشم.» ابن عباس گفت : «ما در این موقع حساس نمی توانیم دست از جنگ برداریم و مشغول نماز شویم.» امیر مؤمنان(ع) پاسخ فرمود :«اِنما قاتَلناهُم عَلیَ الصلوة»؛ یعنی ما برای نماز با آنان می جنگیم.
امام حسین(ع) پرورش یافته ی دامان چنین پدری است که حتی در «لیله الهریر» آنجا که توطئه ها و دسیسه ها او را از هر طرف در میان گرفته است، از نماز به عنوان هدف عالی خود یاد می کند.
حسین بن علی(ع) سبط رسول خدا (ص) است که حتی در کوران مبارزه با مشرکان و کفار ملعون قریش، دست از نماز نمی شوید. درسی که امام حسین(ع) در روز عاشورا به همه پیکارگران در راه حق می دهد، در واقع ادامه همان درسی است که جد او و پدرش نسبت به آن اهتمام ورزیده اند. این درس بزرگ، درسی است که ریشه در قرآن کریم دارد که از جانب خدا نازل شده است.
پیشگویی شگفت انگیز رسول اکرم (ص)
در تفسیر نمونه(ج13، ص 103) نقل شده است : هنگامی که پیامبر اکرم (ص) آیه 59 سوره مبارکه مریم را تلاوت می کردند (فَخَلَفَ مِن بَعدهِمِ خَلف اَضاعُوا الصّلوة...: پس از آنان، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را تباه کردند) فرمودند: «پس از 60 سال افرادی روی کار خواهند آمد که نماز را ضایع می کنند و در شهوات غوطه ور می شوند و به زودی نتیجه گمراهی خود را خواهند دید.»
این پیشگویی اعجاب انگیز رسول اکرم (ص) حکایت از آن دارد که اگر مبدأ سخن ایشان را هجرت پیامبر (ص) در نظر بگیریم، آن گاه زمان جلوس یزید بر اریکه ی قدرت کاملاً منطبق با فرمایش حضرت خاتم الانبیاست.
پیش نماز شدن افراد فاسدی مانند معاویه و یزید و همدستی و همداستانی افراد کوته اندیشی که گر چه تارک الصلوة نبودند، اما از روح تعالیم عالیه اسلامی بویی نبرده بودند، مصداق کامل پیشگویی الهی رسول عالی قدر اسلام (ص) است.
همچنین اگر امام حسین(ع) در روز عاشورا سخن از احیای دین جد بزرگوارش می گوید و در همه حال به تکریم نماز می پردازد، به لحاظ شرایط اسف انگیز آن دوران و انحراف عظیمی است که تنها امام حسین(ع) می تواند در مقابل آن بایستد و چنانکه در احادیث و روایات که از شیعه و اهل سنت نقل شده است، شهادت امام حسین(ع) در این راه امری قطعی و غیر قابل اجتناب است و امام(ع) خود به خوبی از این سرانجام آگاه بود؛ سرانجامی که سرآغاز بود؛ سرآغازی بی سرانجام.
نماز ظهر عاشورا دعوتی بود فراتر از زمان و مکان، و راز بزرگ دیگر نماز ظهر عاشورا را تکیه بر این نکته عظیم است که روح مقاومت و پایداری و انگیزه سلحشوری و جانبازی در جهاد بدون ارتباط با خالق یکتا پدید نخواهد آمد و این باور ژرف امام(ع) بود که: «وَ استَعینُوا بِالصَبرِ والصّلوة».
در مورد دلبستگی حضرت سیدالشهداء(ع) به نماز و اهمیتی که آن حضرت برای نماز و نمازگزاران قایل بوده اند، احادیث و روایات متعددی نقل شده است. در برخی از این احادیث نیز حضرت خود راوی حدیثی از رسول اکرم (ص) یا پدر گرامی خود حضرت مولی الموحدین امام علی بن
ابیطالب(ع)بوده اند که مطالعه و بررسی مجموعه این احادیث و روایات، بیانگر شأن و جایگاه این فریضه الهی در منظر آن حضرت است؛ بدین گونه ای که گویی نماز با نام آن حضرت عجین است و با زندگانی ایشان پیوندی عمیق و ناگسستنی دارد. شاید به همین لحاظ است که در زیارتنامه ی آن حضرت نیز نماز از جایگاهی بس شایسته و والا برخورداراست؛ چنانکه در زیارتنامه آن حضرت آمده است : «وَ اَشهَدُ اَنکَ قَد اَمتَ الصّلوهَ و اَتیتَ الزَّکوهَ و اَمَرتَ بِالمَعرُوفِ و نَهَیتَ عَنِ المُنکَرِ وَ اَطَعتَ اللهَ وَ رَسُولَه حتی اَتیکَ الیقینُ».
 

پی‌نوشت‌ها:
 

1.ناصر مکارم شیرازی؛ تفسیر نمونه؛ ج4، ص 103.