زندگی سالم‌ با کنترل وزن

دکتر محمدرضا وفا؛ استادیار گروه تغذیه، دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران

نشانگر‌ها و اهداف درمان اضافه وزن

کاهش وزن برای تمام افراد دچار چاقی (BMI≥30) و اضافه‌وزن (BMI=25-29/9) و مبتلا به دیابت یا افرادی که در معرض خطر آن هستند، توصیه می‌شود. اهداف کاهش وزن باید هم قابل دسترس و هم قابل حفظ شدن باشند. حتی یک کاهش وزن متوسط در حد 5 درصد وزن فعلی بیمار می‌تواند مزایای قابل توجهی داشته و به عنوان یک هدف اولیه بسیار قابل قبول برای اغلب بیماران باشد. از طرفی، نتایج بهتر و کاهش وزن بیشتر با پیروی از یک برنامه غذایی کم کالری، همراه با افزایش فعالیت فیزیکی و رفتاردرمانی به دست می‌آید. 

برنامه غذایی

اساسا کاهش وزن زمانی اتفاق می‌افتد که کالری مصرفی بدن بیشتر از کالری دریافتی از طریق غذا باشد. کاهش کالری دریافتی روزانه در حد 1000-500 کیلوکالری منجر به کاهش وزن نیم تا یک کیلو گرمی در هفته و به طور متوسط کاهش وزن 8 درصدی پس از شش ماه می‌شود.

اگرچه بازگشت به وزن پیشین نیز در بیمارانی که وزن کم می‌کنند، شایع است، اما تقریبا دو سوم وزن کاهش‌یافته از طریق برنامه غذایی در طی یک سال حفظ می‌شود. محدودیت شدید کالری دریافتی با یک برنامه غذایی کم کالری (کمتر از 800 کیلو کالری در روز) منجر به کاهش وزن سریع 20-15 درصدی در مدت چهارماه می‌گردد. اما این برنامه‌های غذایی برای اغلب بیماران دیابتی توصیه نمی شوند؛ زیرا در طولانی مدت این روند کاهش وزن ادامه نمی‌یابد و منجر به بروز عوارض بالینی و خطر جدی برای سلامت فرد نظیر بروز سنگ کیسه صفرا می‌شود.

پانل تخصصی آموزش چاقی در انستیتو ملی قلب، ریه و خون توصیه کرده کاربرد برنامه غذایی کم‌کالری که منجر به کاهش 1000-500 کیلو کالری در روز و فراهمی 1200-1000 کیلوکالری در روز برای زنان و 1600-1500 کیلوکالری در روز برای مردان می‌گردد، برای درمان چاقی مناسب است.

برنامه‌های غذایی مختلفی برای درمان چاقی توصیه می‌شوند که اغلب آنها هم منجر به کاهش وزن کوتاه‌مدت می‌گردند؛ اما اغلب باید به مدت طولانی رعایت شوند و همچنین وزن بیمار مجددا افزایش می‌یابد. رژیم‌های غذایی کم چرب (30-25 درصد کالری حاصل از چربی‌ها) از معمول‌ترین برنامه‌ها برای درمان چاقی هستند.

داده‌های به دست آمده از افراد چاق که توانسته‌اند به طور موفقیت‌آمیزی کاهش وزن خود را حفظ کنند، نشان داده که برنامه غذایی کم چرب مناسب‌ترین برنامه است و خطر بروز بیماری‌های قلبی_عروقی را نیز کاهش می‌دهد. اما رژیم‌های با چربی کمتر از 15 درصد کل کالری مصرفی، در طولانی مدت موفق نبوده‌اند و همچنین بیمار نمی‌تواند آن را به مدت طولانی رعایت کند. به علاوه، در برخی بیماران دیابتی، افزایش دریافت کربوهیدرات می‌تواند منجر به افزایش اختلالات چربی خون شود (افزایش تری‌گلیسیرید و کاهش HDL کلسترول)، که با مقاومت به انسولین در این بیماران ارتباط دارد.

اخیرا، تمایل زیادی به مصرف غذاهای کم کربوهیدرات به عنوان یک درمان بالقوه برای چاقی ایجاد شده است. نتایج پنج مطالعه کارآزمایی بالینی بر روی بزرگسالان نشان داده است، افرادی که به طور تصادفی در گروه برنامه غذایی کم کربوهیدرات و پر پروتئین و پر چربی (40-25 درصد کالری از کربوهیدرات) قرار گرفته‌اند، در کوتاه مدت (6 ماه اول) و نه طولانی مدت (12 ماهه) کاهش وزن بیشتری در مقایسه با گروه دیگر که از برنامه غذایی کم چربی پیروی کرده‌اند (30-25 درصد کالری از چربی و 60-55 درصد کالری از کربوهیدرات) داشته‌اند.

داده‌های این مطالعه  بهبود بیشتری در سطح تری گلیسیرید و HDL کلسترول و نه در سطح LDL کلسترول در گروهی که برنامه غذایی کم کربوهیدرات داشتند، در مقایسه با گروه کم چربی نشان داد. به علاوه، کنترل قند خون در گروه کم کربوهیدرات در مقایسه با گروه کم چربی بهتر بود.

همچنین، مطالعه انجام‌شده در نوجوانان دچار اضافه وزن نشان داد که تغییر در بار گلیسمیک برنامه غذایی از طریق کاهش کل کربوهیدرات مصرفی (50-45 درصد کالری دریافتی از کربوهیدرات) و مصرف غذاهای با نمایه گلیسمیک پایین منجر به کاهش وزن بیشتر نسبت به برنامه غذایی معمول کم چربی می‌شود (30-25 درصد کالری از چربی). اما به هر حال یک برنامه غذایی واحد نمی تواند برای تمام افراد دچار اضافه وزن و چاقی ایده‌ال باشد.

به همین دلیل برنامه‌های غذایی باید به صورت فردی تنظیم شوند و به همه افراد این امکان را بدهند تا تمایلات فردی خود را هم طی پیروی از برنامه غذایی درمانی در نظر بگیرند. راه‌‌های مختلفی برای کاهش دریافت کالری وجود دارد. برای مثال، کاهش دانسیته کالری غذاها (با افزایش مصرف سبزی و میوه و محدودیت دریافت غذاهای پر چرب) می‌تواند منجر به کاهش دریافت کالری، اما حفظ حجم غذا شود تا احساس سیری مطلوب از صرف غذا ایجاد گردد. کاهش اندازه وعده‌های غذایی یا سایز غذاهای مصرفی، استفاده از فرآورده‌های جایگزین غذا و داشتن برنامه غذایی منظم می‌تواند پیروی از برنامه‌های غذایی کم کالری را آسان‌تر کند.

با توجه به تمامی اطلاعات موجود، توصیه می‌شود که مقادیر درشت مغذی‌ها در برنامه غذایی کاهش وزن بر اساس راهنما‌های غذایی جاری انجمن دیابت آمریکا، انجمن قلب آمریکا و پانل درمانی بالغین در برنامه ملی آموزش کلسترول باشد. این توصیه‌ها بر اساس شواهد جاری در ارتباط با تاثیر مداخلات برنامه غذایی در کاهش برخی عوامل خطر بیماری‌های عروق کرونر قلب شامل پرفشاری خون و افزایش LDL کلسترول که برای بیماران مبتلا به دیابت نوع II مهم هستند، می‌باشد.