حتی حیوانات

اسلام؛ دینی که برای حیوانات احترام قائل است

با رجوعی به گذشته و سیری در فرهنگ اقوام مختلف درمی یابیم در بعضی از رسوم و آیین های محلی، ورزش ها و تفریحات جمعی ای وجود دارد که بعضاً محوریت سرگرمی با حیوانات انجام می شود. چنانچه در بعضی از روستاهای شمال کشور، جدال انداختن گاوها با یگدیگر یا در بعضی از روستاها در غرب کشورمان جدال سگ ها با یکدیگر از جمله تفریحات گروهی و محلی است. تصاویر دردناکی از مبارزات و جدال حیوانات با یکدیگر در وب سایت های دیده بان حقوق حیوانات در کشور وجود دارد، اما آنچه که در این مجال مطبوعاتی حائز اهمیت است نگرش شرع به این موضوع است.
حضرت آیت الله سید محمد صادق روحانی از مراجع عظام تقلید در خصوص بازی با حیوانات به یکی از سؤال کنندگان که در وب سایت ایشان پرسیده: ورزش یا بازی با حیوانات که در بسیاری موارد باعث کشته شدن آنها می شود. مثل ورزش بزکشی که در آن سوارکاران با اسب دنبال حیوان زنده می دوند و آن را گرفته و در صدد انداختن در یک نقطه خاص هستند و این عمل به صورتی است که در بسیاری موارد حیوان جان می سپارد، این بازی ها چه حکمی دارند؟ چنین پاسخ داده اند: «به نظر ما این نوع ورزش ها که موجب ایذاء حیوانات می شود جایز نیست.»
ورزش بزکشی از ورزش های ملی کشور مسلمان افغانستان است.
ورزش های دیگری وجود دارد که بر محوریت حیوان انجام می شود، مانند «گاوبازی، شتردوانی، چوگان، ارابه رانی، فوتبال با فیل و سورتمه کشی» که البته این ورزش ها خیلی در کشور ما مورد توجه قرار نمی گیرد.

سال های دور از خانه!

از دیگر مصادیق آزار و اذیت حیوانات که وجاهت شرعی هم ندارد، دور کردن حیوانات از محیط زیست اصلی شان است. در متون عرفانی آمده شبلی-که یکی از عرفاست-در سفری از شهری به شهر دیگر در محلی اتراق می کند و پس از استراحت به سفر ادامه می دهد. شبلی پس از رسیدن به مقصد بار می گشاید و مورچه ای را در میان توشه خود می بیند و از آنجا که در می یابد مورچه در محل اتراق او در میانه راه وارد توشه او شده به همان محل اتراق باز می گردد و مورچه را به همان جا باز می گرداند. این داستان را در احوال میرزا جواد آقا ملکی تبریزی نیز بیان کرده اند. تأکید شرع بر طبیعت، موجودات زنده و حفظ آنها تا به آن حد است که می توان شریعت را اولین حافظ طبیعت و محیط زیست دانست.
فی المثل، دفتر آیت الله العظمی وحید خراسانی در پاسخ به این سوال «آیه» که آیا صید پرندگان به نیت فروش از نظر شرع جایز است یا خیر، این گونه پاسخ داد که: خیر! اشکال دارد. همچنین دفتر مرحوم آیت الله العظمی بهجت که هنوز مقلدان فراوانی دارد به «اشکال داشتن» این کار تأکید کرد. دفتر آیت الله مکارم شیرازی نیز پاسخ مشابه دفاتر آیت الله وحید خراسانی و آیت الله بهجت داد.

مولوی؛ مافیای حیوان!

خرگوش و سنجاب، حیواناتی هستند که نگهداری آنان هیچ موضوعیت و منفعت عقلایی ندارد اما می توانید با گشت و گذاری در دخمه های چهار راه مولوی یا بازار پرندگان که در حاشیه بزرگراه خلیج فارس ایجاد شده فروش غیر قانونی آن را ببینید. سنجاب های کوچک با قلاده و قفس گاهی تا 600 هزار تومان هم خرید و فروش می شوند و خرگوش ها هم گاهی قیمتی تا حدود 300 هزار تومان دارند. قرقی، شاهین و حتی عقاب هم در میان خرید و فروش کبوتر و مرغ در بازارهای پرندگان تهران با قیمت های گزاف به صورت غیر قانونی فروخته می شوند. خرید، فروش و نگهداری این پرندگان که هیچ جنبه عقلانی ندارند اساساً مشروع نبوده و اسلام افراد را از انجام معامله یا نگهداری این حیوانات منع کرده است.
دولت نیز خرید و فروش این حیوانات را جایز ندانسته و آن را خلاف قانون می داند.

حیوانات تحت حمایت دولت!

آیت الله روحانی، مرجع تقلید در پاسخ استفتاء یکی از مقلدین که پرسیده: اگر از پرندگان حلال گوشت وحشی که همه ساله مهاجرت می کنند و تحت مراقبت سازمان حمایت از حیوانات وحشی قرار دارند و صید آنها خلاف مقررات بین المللی است صید کند، آیا به این لحاظ که جمهوری اسلامی نیز از آنها حمایت کرده، ضمان آور است؟ پاسخ داده است عقلا بنا دارند در تمام ممالک به اینکه حیوانات مذکور با تحت حمایت دولت ها قرار گرفتن، ملک دولت ها می شوند و چون شارع مقدس رد نفرموده، می توان فتوا داد آن حیوانات در ملک جمهوری اسلامی قرار دارند؛ بنابراین صید آنها برخلاف مقررات و ضمان آور است.
ایشان همچنین در استفتاء دیگری در خصوص شکار حیواناتی مانند آهو، بز کوهی، کبک و ... که دولت مجوز شکار آنها را می دهد، پاسخ داده اند: چنانچه حکومت اسلامی مقرراتی را برای این گونه موارد، به رعایت مصالح امت اسلامی قرار دهد، بلا اشکال نباید مخالفت کرد ولی ضمان در مورد سوال وجهی ندارد، مگر آنکه دولت مقرر کند که چنانچه هر کس حیوانات مخصوص را شکار کرد باید فلان مبلغ را بپردازد، در آن صورت هم هر گونه قرارداد شده است باید عمل شود.
مجموعاً شکار حیواناتی که دولت آنها را ممنوع کرده، ضمان آور است و از فحوای احکام صادره این طور بر می آید که از این گونه شکار باید احتراز کرد.

باغ وحش ها

یکی از مظاهر رفتار غیر شرعی با حیوانات چنان که گذشت، دور کردن آنها از محیط طبیعی زندگی شان است. بنابراین و با این فرض، تأسیس باغ وحش به هر صورت محل اشکال است؛ گرچه دنیای امروز ضرورت آشنایی با حیوانات را ملموس تر کرده است. نگهداری حیوانات در باغ وحش البته تابع شرایط خاصی است.
ایجاد محلی شبیه محل طبیعی زندگی حیوان، عمده ترین مسئله در ماجرای نگهداری حیوانات باغ وحش است. هر چند در این زمینه، علی الظاهر باغ وحش های آمریکا و اروپا موفق تر و اسلامی تر از ما عمل کرده اند، با جست و جوی کوچکی در اینترنت و در باغ وحش های برلین، لندن، نیویورک، کالیفرنیا و سیدنی و قیاس با باغ وحش بزرگ ارم متوجه وضع اسفبار حیوانات در این باغ وحش (ارم) می شویم.
قفس های نامتقارن، وضعیت بد نگهداری حیوانات در قفس های کوچک و عدم وجود هیچگونه شباهتی میان قفس های حیوانات با زیستگاه اصلی آنان از مسائلی است که نگهداری «شرعی» حیوانات را در ارم با چالش جدی مواجه کرده. مسئولیت انسانی و قانونی در نگهداری حیوانات در باغ وحش ها هر چند از مهم ترین گزاره های حبس حیوانات در محلی غیر از زیستگاه اصلی آنهاست اما آنچه بر آن تأکید داریم، مسئولیت شرعی مسئولان باغ وحش ارم است.

باغ وحش های وطنی

مشاهدات عینی نگارنده از باغ وحش ارم، متأسفانه حاکی از آن است که این باغ وحش به هیچ وجه براساس موازین شرعی اداره نمی شود. برای مثال کفتار بدون جفت خود، گربه جنگلی، شیر، لاک پشت، بزمچه، لاک پشت خاردار، ماهی اسکار، آفتاب پرست، تمساح، سنجاب زمینی، مارها و فلامینگوها در قفس های بسیار کوچکی در معرض دید علاقه مندان طبیعت قرار گرفته بودند.
بررسی شیوه های نگهداری این حیوانات و رسیدگی به مسائل درمانی آنان البته هم از حوصله این بحث خارج است و هم از توان نگارنده اما آنچه که مشخصاً به وضوح دیده می شد، اینکه زیستگاه عمده حیوانات این باغ وحش شباهتی به محل اصلی زندگی آنان نداشت. حال آنکه باغ وحش برلین-که می توانید با جست و جو در اینترنت عکس های آن را ببینید-با باغ وحش ارم در هیچ وجهی قابل مقایسه نبود.

حقوق حیوانات از دید معصومین (علیهم السلام)

حیوانات اهلی که در حکم حیوانات خانگی اند و شرع برای آنها محدودیت قائل نشده نیز حقوقی دارند که باید رعایت شود. باید دانست که انسان به مصداق روایت: «انکم مسئولون عن البقاء و البهائم» درباره حیوانات مکلف است حقوقی را اختصاص دهد.
حسن رحیم پور ازغدی در این خصوص می گوید: در روایات آمده اگر پزشک یا دامپزشک با جان انسان یا حیوانی بازی کند، حکومت می تواند وی را زندانی نماید و لذا می گویند پزشک اگر عصبانی است، اقدام به درمان نکند.
نگاه دین به این مقوله شامل صرفاً موجودات زنده نمی شود. براین اساس آتش زدن جنازه حیوان هم مذموم است و بنابر فرمایش رسول اکرم (ص) انسان حق ندارد جنازه حیوان را بسوزاند یا مثله کند.
رعایت عدالت در بین حیوانات نیز از جمله دستورات معصومین (علیهم السلام) است. در روایات آمده حیوان شیرده را آنقدر ندوشید که شیر به فرزندش نرسد، یا در خصوص سوار شدن بر حیوانات، حیوان را خسته نکنید یا در جای دیگری آمده است: در میان شتران خود به عدالت سوار شوید و ساعاتی از روز را به استراحت حیوان اختصاص دهید. رعایت حقوق حیوانات در سیره معصومین (علیهم السلام) تا بدانجاست که امام حسن مجتبی (ع) غذای خود را با سگ ولگردی که در حوالی ایشان رها بوده تقسیم می کنند و همان طور که خودشان از آن غذا می خورند به سگ هم لقمه غذا می دهند. یا امام باقر (ع) در روایت دیگری حتی فحش دادن به حیوانات را ممنوع کرده اند. مجموعه این مسائل و حدود تعریف شده توسط شرع و معصومین نشان دهنده ظرافت اسلام و تشیع در خصوص مسئله حیوانات و حقوق آنهاست.
حیوانات آزمایشگاهی هم حقوقی دارند! مراجع تقلید نیز امروزه رعایت حقوق حیوانات را از جمله مسائل مهم در نگهداری آنان می دانند. با نگاهی به رسانه های این بزرگواران و بررسی استفتائات، متوجه اهمیت این مسئله می شویم. نتیجه اینکه برای مثال انجام آزمایش روی حیواناتی که در آزمایشگاه نگهداری می شوند تنها در صورتی مجاز است که منفعت عمومی و عقلی داشته باشد و در غیر این صورت جایز نیست. نهایتاً احکام و ضوابط شرعی و همچنین سیره معصومین (علیهم السلام) حاکی از آن است که حیوان با همه دوری از عقل و شعور و احساس انسانی، صاحب حقوقی است که نشان دهنده اهمیت شرع به این مسئله مهم است.

...و اما بعد

صرف هر گونه ارتباط با حیوان مذموم نیست و حتی در روایات اسلامی بر استحباب نگهداری حیوان اهلی در منزل تصریح شده است. مرغ، خروس، گوسفند، بز یا گاو شیرده حیواناتی هستند که معصومین (علیهم السلام) نگهداری از آنان را باعث وجود برکت در خانه می دانند و حتی در روایات دیگری آنها را «رفع کننده بلا» می خوانند. اما در ذیل همه اینها، سیره معصومین (علیهم السلام) حاکی از رعایت حقوق حیوانات است. چنان که در روایتی آمده است نفقه حیوان-که همانا منظور رسیدگی و تیمار حیوان است-بر عهده صاحب اوست. پس حیوان نیز دارای حقوقی است که بر عهده صاحب اوست.
آنچه که این بضاعت اندک مطبوعاتی کوشید آن را اختصاراً بیان کند، این نکته بود که آنچه اسلام درخصوص حقوق حیوانات بر مسلمانان حکم کرده، بسیار انسانی تر و کامل تر از رساله های حمایت از حقوق حیوانات در غرب است.

مدافع حقوق حیوانات

حضرت علی (ع) مدافع حقوق حیوانات بودند. آنچنان که فرموده اند: اگر به من بگویید که یک دانه گندم یا جو را از دهان مورچه ای که در حال حرکت است بگیر و در ازای این کار همه حکومت و ثروت عالم را به تو می دهیم، به خدا سوگند این کار را نخواهم کرد. با نگاهی به سیره رسول اکرم (ص) نیز در می یابیم که ایشان از حامیان حقوق حیوانات بوده اند. حضرت رسول (ص) وقتی دیدند فردی شتری را کناری بسته ولی جهاز پشت شتر را پایین نیاورده، فرمودند: از قول من به صاحب این شتر بگویید خود را برای محاکمه در روز قیامت آماده کند.
منبع: نشریه همشهری آیه شماره 9