باغ ایرانی همواره یکی از جلوه های هنر مردمان سرزمین پارس بوده است. باغ هایی که با علاوه بر داشتن معماری شکوهمند هنرمندان ایران، دارای حوض و جوی و آب و استخری است نت فضایی فرح بخش برای صاحبانش فراهم کند. حالا اگر یکی از این باغ ها در میانه شیراز ، شهر شعر و شاعری و عاشقی قرار داشته باشد و بوی بهار نارنج های باغ نارنجستان قوام عالمی را مست کند نور علی نور است. باغ و موزه نارنجستان قوام شیراز مسحود کننده ، چشم نواز و دل فریب جایی نیست جز باغ نارنجستان قوام یا به قول اهالی شیراز باغ قوام که بیان گر بخشی از هنر و چیره دستی معماران وقت است تا نشان دهند شیراز تنها مامن و ماوای شاعران و غزل سرایان نیست و در هنر های دیگر نیز یدی دارد بیضاء.
جمع هنر ایرانی در باغی ایرانی
هنرمندان و معماران ایرانی هر یک به نشانی شناخته می شوند و هر کدام از خود در نایی یادگاری به جای گذاشته اند. در باغ نارنجستان قوام ، می توان نمایشگاهی از هنر را یک جا دید و به آن فخر فروخت. انگار سازندگان وقت تصمیم داشته اند با نمایش همه آثار فاخر خود تنه به تنه حافظ و سعدی بزنند و در این میانه برای خود حریفی طلبند. آینه کاری ، حجاری ، معرق کاری ، نقاشی سنتی ، گچ بری ، آجر کاری و منبت کاری هفت هنری است که در این باغ و موزه نارنجستان قوام شیراز به کار رفته است تا اگر از عطر نارنجستان و هوای بی مثال شیراز مست شدید باده تسلسل یابد و به قول استاد سخن سعدی: «دور جوت بر عاشقان افتد تسلسل بایدش.» این مجموعه گران قدر و بی بدیل در سال 1353 و در ماه اردیبهشت فصل عطر نارنج و بهار ، در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و شماره 1073 را به خود اختصاص داد.
گذری بر گذشته باغ نارنجستان قوام
قوام و به قولی خاندان قوام از متنفذین زمان قاجاریه بودند و حکومت و سیطه شات بر فارس و اطراف آن چندین قرن قدمت دارد. محله بالا کفت شهر شیراز که محل زندگی قوام ها بود کم از این آثار دیدنی ندارد و رد پای این خاندان را می توان بر آن ها دید. علاوه بر باغ نارنجستان قوام و اندرونی اش خانه زینت الملک و حسینه قوام که به نام این خاندان نامیده می شود باغ عفیف آباد ، باغ کلانتر ، باغ بیگلر بیگی و باغ دلگشا نیز در زمره بناهایی است که نام قوام ها بر پیشانی اش ثبت شده است. شاید نقطه تاریک خاندان قوام به خیانتی باز گردد که جاج ابراهیم خان کلانتر سر سلسله این خاندان در حق لطفعلی خان زند نمود و با باز کردن دروازه های شهر آغا محمد خان را پیروز جنگی نا برابر کرد. البته این لطف نزد خواجه تاجدار بی اجر و قرب نماند و حکومت فارس شش دانگ در تیول حاج ابراهیم خان کلانتر قرار گرفت و او نیز هر شهر و بخشی را به یکی از اقوام سپرد. از آن جایی که تاریخ این سرزمین مملو از خیانت و شاه کشی و ریختن خون است فتحعلی شاه با تحریک اطرافیان از این خائن قدیمی به هراس افتاد و بعد از رسیدن به پادشاهی به حاج ابراهیم خان کلانتر همچون ماری نگریست که در آستینش پرورش می یابد و بدین اندیشید که خائن ، باز هم خیانت خواهد کرد. پس کمر به قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و خاندانش بست و همه را از دم تیغ قجری گذراند. بر حسب اتفاق فرزند مسلول حاج ابراهیم با نام علی اکبر به دلیل بیماری مورد شقفت قرار گرفت و سرش بر بدن باقی ماند و به لطف کردگار و معجزه روزگار ، پس از چندی شفا نیز یافت. در سفری که فتحعلی شاه به شیراز داشت به ملاقات شاهنشاه رفت و خدمات خان کلانتر را یاد آور شد. فتحعلی شاه از کرده خود خجل گشت و به جبران مافات به وی لقب قوام الملک داد و علی اکبر خان قوام الملک والی شیراز شد و این چنین خاندان قوام از دل تاریخ زاده شد و پسر بعد از پدر بر شیراز و شیرازی حکم راندند. پسر قوام المک با نام علی محمد خان قوام الملک دوم شروع به ساخت بنایی عظیم نمود با نام خانه قوام الملک اما عمر کفاف نداد و پایان بنا را نا دیده چشم از جهان فرو بست. محمد رضا خان قوام الملک سوم راه پدر ادامه داد اما در حالی خانه به پایان رسید که این قوام سوم با والی فارس دچار مشکل شد و از برادر ناصر الدین شاه قاچار چوب و فلکی مبسوط نوش جان کرد و هر از گاهی در شهری به تبعید گذراند. نارنجستان و باغی که در دوره قوام سوم تکمیل شد و به پایان رسید زمینی داشت به مساحت 3500 متر که ساختمانی با بنای 940 متر در دو قسمت و جنوب و شمالی آن واقع بود. اندرونی اهالی قوام با کوچه ای فاصله در غرب باغ و موزه نارنجستان قوام شیراز قرار داشت که به خانه زینت الملوک شهره است و همچنان در شهر شیراز باقی است. ساختمانی که امروزه با نام باغ نارنجستان قوام شیراز می شناسیم در حقیقت بخش بیرونی خانه قوام الملک است که از راهی زیر زمینی به اندورونی راه دارد. با توجه به اسناد و وجود کتیبه ای در اتاق آینه کاری به نظر می رسد شروع بنا به تاریخ 1290 هجری قمری باز می گردد و در سال 1302 هجری قمری به پایان رسیده است. باغ و موزه نارنجستان قوام شیراز و با شکوه در کتاب آثار عجم به نوشته فرصت الدوله شیرازی از مولفین دوران حکومت قجری چنین توصیف شده است: « باغ قوام در محله بالا کفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی محمد خان قوام الملک نهاده و جناب قوام الملک حالیه به اتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حکم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آنها دو ارسی پنج دهنه ملوکانه و در دو جنب آنها دو ایوان، تمام عمارات مذکور به آینه های خرد و کلان با آیین است و منقش و نگار الوان با تزیین و در هر یک از سمت جنوب و شمالش بیست و یک طاق نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاقهاست. حوضی دریاچه مانند دارد که از آب زلال مالامال است و باغچه هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون کوکب رخشان فروزان.» البته لازم به ذکر است که باغ قوام بعد ها با بزرگ شدن درخت های نارنج و عطر بهار نارنج هایش به باغ نارنجستان شهره شد.
باغ نارنجستان قوام در دوران معاصر
ابراهیم قوام از بازماندگان خاندان قوام و وارث این نارنجستان بی بدیل و باغ خرم پس از انجام پاره ای تغییرات و باز سازی ها این خانه را در سال 135 در اختیار داشنگاه شیراز قرار داد و سه سال بعد هم از دنیا رفت اما یادگار ارزشمند او برای شهرام قوام باقی ماند. این قوام جدید هم برای همیشه باغ نارنجستان قوام را به موسسه آسیایی داشنگاه پهلوی شیراز بخشید و به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ و کمک های مالی بنیاد فرح و کتاب های اهدایی پوپ ، ایران شناس مشهور آمریکایی تبدیل به موزه ای گران قدر از معماری و هنر ایرانی گشت در میان نارنج و عطر و نشانه های خاندان قوام. هر چند این خانه در اثر آتش سوزی اوایل انقلاب بخش شرقی خود را از دست داد و در زمان جنک با اسکان خانواده های بی خانمان دچار تخریب هایی جزئی گردید اما همچنان می توان از دیدن و قدم زدن میان این اثر فاخر هنری لذت برد و مدهوش شد.
نگاهی به معماری و قسمت های مختلف باغ نارنجستان قوام
اصل تقارن اساس و پایه طراح این بنای دیدنی است. متاسفانه با گذر رروزگار زنجیر خانه و اصطبل این بنای یادگار خاندان قواک از بین رفته و تنها اثراتی از آن باقی است. دری که از جنس چوب ساج است و منبت زینت بخش آن در حقیقت ورودی باغ و نارنجستان است که شما را به سمت یک هشتی سر پوشیده راهنمایی می کند. این هشتی با سقفی کاشی کاری آجر کاری زیبا نوید ورود به یک مجموعه شگفت انگیز را می دهد که معماران وقت هر چه در سر انگشتان خود داشته اند خرج این بنا کرده اند. عمارت اصلی باغ نارنجستان قوام ساختمانی است در شمال باغ در دو طبقه با بیست اتاق که منهای بخش شرقی همگی به هم راه دارند. ایوان دو ستونی این عمارت شکوهمند با دو ستون سنگی یک تکه از شگفتی های بی نظیر این نارنجستان شیرازی است. نقاشی و منبت کاری های سقف و سنگ های حجاری شده مزین به سربازان هخامنشی و چوب های رنگ شده با هنر ایرانی تنها گوشه ای از زبر دستی و چیرگی هنرمندان شیرازی آن دوران است. ساختمان دیگری که در قسمت شرقی باغ و موزه نارنجستان قوام شیراز قرار دارد و اکنون به تاسیسات ساختمان اختصاص یافته در قدیم آشپزخانه و محل زندگی خدمه خاندان قوام بوده است. بنای بخش جنوبی نیز با ستون های چوبی قجری و منبت و معرق و هنرهای ایرانی آراسته شده و تنها با دیدن و لمس و حس اتمسفر این خانه می توان پی به عظمت و هنر آن برد. مکتب خانه و حمام گچینه از دیگر بناهای خانه قوام است که متاسفانه در حال حاضر امکان بازدید از آن ها وجود ندارد. جمام گچینه که در سال 1300 هجری شمسی ساخته شده است یکی از پنج حمام مشهور شیراز بوده و قدیمی های شهر آن را به خوبی به یاد دارند. این حمام در کنار حمام ریحان ، حمام جامی هاشمی ، حمام شکوفه و حمام ایراوانی پنج حمام معروف شهر شیراز بوده است.زیر زمین های خانه قوام نیز به اندازه خود بنا زیبا و دیدنی است و همگی دارای آینه کاری و آجری کاری است و اوج هنر معماری و طراحی در تهویه آن ها به کار رفته است به طوری که دمای هوا در تمام ایام سال در این زیر رمین ها یک سان است بدون استفاده از وسیله ای جهت گرمایش یا سرمایش. فضای باغ نیز که همچون بسیاری از باغ های ایرانی تزئین و طراحی شده است.در قدم زدن و گردش میان شهر شیراز و نفس کشیدن در هوای شعر و عشق و یار و افتخار کردن به گذشته در میان خرابه های تخت جمشید و اقوام ماد و پارس ، بوی عطر بهار نارنج باغ نارنجستان قوام خود قصه ای دیگر است و تجربه ای خاص. در این بنای به یادگار مانده از خاندان قوام علاوه بر لذت بردن از باغ ایرانی و فضایی دلپذیر می توان مبهوت هنر و معماری دستان توانگر معماران ایرانی شد و از جمع شدن هفت هنر ایرانی در شیراز لذت برد. قهوه خانه و دمنوش های آرامش بخش میان باغ نارنجستان نیز خود رویایی است خیال انگیز در میان نارنجستانی به قدمت تاریخ.
