گاهی در دوران بارداری به‌دلیل تغییرات چشمگیری که در سیستم قلبی‌عروقی‌تان ایجاد شده، دچار احساس سبکی سر یا سرگیجه می‌شوید. در دوران بارداری ضربان قلب بالا می‌رود، قلب در هر دقیقه خون بیشتری را پمپ می‌کند و خون موجود در بدن به‌میزان 30 تا 50 درصد افزایش می‌یابد. خوشبختانه در بیشتر موارد این سرگیجه چندان جدی نیست و با رعایت نکاتی می‌توان از بروز آن جلوگیری کرد. ولی به‌طورکلی سرگیجه در بارداری احساس ناخوشایندی است و گاهی نیز نشانه‌ی وجود مشکلی جدی است. در این مقاله به دلایل بروز سرگیجه در بارداری و راه‌های جلوگیری از آن و همچنین موارد جدی‌تری می‌پردازیم که نیازمند توجه بیشتری هستند.
در بیشتر بارداری‌ها عروق خونی گشاد می‌شوند و فشارخون به‌تدریج افت می‌کند و در اواسط بارداری به پایین‌ترین حد خود می‌رسد. سپس فشارخون دوباره شروع به بالا رفتن می‌کند و تا پایان دوران بارداری، به سطح عادی خود بازمی‌گردد. در سه‌ماهه‌ی دوم و سوم بارداری، رحمِ درحال رشد نیز به عروق خونی فشار می‌آورد و گردش خون در نیمه‌ی پایینی بدن را کند و آهسته می‌کند.
معمولا سیستم قلبی‌عروقی و عصبی می‌توانند خود را با این تغییرات وفق دهند و جریان خون کافی را به مغز برسانند. ولی گاهی نمی‌توانند به‌سرعت خود را سازگار کنند و این مسئله باعث می‌شود که احساس سبکی سر یا سرگیجه پیدا کنید یا حتی از هوش بروید و غش کنید.
اگر دچار کم خونی باشید، موادغذایی یا مایعات کافی مصرف نکنید، در ورزش کردن زیاده‌روی کنید و به خودتان فشار بیاورید یا بیش‌ازحد احساس گرما کنید، احتمال بروز سرگیجه افزایش می‌یابد.
درصورت احساس سرگیجه در بارداری باید چه کاری انجام بدهید؟
به‌محض شروع احساس سرگیجه دراز بکشید. خوابیدن به پهلو باعث به‌حداکثررسیدن جریان خون در بدن و مغز می‌شود و از ضعف بدن و غش کردن شما جلوگیری می‌کند و احساس سبکی سر را ازبین می‌برد. اگر جایی هستید که نمی‌توانید دراز بکشید، بنشینید تا روی زمین نیفتید. سعی کنید سرتان را میان زانوهایتان قرار دهید. البته اگر در ماه‌های آخر بارداری باشید، احتمالا نمی‌توانید این کار را انجام دهید. اگر درحال انجام کاری هستید که ممکن است به خودتان یا دیگران آسیب برسانید، مثلا رانندگی می‌کنید، فورا اتومبیل را به کنار جاده هدایت و متوقف کنید.
برای جلوگیری از سرگیجه در بارداری چه اقداماتی انجام بدهیم؟
می‌توانید کارهایی را برای به‌حداقل‌رساندن احساس سرگیجه در بارداری انجام بدهید. درادامه، بعضی از دلایل معمول سرگیجه در بارداری و همچنین اقدامات احتیاطی لازمی را که می‌توانید انجام بدهید، بیان می‌کنیم:
1. سریع از جایتان بلند نشوید
وقتی نشسته‌اید، خون در پاهایتان جمع می‌شود. اگر وقتی که بلند می‌شوید، بدن‌تان نتواند خود را سازگار کند، خون کافی از پاها به قلب‌تان باز نمی‌گردد. درنتیجه، دچار افت ناگهانی فشار خون می‌شوید و این مسئله باعث ایجاد احساس سرگیجه و ضعف در شما می‌شود.
برای جلوگیری از این حالت، به‌سرعت از روی صندلی یا تخت‌خواب خود بلند نشوید. وقتی دراز کشیده‌اید، ابتدا به‌آرامی بنشینید و برای چند دقیقه در حالتی نشسته با پاهای آویزان در کنار تخت، باقی بمانید و سپس به‌آرامی از جای خود بلند شوید.
وقتی برای مدتی طولانی در یک جا می‌ایستید، خون در پاهایتان جمع می‌شود. اگر در وضعیتی قرار دارید که نمی‌توانید حرکت کنید و راه بروید، سعی کنید پاهایتان را تکان بدهید تا گردش خون را افزایش دهید. پوشیدن جوراب‌های واریس (support stockings) نیز می‌تواند به گردش خون در نیمه‌ی پایینی بدن کمک کند.
2. به پشت نخوابید
در سه‌ماهه‌ی دوم و سوم بارداری، رحمِ درحال رشد می‌تواند موجب فشرده شدن ورید بزرگ (بزرگ‌سیاه‌رگ زیرین) شود. ورید بزرگ، خون را از نیمه‌ی پایینی بدن به قلب و وریدهای لگنی بازمی‌گرداند و درنتیجه‌ی فشرده‌شدن آن موجب کندشدن گردش خون در پاها می‌شود. صاف خوابیدن روی پشت یا به‌اصطلاح، تاق‌باز خوابیدن می‌تواند موجب بدتر شدن این مشکل شود.
حدود 8٪ زنان باردار در سه‌ماهه‌ی دوم یا سوم دوران بارداری به سندروم افت فشار در حالت طاق‌باز (supine hypotensive syndrome) دچار می‌شوند. اگر شما نیز با این مشکل روبه‌رو هستید، به این معنی است که وقتی به پشت یا در حالت طاق‌باز می‌خوابید، قلب‌تان خون کمتری را پمپ و فشارخون شما افت می‌کند و به‌همین‌دلیل تا زمانی که وضعیت خود را تغییر ندهید، احساس اضطراب، سبکی سر و حالت تهوع دارید.
برای جلوگیری از این مشکل، به‌جای اینکه صاف روی پشت خود بخوابید، به پهلو بخوابید. قرار دادن بالشی در پشت بدن یا زیر باسن کمک می‌کند که در حالت خوابیده به پهلو باقی بمانید (یا دست‌کم به‌اندازه‌ای کج باشید که مانع از فشرده‌شدن بزرگ‌سیاه‌رگ زیرین توسط رحم شود).
3. به‌طور منظم بخورید و بنوشید
وقتی به‌اندازه‌ی کافی غذا نمی‌خورید، قند خون‌تان پایین می‌آید و دچار افت قندخون (هیپوگلیسمی، hypoglycemia) می‌شوید و افت قندخون نیز موجب احساس سرگیجه یا ضعف می‌شود. این حالت در زمان بارداری بیشتر ایجاد می‌شود. با خوردن وعده‌های غذایی کوچک و متعدد درطول روز (به‌جای خوردن 3 وعده‌ی غذایی بزرگ)، می‌توانید از پایین آمدن بیش‌ازحد قندخون خود جلوگیری کنید. وقتی از خانه بیرون می‌روید نیز، تغذیه سالم و مختصری را همراه خود داشته باشید.
ازدست دادن آب بدن نیز اثرات مشابهی دارد. بنابراین باید با نوشیدن آب فراوان بدن خود را هیدراته نگه دارید. انجمن پزشکی (Institute of Medicine) به زنان باردار توصیه کرده است که در روز حدود 10 لیوان 8 اونسی (تقریبا 250 سی‌سی) آب یا نوشیدنی‌های دیگر بنوشند. در زمان ورزش کردن یا گرمی هوا به مقدار آب بیشتری نیاز دارید. (اگر ادرارتان به‌رنگ زرد تیره یا کدر است به این معنی است که به‌اندازه‌ی کافی مایعات نمی‌نوشید.)
4. از گرمای زیاد دوری کنید
قرار گرفتن در اتاقی گرم یا حمام و دوش داغ باعث گشاد شدن رگ‌های خونی می‌شود و فشارخون را پایین می‌آورد و باعث احساس سرگیجه شود. اگر در گرمای زیاد احساس سرگیجه می‌کنید، از حضور در مکان‌های فاقد تهویه و شلوغ پرهیز کنید و به‌جای پوشیدن لباسی ضخیم، چند لباس را روی هم بپوشید تا درصورت احساس گرما، لباس‌های رویی را دربیاورید. به‌جای حمام و دوش داغ، حمام و دوش گرم بگیرید و حمام را خنک نگه دارید.
5. در ورزش کردن، زیاده‌روی نکنید
گاهی ورزش کردن باعث می‌شود که نفس‌نفس بزنید و احساس ضعف کنید. درست است که ورزش کردن به گردش خون کمک می‌کند، ولی نباید بیش‌ازحد به خودتان فشار بیاورید. زیاد به خودتان سخت نگیرید و هر زمان که احساس خستگی یا ناتوانی کردید، استراحت کنید.
چه عوامل دیگری می‌توانند علت سرگیجه در بارداری باشند؟
دلایل دیگری نیز وجود دارد که موجب سرگیجه در بارداری می‌شود و گاهی تشخیص (یا جلوگیری از) آنها ساده نیست، ولی کارهایی وجود دارد که می‌توانید انجام بدهید:
1. سنکوپ وازوواگال (vasovagal syncope)
بعضی افراد وقتی به‌شدت عطسه، ادرار یا مدفوع می‌کنند، دچار سرگیجه می‌شوند، چون این کارها می‌تواند باعث افت فشارخون و ضربان قلب شود و احساس سرگیجه و ضعف را ایجاد کند. (وازوواگال یعنی عصب واگ شما بر سیستم گردش خون‌تان اثر می‌گذارد و سنکوپ هم به‌معنی ضعف کردن است.) کم شدن آب بدن، اضطراب و درد هم می‌تواند به‌صورت عوامل محرک ایجاد این حالت عمل کنند.
زنان باردار بیشتر درمعرض سنکوپ وازوواگال قرار دارند. پیش از سنکوپ وازوواگال، علاوه‌بر سبکی سر، معمولا علائمی مانند احساس گرما، رنگ‌پریدگی، عرق کردن، حالت تهوع، خمیازه کشیدن و نفس‌نفس زدن سریع (hyperventilation) بروز می‌کند. این علائم را جدی بگیرید و فورا دراز بکشید تا از ضعف کردن و بیهوش شدن خود جلوگیری کنید.
2. کم‌خونی
کم‌خونی یا آنمی به این معنی است که فرد فاقد گلبول‌های قرمز کافی برای انتقال اکسیژن به مغز و سایر اندام‌های بدن است. کم‌خونی موجب ایجاد احساس سرگیجه می‌شود. کمبود آهن رایج‌ترین دلیل آنمی است. بنابراین حتما باید مواد غذایی سرشار از آهن مصرف کنید و در دوران بارداری (به‌ویژه در سه‌ماهه‌ی دوم و سوم) از مکمل های غذایی حاوی آهن استفاده کنید. درصورت ابتلا به کم‌خونی ممکن است که پزشک مکمل آهن جداگانه‌ای را نیز برای‌تان تجویز کند.
3. اضطراب
وقتی احساس اضطراب دارید، سریع‌تر نفس می‌کشید و دچار سرگیجه می‌شوید. اگر با توصیه‌های معمول موفق به غلبه بر اضطراب و کاهش استرس دوران بارداری خود نشدید، از پزشک‌تان بخواهید که شما را به روان‌شناس یا روان‌درمانگر مناسبی ارجاع دهد تا بتوانید با راهنمایی‌ها و کمک او از استرس و اضطراب خود رها شوید.
چه زمانی سرگیجه در بارداری جدی است و باید با پزشک‌تان تماس بگیرید؟
این مسئله که گاهی و در بعضی‌اوقات به‌خاطر گرما، گرسنگی یا به‌سرعت بلندشدن از جای خود دچار سرگیجه شویم، علامت هشداردهنده‌ای نیست. ولی اگر دچار سبکی سر مداوم، سرگیجه‌های مکرر یا هر نگرانی دیگری هستید، به پزشک‌تان مراجعه کنید.
درصورت مشاهده‌ی هریک از علائم زیر به پزشک خود مراجعه کنید:
همچنین اگر دچار ضعف و بیهوشی شدید یا اگر پس از صدمه به سرتان سرگیجه داشتید، فورا به مراکز درمانی مراجعه کنید. اگر در اوایل دوران بارداری دچار سرگیجه‌ی همراه با درد شکمی و ضربان تند شدید، با اورژانس (115) تماس بگیرید. زیرا این موارد می‌تواند از علائم بارداری خارج از رحم باشد که وضعیتی اورژانسی و اضطراری است.
