ورزش و سلامت دهان و دندان

تا چند سال اخیر تمامی ورزشکاران محققان و افراد عادی می‌‌پنداشتند که فعالیت ورزشی در انواع مختلف یکی از فاکتورهای مهم جهت سلامتی است و روزانه ،گاه و بیگاه  و بدون هیچ برنامه تمرینی به اجرای فعالیت می‌‌پرداختند غافل از آنکه فعالیت ورزشی نیز همانند دارو دوز مشخصی دارد و اگر کمتر از آن دوز به فعالیت بپردازیم  تاثیر خاصی بر فاکتور سلامتی مد نظر نخواهد داشت.  حال سوال اینجاست که اگر بیش از حد مجاز نیز به فعالیت ورزشی بپردازیم نیز بر سلامتی ما موثر است یا خطرناک است.  پاسخ به این سوال را همانند دریافت دوز بیش ازحد  دارو مثلا بجای یک قرص 3 قرص در روز تشبیه می‌‌کنیم که قطعا سبب آثار مخربی بر سلامتی ما خواهد بود. دراین سلسله مقالات به بررسی فعالیت ورزشی بر عملکرد سیستم ایمنی می‌‌پردازیم که ابتدا با بررسی انواع فعالیت برسلامت دهان ودندان می‌‌پردازیم.

فعالیت ورزشی
 دستگاه ایمنی مخاطی بزرگترین جز ایمنی در بدن است. این دستگاه نه تنها از روده در برابر عفونت‌‌ها دفاع می‌‌کند بلکه نقش مشابه و مهمی در دستگاه تنفس، دهان، چشم‌‌ها، و مجاری تناسلی دارد. ایمنی مخاطی بعنوان اولین خط محافظت در بدن می‌‌باشد که نیاز به فراخوانی سایر اجزای ایمنی را کاهش می‌‌دهد.  یعنی اولین گروه سربازان بدن هستند که به مقابله با دشمن می‌‌پردازند.  در دهان سلول‌‌های B وجود دارند که سبب ساخت (عامل میکروب کش دهانی) می‌شوند.  که این فاکتور در بزاق در دفاع علیه عفونت‌‌های مجاری تنفسی فوقانی نقش دارد.  بزاق علاوه بر این فاکتور شامل پروتئین‌‌های ضد میکروبی دیگری مثل آمیلاز بزاقی، عامل مهار کننده چسبیدن میکروب‌‌ها به سطوح بدن)  و لیزوزوم (عامل تخریب کننده دیواره سلولی میکروب‌‌ها یا همان گوارش سلولی می‌‌باشند).
اجرای فعالیت‌‌های ورزشی با شدت‌‌های متوسط (تفریحی) سبب تحریک غدد بزاقی وآزاد شدن بزاق می‌‌گردد در نتیجه غلظت IgA بعنوان نخستین فاکتور دفاعی در بدن نیز افزایش می‌‌یابد.
همچنین قدرت عملکردی این فاکتور و اجزای تشکیل دهنده آن و آنزیم‌‌های سازنده آن نیز چند برابر می‌‌شود. یعنی اجرای فعالیت ورزشی با شدت یاد شده ایمنی دهان را در برابر هر میکروارگانیسمی افزایش می‌‌دهد.  اجرای فعالیت ورزشی با شدت‌‌های سبک تا متوسط بدلیل تقویت عضلات صورت سبب افزایش ترشح بزاق نیز می‌‌گردد.

بنا بدلایل زیر تولید بزاق دچار اختلال می‌‌گردد:
1-هرگونه تحریک بیش از حد، هورمون‌‌های استرسی مانند اپی نفرین و نوراپی نفرین از سیستم سمپاتیک را آزاد کرده و این سیستم با تنگی و انقباض عروق خونی ترشح بزاق را با مشکل روبرو می‌‌سازد.
2-فشار روانی  قبل از مسابقه و یا درآغاز فعالیت سبب کاهش شدید بزاق می‌‌شود.
3-اجرای فعالیت ورزشی با تنفس دهانی سبب ورود زیاد هوا به دهان شده در نتیجه بزاق خشک می‌‌شود و سطوح IgA دچار افت می‌‌شود.
4-در هنگام فعالیت شدید آب بدن به میزان زیادی تعریق شده و یکی از روش‌‌های آن، تعریق دهانی است که در این مسیر نیز بزاق دچار کاهش می‌‌شود.
تمامی این موارد سبب می‌‌شود بزاق به کمترین میزان طبیعی خود برسد و اجزای سازنده بزاق نیز  کم شوند در نتیجه سیستم دفاعی دهان در پایین‌ترین قدرت عملکردی خود قرار می‌‌گیرد و پاتوژن‌‌ها براحتی وارد دهان می‌‌شود و عفونت مجاری فوقانی تنفس که به تازگی در بین ورزشکاران رایج شده است را منجر می‌‌شوند همچنین در اینگونه ورزشکاران زخم‌‌ها براحتی در سطح دهان و لب‌‌های آنها پدید می‌‌آید زیرا دهان قدرت دفاعی خود را از دست داده است.
PH بزاق حالت خنثی یعنی 7 می‌‌باشد که همان PH طبیعی بدن است در طول فعالیت ورزشی این فاکتور با افزایش شدت و مدت فعالیت کاهش می‌‌یابد.  یعنی میزان یون‌‌های هیدروژن شروع به افزایش می‌‌کند که محیط دهان  و به بدنبال ان خون را اسیدی می‌‌کند که این محیط اسیدی عوارض زیر را بدنبال دارد:
1-مانع از فعالیت آنزیم‌‌های کلیدی بدن
2-مانع از ادامه انقباض عضلانی در بدن
3-ایجاد حالت خستگی در عضلات بدن
4-مانع از آزاد شدن یون کلسیم (مهمترین یون بدن در فعالیت‌‌های ورزشی )  و...

نوشیدنی‌‌های ورزشی
یکی دیگر از مهمترین معضلاتی که ورزشکاران با آن روبرو هستند ولی هیچ توجهی به آن ندارند. استفاده از نوشیدنی‌‌های وررزشی است که سبب تخریب دندان‌‌ها می‌‌گردد.
در تمامی نوشیدنی‌‌های ورزشی مجاز صددرصد فروکتوز وجود داردکه اسید آزاد شده ناشی ازآن بتدریج دندان‌‌ها را در معرض تخریب و تهدید قرار می‌‌دهد.  همچنین فروکتوز مانع از آزاد‌سازی هورمون رشد HGH می‌‌شودکه نقش کاربردی در رشد دندان‌‌ها و و استخوان‌‌های فک و صورت دارد. از سوی دیگر فروکتوزسبب افزایش وزن، کلسترول و تری گلیسیرید می‌‌شودوکلسترول خوب یا HDL را کاهش می‌‌دهد. یکی دیگر از مهمترین آثار فعالیت ورزشی بر سلامت دهان دندان آزاد شدن اکسیدان‌‌ها و رادیکال‌‌های آزاد در بدن است. رادیکال‌های آزاد در اثر شکستگی یک پیوند از یک مولکول پایدار ایجاد می‌شوند و سبب افزایش واکنش‌های شیمیایی آنها می‌‌شود.
در انسان مهم‌ترین رادیکال آزاد اکسیژن است.  مولکول اکسیژن در معرض تشعشعات مختلف، استرس، دودهای ناشی از استعمال دخانیات،  و فعالیت‌‌های ورزشی شدید . . .  با گرفتن تک الکترون از دیگر مولکول‌ها، دست به تخریب دیگر مولکول‌ها، سلول‌ها و دی ان ای می‌زند.  حاصل فعالیت رادیکال‌های آزاد در بدن انواع دژنراسیون، سرطان‌، دیابت، نارسایی‌های قلبی، آسیب‌های مغزی، مشکلات عضلانی، پیری زودرس، آسیب‌های چشمی و در کل ضعف سیستم ایمنی بدن است.  در این میان آنتی اکسیدان‌ها به عنوان اصلی‌ترین راه مبارزه با رادیکال‌های آزاد و بازسازی سلول‌های تخریب شده مطرح می‌شوند چرا که موجب تخریب آن و افزایش کارایی سیستم ایمنی بدن در مقابل انواع بیماری‌ها می‌‌گردد.

پوسیدگی وایجاد لک

یکی از مهمترین آثار تخریبی رادیکال‌‌های آزاد در دهان و دندادن تخریب و غیر فعال‌سازی آنزیم‌‌‌های بزاقی و همچنین ایجاد پدیده پوسیدگی و همچنین ایجاد لک بر روی دندان‌‌ها،  زردی دندان‌‌ها و ایجاد بیماری‌‌های لثه و خونریزی می‌‌باشد.
فعالیت شدید تعادل بین اکسیدان‌‌ها (رادیکال‌‌های آزاد ) و آنتی اکسیدان‌‌ها را بهم می‌‌زند ورادیکال‌‌های آزاد پیشی می‌‌گیرند ولی فعالیت‌‌ها با شدت متوسط سبب افزایش آنتی اکسیدان‌‌ها می‌‌شود و سبب می‌‌شود آثار تخریبی رادیکال‌‌های آزاد از بین برود  همچنین قدرت سیستم ایمنی بدن را نیز افزایش می‌‌دهد . در جمع بندی به این نکته می‌‌رسیم که اجرای فعالیت ورزشی با شدت و مدت مناسب همراه با دریافت آب کافی سبب افزایش سلامت دهان و دندان ولی هرگونه فعالیت با شدت بیش ازحد منجر به آثار مخربی بر سلامت دهان و دندان می‌‌گردد.

 دکتر امید صالحیان؛ فیزیولوژی و تغذیه ورزشی