شیوه قرآن در انتقال پیام به مخاطب (۲)

فصل دوم شیوه های ارتباطی قرآن در انتقال پیام
 

الف- استفاده از تاریخ و نقل سرگذشت ها
 

قرآن کریم سر گذشت اقوام پیشین را بیان کرده و از این طریق اهدافی را دنبال نموده است؛ گاهی برای هشدار و عبرت به مخاطبان خود، داستان طغیان ستمگران را بیان کرده و گاه از سرکشی طاغیان در طول تاریخ پرده برداشته، عاقبت کار آنان را نیز باز گفته است و گاهی برای ثبات مومنان در مسیری که برگزیده اند و تقویت روحیه و قوت قلب دادن به آنها، سرگذشت پایمردی مومنان در برابر کفار و ظالمان را در طول تاریخ بیان می کند ذکر جریان قوم لوط، طغیان آنها و مقدر شدن عذاب الهی بر آنها و نیز بیان ماجرای طوفان نوح (ع) و هلاکت ستمگران قوم او در سوره هایی چند از جمله عبرت هایی است که قرآن کریم بیان می کند؛ هم چنین داستان انبیاء(ع) و هدایت گری آنان و کفر ستیزی آنان را همراه با مقاومت مومنان به آن ها در بستر تاریخ از شیوه های قرآن کریم برای انتقال پیام به مخاطب و ایجاد ارتباط با اوست.

ب- مناظره، احتجاج و جدال احسن
 

اگر سیری در سوره های قرآن کریم داشته باشیم، خواهیم دید که در برخی از سوره ها مناظرات و استدلال هایی بیان شده که روش مناسبی برای القای پیام و شدت بخشی به تأثیر آن در مخاطب است و از این طریق پیام ها به خوبی منتقل می شود.
قرآن کریم مناظرات و استدلال ها را به سه صورت بیان کرده است، یک صورت آن مناظراتی است که بین انبیاء(ع) با طاغوت های زمانشان صورت گرفته و قرآن کریم به بیان آن محاوره و مناظره می پردازد و نتایج و پیامدهای آن را نیز بیان می کند، مانند مناظره بین حضرت ابراهیم(ع) و نمرود(1) و مناظره بین حضرت موسی(ع) با فرعون زمان خودش(2) و صورت دوم بیان مناظراتی که در آینده شکل خواهد گرفت و به صورت اخبار غیبی قرآن کریم آنها را بیان می دارد مانند مناظره بین بهشتیان و دوزخیان(3) یا مناظره بین منافقان و مؤمنان(4) و یا مناظره بین مستضعفان و مستکبران(5) و.... که هنوز صورت نگرفته ولی وقوع آن حتمی است. صورت سوم مناظراتی است که مربوط به عصر نزول است و قرآن کریم بدین صورت با مشرکان زمان پیامبر اعظم(ص) احتجاج کرده(6) و به جدال احسن با آنان پرداخته است، علاوه بر این که روش قرآن در استدلال، جدال احسن است پیامبر و مومنان را نیز به جدال احسن دستور می دهد(7) و از جدال بی فایده باز می دارد.

ج- تکرار
 

مواردی در قرآن کریم یافت می شود که آیات شریفه تکرار می شود، در چنین مواردی بعضی می گویند آیات برای تأکید تکرار می شود و خداوند سبحان آن را تکرار نموده تا بر شدت اثر بخشی و قدرت نفوذ آن بیفزاید، برخی نیز قائل به تأسیس اند، می گویند اگر بتوان حرف جدیدی را برداشت کرد بهتر از آن است که معنای تأکیدی داشته باشد، اصل را بر تأسیس گذاشته و از قاعده (التأسیس اولی من التأکید) استفاده می کنند.
این گونه آیات در قرآن کریم چشمگیر است بعضی از آیات عیناً تکرار شده، که کوچک ترین نمونه آن در سوره کافرون است و نیز در سوره های دیگر مانند الرحمن، سوره نمل بعضی از آیه ها با اندکی تفاوت تکرار شده است، در برخی از سوره ها که به نقل تاریخ و سرگذشت انبیاء(ع) امت های پیشین می پردازد نیز قسمت هایی از داستان را تکرار نموده است و هر بار زاویه ای خاص را نگریسته و نمودی تازه از داستان را ارائه داده است و شاید هدف و نکته ای تازه را دنبال کرده است؛ به هر حال تکرار یکی از شگردهای قرآن کریم برای القای پیام به مخاطب است.

د- استفاده از آرایه های ادبی
 

بر کسانی که اندک آشنایی با زبان و ادبیات عرب دارند، پوشیده نیست که قرآن کریم سرشار از زیبایی های کلامی بوده و فصاحت و بلاغت قرآن به حد اعجاز است و انواع آرایه های لفظی و معنوی موجود در قرآن کریم، سخن روان، ناقلان و حتی معاندان را به شگفت آورده است. استفاده از انواع آرایه های ادبی از روش هایی است که قرآن کریم برای
زیبایی کلام و القای هر چه بهتر پیام برگزیده و حقایق را به زیبایی، پوشیده و آشکارا بیان کرده است. قرآن کریم از تشبیه، فراوان استفاده کرده و از مجاز، استعاره و تمثیل به خوبی بهره برده است، از ایجاز به بهترین وجه سود جسته و در مواردی نیز حقایق را به تفصیل بیان نموده است؛ اما به خلاف معاندان و روشن فکران غرب زده و مستشرفان، که قرآن را خالی از حقایق می دانند، باید گفت که قرآن کریم مملو از حقایق است و حقایق با استفاده از امکانات ادبی موجود در زبان عربی به خوبی بیان کرده، به وجهی که این شکل از سخن گفتن میان مردم و عصر نزول رایج بوده و آنان نه تنها آن را می فهمیده اند بلکه از زیبایی آن به شگفت می آمده اند.
یکی از تشبیهاتی که قرآن کریم به کار برده است، تشبیه حق به آب و تشبیه باطل به کف روی آب است(8)؛ علامه طباطبایی در این باره می گوید: این مثال به ما می گوید که واقعیت های عالم مشهود، نمودهای مناسبی برای تسلیم عالم غیب و حقایق معنوی است؛ از این رو مثل باورهای درست مومن، همانند آب فروریخته از آسمان است که در رودهای گوناگون جاری می شود و مردم از آن بهره می برند و دل های آنان زنده می شود و خیر و برکت در آن قرار می گیرد و مثل اعتقاد باطل در نفس کافر همانند کف های روی سیل است که دوام و قوام ندارد(9).
قرآن رسالت والای خود را انسان سازی معرفی می کند، اما تحقیق آن هدف به تناسب مخاطبان و نیازهای فکری، معرفتی، روحی، عاطفی، معنوی و مادی، دنیوی و آخرتی آن ها نیازمند ابزارها و وسائل گوناگونی است از سوی دیگر قرآن کریم رسالت دارد بینش هایی واقعی از جهان هستی، گذشته، حال و آینده انسان ارائه دهد و ارتباط او با خالق هستی بخش را بیان کند؛ از این روست که تمام امکانات زبانی را استخدام می کند و به بیان واقعیت های هستی و نقش و کار هر یک می پردازد و از طرف دیگر در متن آن واقعیات، زبان تربیتی مخصوص به خود دارد که رسالت انسان سازی را انجام می دهد.

فصل سوم: ویژگی های پیام های قرآنی
 

الف- انتفاع همگانی و عمومیت پیام های قرآنی
 

راغب اصفهانی می گوید: براهین آن و مورخان از داستان های آن منتفع می گردند(10). قرآن کریم در این ویژگی خود اصول محاوره عقلایی را رعایت نموده و به منظور اتمام حجت، سطح درک و فهم عموم مخاطبان را در نظر گرفته و مکانیسم گفتمان همه مردم را لحاظ می کند و البته در این راه دو جهت را رعایت می کند: یکی این که اصطلاح پیچیده و فنی متخصصان را ندارد دوم این که هم زبانی صرف نیست اگر چه زبان قرآن یک زبان تک ساختی و عرفی هم نیست.
امام خمینی(ره) می نویسد:
کسی که بخواهد تربیت و تعلیم و انذار و تبشیر کند، باید مقاصد خود را با عبارات مختلفه و بیانات
متشتته، گاهی در ضمن قصد و حکایت و گاهی در ضمن تاریخ و نقل و گاهی به صراحت لهجه، گاهی به کنایت و امثال و رموز تزریق کند، تا نفوس مختلفه و قلوب متشتته، هر یک بتوانند از آن استفاده کنند... و چون این کتاب شریف [قرآن] برای سعادت جمیع و قاطبه سلسله بشر است و... نوع انسانی در حالات قلوب و عادات و اخلاق و ازمنه و امکنه مختلف هستند، همه را نتوان به یک طور دعوت کرد، ای بسا نفوسی که برای اخذ تعلیم به صراحت لهجه و القای اصل مطلب به طور ساده حاضر نباشند و از آن متأثر نگردند، با این ها باید به طور ساختمان دماغ آن ها دعوت کرد و مقصد را به آن ها فهمانید و بسا نفوسی که با قصص و حکایات و تواریخ سر و کار ندارند و علاقه مند به لب و لباب مقاصدند، این ها را نتوان با دسته اول در یک ترازو گذاشت...(11)

ب- حقیقت گرایی و واقعیت مداری
 

یکی از ویژگی های پیامهای قرآنی حقیقت گرایی و واقع نمایی است، نگرشی که قرآن کریم از جهان هستی ارائه می دهد مبتنی بر واقع نگری و رئالیسم است و در این بینش، خدا واقعیت محض و اساس همه هستی است و عالم امکان با تمام مراتب طول و عرضی آفریده خداوند یکتاست.
اطلاعات قرآن از حوادث تاریخی نیز گرچه کم و نسبتاً محدود است، اما درست و مطابق با واقع است؛ از این جهت در قرآن کریم حادثه دروغین و به اصطلاح قرآن ، افترایی وجود ندارد(12)، چرا که این اطلاعات از مجرای وحی نازل شده است؛در صورتی که تاریخ های بشری که بر پایه اطلاعات و تحقیقات مورخان سامان دهی شده، آکنده از وقایع جعلی و ظنی بوده و جز کلیات آن ها و یا اخبار متواتر آن ها، قابل اعتماد نیست؛ اضافه بر این مطلب، زبان قرآن در طرح وقایع تاریخی زبان نمادین و سمبلیک نیست؛ بنابراین وقتی قرآن کریم از خلقت آدم و سجده فرشتگان بر او و تحذیر آدم از نزدیک شده به شجره ممنوعه سخن می گوید، این ها همه وقایعی است که در زمان خود واقع شده است(13)... . همچنین وقایع دیگری که قرآن کریم به ذکر آن پرداخته و از نسخ حوادث خارق العاده به شمار می آید و با علل مادی قابل توجیه نیست، همه حقایقی است که سمبلیک فرض کردن آن ها جز نفی معجزات موجود در بطن این حوادث، نتیجه ای در بر ندارد.

ج- هدف مندی پیام های قرآنی
 

قرآن کریم نه تنها خود هدف دارد و در پیام هایش آن را دنبال می کند، بلکه نظام موجود جهان را نیز یک نظام هدف دار، موزون و خوش بینانه می داند که با خدا آغاز می شود و به او می انجامد؛ بنابر این وقتی در پیام های خود این هدف را دنبال می کند می خواهد انسان را مهیای ملاقات با خدا کند، پس او را به ملاقات با خدا فرا می خواند: « یَا
أَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ(14)»؛ ای انسان تو با تلاشی فراوان به سوی پروردگارت می روی پس ملاقاتش می کنی.

د- نقل وقایع تاریخی به صورت گزینشی
 

قرآن کریم در نقل حوادث تاریخی به نوعی گزینش دست زده ، به گونه ای که در سر گذشت اقوام و سلسله های تاریخی تا جایی که با پیامبران و صالحان ارتباط مستقیم ندارد وارد نشده است؛ حتی در حوزه پیامبران نیز قرآن کریم متکفل بیان همه آن ها نبوده است چنان که خود می فرماید(15)؛ و پیامبرانی که سرگذشت آنان را پیش از این برای تو باز گفته ایم و پیامبرانی [هستند] که سرگذشت آنان را بیان نکرده ایم.
دلیل این موضوع به مصلحت سنجی ویژه قرآن کریم در راستای هدایت انسان باز می گردد، زیرا که قرآن تا حدی که برای هدایت انسان لازم بوده به طرح وقایع تاریخی پرداخته و از سرگذشت پیامبران و امت های آنان یاد کرده است؛ به گفته یکی از محققان: برخورد قرآن با حوادث و زمان های گذشته، برخوردی انتخابی و گزینشی است، یعنی این طور نیست که قرآن نسبت به یک پیامبر یا یک قوم کلیه وقایع و اتفاقات را به تفصیل و با تمام جزئیات بیان کند، بلکه آنچه را می تواند حامل پیام دین و در بر دارنده یک موعظه، هدایت، دعوت و ارشاد باشد، بیان می کند و در نقل یک واقعه مهم هم آنچه که بیشتر به این هدف کمک کرده و از برجستگی خاصی برخوردار است، مطرح می شود(16).

نتیجه گیری
 

این تحقیق به بررسی مخاطبان قرآن در عصر نزول پرداخته است، قرآن کریم از عصر نزول عموم مردم را مورد خطاب قرار داده و روشن است که خطاب آن فقط برای مردمان عصر نزول نیست؛ قرآن کتابی است که طی اعصار و قرون کهنه نمی شود و برای فلاح و هدایت کل بشریت نازل شده و اگر چه در این تحقیق مخاطبان عصر نزول بررسی شده ولی قرآن چنان که خود می فرماید برای هدایت تمام نسل های آتی است: « هو الذی بعث فی الأمیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و إن کانوا من قبل لفی ضلال مبین، و آخرین منهم لما یلحقوا بهم و هو العزیر الحکیم»، اوست آن که در میان درس ناخوانده ها پیامبر از خودشان بر انگیخت که آیات او را بر آن ها می خواند و پاکشان می سازد و کتاب و حکمتشان می آموزد و حقاً که از پیش در ضلالت آشکاری بودند و گروه دیگری از ایشان را نیز که هنوز به آن نپیوسته اند [حکمت می آموزد] و او مقتدر حکیم است.
گر چه قرآن کریم برای بیان مطالب خود روش های گوناگون اتخاذ نموده اما می توان گفت قرآن کریم برای انتقال پیام های خود دو شیوه کلی دارد، یکی مستقیم، که شامل خطابات مستقیم به افراد و گروه های مردم می شود و آنان را با الفاظ خاص منادا قرار می دهد: « یا ایها النبی، یا ایها الذین آمنوا، یا ایها الذین کفروا، یا اهل الکتاب، یا نساء النبی و...»؛ دیگری شیوه غیر مستقیم است که با بیان های مختلف مانند نقل داستان های تاریخی، ذکر مناظرات، بیان استدلال ها تکرار مطالب و... به کار رفته و قرآن کریم از این طریق پیام خود را به مخاطب انتقال می دهد.
چنان که از آیات قرآن بر می آید، قرآن هدی للناس و هدایت برای تمام مردم جهان در همه زمان ها و مکان هاست، بنابراین ویژگی های آن نیز باید متناسب با مخاطبانش در همه زمان ها و مکان ها بوده و نیاز همه را پاسخ گو باشد. خطاب قرآن و فریاد آن متوجه تمام بشریت است و انتفاع آن نیز همگانی است، آخرین کتاب آسمانی که تا قیام قیامت باقی است و متناسب با این دوام خود تبیان کل شیء و هدایتگر نهایی است؛ سخن آن توحید و هدف آن رستگاری انسان و اعتلای کلمه توحید در سراسر جهان است؛ به توحید رهنمون می شود و آن چه در راه از بیان عبرت ها و اخبار غیبی از آینده و گذشته لازم است بیان داشته است.

پی نوشت ها :
 

1- سوره بقره(2)، آیه 258.
2- سوره شعراء(26)، آیات 33-18.
3- سوره مدثر(74)، آیات 47-40.
4- سوره حدید(57)، آیات 15-12.
5- سوره سباء(34)، 33-30.
6- سوره یس(36)، 82-74.
7- سوره نحل(16)، آیه 125.
8- سوره رعد(13)، آیه 17.
9- محمد باقرسعیدی روشن، تحلیل زبان قرآن، ص 305.
10- همان، ص 372.
11- همان، ص 377، (به نقل از آداب الصلاه ص 187).
12- سوره یوسف(12)، آیه 111.
13- مجید معارف، روش قرآن در طرح وقایع و سرگذشت های تاریخی، صحیفه مبین شماره 39، ص 7-18.
14- سوره انشقاق(84)، آیه 6.
15- سوره نساء (4)، آیه 16.
16- مجید معارف، همان، ص 13.
 

منابع:
قرآن کریم، ترجمه ابوالفضل بهرام پور، قم، بنیاد نشر قرآن، 1385.
نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، دلیل ما، 1380.
جعفریان، رسول، سیره رسول خدا(ص)، قم، دلیل ما، 1382.
حسینی ادیانی، سید ابوالحسن، پژوهشی در تاریخ پیامبر اسلام(ص)، بی جا، انوار الهدی، 1375.
سعیدی روشن، محمد باقر، تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385.
مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن جلد 3، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1386.
معارف، مجید، روشن قرآن در طرح وقایع و سرگذشت های تاریخی، صحیفه مبین، ش 39، زمستان و بهار 86-85.
نقی پور فر، ولی اللّه، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، قم، اسوه، 1378.
منبع: نشریه فصلنامه ی قرآنی کوثر، شماره 34... .