عوارض جانبی داروها بر سلامت و بهداشت دهان و دندان

دکتر محمد رادفر

دکترای عمومی داروسازی - متخصص تغذیه و رژیم درمانی

داروها و مکمل‌‌ها به موازات اثرات مفید و درمانی که دارند عوارض جانبی هم در بدن ایجاد می‌‌کنند که این عوارض ممکن است بر سلامت و بهداشت اندام‌‌ها و قسمتهای مختلف بدن از جمله دهان و دندان تاثیر منفی داشته باشند.

به دلیل افزایش استفاده از وسایل بهداشت دهان و دندان همچون مسواک، خمیر دندان، دهانشویه و احراز نقش مهم دهان و دندان در تغذیه و سلامتی دستگاه گوارش و بدن، زیبایی و تاثیر آن در روابط اجتماعی و نیز هزینه‌های بالای درمانی آن، باعث شده است که سطح سلامت دهان و دندان نسبت به گذشته ارتقاء بیشتری داشته باشد، اما بی توجهی به سایر مسائل مرتبط با سلامت دهان و دندان از جمله تاثیر مواد غذایی مصرفی و ایجاد عوارض جانبی داروها و مکمل‌‌ها و... باعث شده است که آسیب به دهان و دندان‌ها همچنان وجود داشته و هزینه‌‌ها و فشارهای مالی بالایی را به خانواده‌‌ها و سیستم بهداشتی درمانی کشور تحمیل کند. تاثیر منفی و عوارض داروها و مکمل‌‌ها بر دهان و دندان طیف وسیعی را شامل می‌‌شود

که شامل تغییر رنگ دندان‌‌ها و ایجاد تخریب بافت دندان، التهابات لثه‌‌ها و مخاط دهان، زخم‌‌های دهانی، تغییر حس چشایی و تخریب پرزهای زبان، خونریزی لثه، تحلیل لثه‌‌ها و ایجاد عوامل زمینه‌ای سایش و فرسودگی دندان‌‌ها می‌‌باشند که در صورت همزمانی این عوارض با عدم رعایت اصول بهداشتی دهان و دندان عوارض جانبی شدیدتر اتفاق خواهد افتاد.

عوارض جانبی کم اهمیت داروها و مکمل‌‌ها بر ظاهر دندان‌‌ها تاثیر دارد. مصرف مکمل‌‌های آهن در کودکان که به شکل شربت یا قطره می‌‌باشد باعث باعث سیاه شدن رنگ دندان حتی با چند روز استفاده شود. معمولا با قطع مصرف دارو، سیاهی دندان برطرف شده و با شستشوی دهان و دندان‌‌ها بعد از مصرف مکمل آهن این احتمال سیاه شدن کاهش پیدا می‌‌کند.

در بزرگسالان استفاده از برخی دهانشویه‌ها مانند دهانشویه‌های حاوی کلرهگزیدین و ستیل پیریدینیوم کلراید هم می‌توانند باعث قهوه‌ای شدن رنگ دندان‌ها یا پروتزهای دندانی‌ شوند. بیشتر این نوع دهانشویه‌ها حاوی کلرهگزیدین هستند.

عوارض جانبی این نوع‌ دهانشویه‌ها بعد از دو هفته استفاده مداوم ایجاد می‌‌شود و استفاده کمتر از دوهفته معمولا مشکل زا نیست اما با این حال تغییر رنگ دندان ایجاد شد باید استفاده از دهانشویه را قطع کرد. مصرف درازمدت دهان‌شویه‌های اکسیژنه موجب تحریک بافت نرم، از دست رفتن کلسیم سطوح دندان‌ها و رویش موهای سیاه روی زبان می‌شود. فلوراید، در برخی دهان‌شویه‌ها، ماده اصلی است و در برخی دیگر جزیی از فرمولاسیون دارویی برای پیشگیری از پوسیدگی دندان است

که در هر صورت استفاده طولانی مدت از دهانشویه‌‌های حاوی فلوراید باعث بیماری فلوروسیس (نوعی لکه دائمی است که در اثر قرار گرفتن در معرض مقدار زیادی از فلوراید در زمان شکل‌گیری مینای دندان ایجاد می‌شود) می‌‌گردد.

همچنین مصرف قهوه، چای، نوشابه کولا، شراب، میوه‌‌ها و سبزیجات خاص (برای مثال، سیب و سیب زمینی)، سیگار کشیدن یا جویدن تنباکو می‌‌توانند باعث ایجاد رنگ زرد در دندان‌ها شود.
یکی از موارد دیگر که باعث ایجاد لکه‌‌های رنگی در دندان‌‌ها می‌‌شوند داروهای آنتی بیوتیک هستند. آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند عامل زردی، قهوه‌ای شدن یا رنگ خاکستری دندان شوند. تتراسایکلین بیش از سایر آنتی‌بیوتیک‌ها چنین عوارضی دارد. این عارضه بیشتر متوجه زنان باردار، جنین آن‌ها و کودکان است که مولکول‌های دارو بر عاج و مینای دندان آن‌ها ایجاد عارضه می‌‌کند.

این نوع تغییر رنگ بازگشت ناپذیر است. مصرف تتراسایکلین در کودکان زیر 8 سال، زنان باردار و شیرده ممنوع است. مصرف طولانی مدت سایر آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله آموکسی سیلین نیز می‌تواند باعث تغییر رنگ دندان‌ها شود که البته موقت و گذراست.

تخریب بافت استخوانی دندان‌ها

از عوارض دیگر داروها بر بهداشت دهان و دندان تخریب بافت استخوانی دندان‌‌ها است. داروهای دسته بیس فسفونات‌‌ها‌‌ها که برای درمان پوکی استخوان و سایر مشکلات استخوانی استفاده می‌‌شوند با مکانیسم کاهش خونرسانی به بافت‌‌های حمایتی دندان‌‌ها و نیز فعالیت سلول‌‌های تخریب کننده بافت زمینه‌ای دندان‌‌ها عامل ایجاد تخریب هستند.

دسته دیگر از داروهایی که باعث تخریب دندان‌‌ها می‌‌شوند داروهایی هستند که موجب کاهش تراکم استخوان و افزایش از دست‌دهی کلسیم از استخوان‌‌ها و دندان‌‌ها و اختلال در متابولیسم ویتامین D در بدن می‌‌شوند که مهمترین آنها، کورتیکواستروئیدها (کورتون‌‌ها) هستند.

این داروها در درمان بیماری‌‌های روماتیسمی، آلرژی‌‌های مختلف، بیماری آدیسون (کم کاری غدد فوق کلیوی)، آسم، بیماری انسدادی مزمن ریه (برونشیت، آمفیزم)، پیوند اعضا، بیماری‌‌های پوستی مختلف، صدمات وارده به طناب نخاعی، بیماری‌‌های التهابی روده استفاده می‌‌شوند

که عبارتند از پردنیزولون، متیل پردنیزولون، استات متیل پردنیزولون، بتامتازون، دگزامتازون، بکلومتازون، فلودروکورتیزون، فلوتیکازون. علاوه بر این داروهای موثر بر کلسیم بدن داروهای دیگری هم روی سطوح کلسیم موجود در خون و استخوان و دندان موثرند که می‌‌توان به داروهایی نظیر داروهای دسته دیورتیک‌ها (نه همه آنها) مانند فوروزماید (Furosemide) اشاره کرد. این داروها از بازجذب کلیوی کلسیم جلوگیری کرده و باعث دفع بیشتر کلسیم از بدن می‌‌شوند) و نیز برخی از آنتی بیوتیک‌‌ها (مانند سیپروفلوکساسین ، داکسی سایکلین، تتراسایکلین، اریترومایسین، جمی فلوکساسین، افلوکساسین) و داروهای ضد اسید معده و ...

 
اختلالات لثه

یکی از عوارض دیگر داروها بر سلامت دهان و دندان، اختلالات لثه است. افزایش حجم لثه ناشی از داروها که به عنوان هیپرپلازی ثانویه لثه نسبت به دارو شناخته می‌‌شود عارضه‌ای است که با داروهای گروه ضد تشنج‌‌ها مانند فنی توئین و فنوباربیتال (در بیماران مبتلا به التهاب لثه و پلاک دندان احتمال رشد بیش از حد لثه ناشی از فنی توئین بیشتر است، به نظر می‌‌رسد پلاک دندانی سبب القاء التهاب موضعی شده

و به عنوان مخزنی برای فنی توئین عمل می‌‌کند)، داروی سیکلوسپورین (که یک سرکوب کننده قوی سیستم ایمنی است)، برخی از داروهای ضد فشار خون (مانند داروهای مسدود کننده کانال کلسیم از جمله نیفدیپین و آملودیپین) ایجاد می‌‌شود که مراقبت‌‌های بهداشتی و دندانپزشکی ویژه ای را می‌‌طلبد. خونریزی لثه یکی دیگر از عوارض داروها بر لثه است

که علاوه بر ایجاد آن توسط داروهای خاص مانند داروهای ضد انعقاد، با داروهای معمولی مانند آسپیرین هم ایجاد می‌‌شود که زمانی بروز می‌کند که یا لثه از قبل ملتهب باشد یا دارو به مدت طولانی مصرف شود. این عارضه برگشت‌پذیر است و به محض قطع مصرف دارو پایان می‌یابد اما چون مصرف کنندگان داروی آسپیرین مدتهای طولانی مجبور به مصرف این دارو هستند

باید توجه بیشتری به بهداشت دهان و دندان داشته باشند. خاصیت اسیدی آسپیرین (مخصوصا در مورد قرص‌‌های جویدنی) و مکمل‌‌هایی مانند ویتامین سی و بعضی از داروهای استنشاقی ضد آسم نیز ممکن است در صورت مصرف طولانی‌مدت باعث صدمه به مینای دندان‌‌ها شود.

چون رایج‌ترین شکل مصرف دارو از راه دهان است هر مداخله‌ای مبنی بر خرد کردن داروها، نصف کردن قرص‌‌ها یا باز کردن کپسول‌ها جهت استفاده خارج از حالت اصلی مصرف، ممکن است اختلالاتی را در زمینه دهان و دندان ایجاد کند.

عملکرد غدد بزاقی و ترشح بزاق

عارضه جانبی دیگری که ناشی از مصرف داروهاست و به بهداشت دهان و دندان آسیب می‌‌زند مربوط به تاثیر داروها بر عملکرد غدد بزاقی و ترشح بزاق است. نقش حفاظتی بزاق در عملکرد دهان مبنی بر رقیق ساختن و یا شستن عوامل ساینده و پوسیدگی زا، عملکرد بافری و خنثی کنندگی در برابر اسیدهای غذایی و اسید معده، اشباع بودن بزاق از کلسیم و فسفات و جایگزینی این املاح در مینای دندان پس از تخریب ملایم مواد معدنی مینا (دمینرالیزاسیون) و نیز وجود برخی پروتئین‌‌های بزاق (گلیکوپروتیئن‌‌ها) که توسط سطوح دندانی جذب می‌‌شوند

و از برداشته شدن مواد معدنی از مینای دندان جلوگیری میکند، وجود عوامل ضد میکروبی، آنزیم‌‌ها ولیزوزیم که باعث اختلال در عملکرد باکتری و جلوگیری از فعالیت تخریبی آنها به صورت محدود و سایر نقش‌‌های بزاق در دهان کاهش ترشح بزاق و خشکی دهان باعث افزایش خطر سایش و پوسیدگی دندانها است.

بنابراین داروها و مکمل‌‌هایی که باعث کاهش ترشح بزاق و خشکی دهان می‌‌شوند این خطر را افزایش می‌‌دهند. برخی از این داروها حتی بر احساس چشایی تاثیر منفی داشته و باعث ایجاد مزه‌‌های غیر طبیعی مانند مزه فلزی در دهان می‌‌شوند.

از این داروها می‌‌توان به داروهای ضدافسردگی، داروهای ضدتهوع و ضداسهال، داروهای موثر بر بیمار پارکینسون، آنتی هیستامین‌‌ها، داروهای ضدجنون، داروهای ضد تشنج، داروهای موثر بر بیماری آلزایمر، داروهای مورد استفاده در اختلالات قلبی- عروقی و فشار‌خون از جمله کاپتوپریل و انالاپریل، نیفدپین، آمیلودپین، دیلتیازم، آتنولول، پروپرانولول، متوپرولول، داروهای دیورتیک یا ادرار آور مانند فوروزماید، هیدروکلروتیازید، تریامترن، اسپیرونولاکتون، داروهای موثر بر مشکلات ریوی مانند انواع اسپرهای تنفسی، ایزوترتینویین (موثر بر درمان آکنه)، داروهای ضد اضطراب، داروهای ضددرد مخدر مانند کدئین، متادون، داروهای ضد بیماری حرکت مانند اسکوپولامین و داروهای ضداسپاسم مانند هیوسین اشاره کرد.

علاوه بر موارد ذکر شده گرفتگی بینی و نفس کشیدن با دهان به خصوص هنگام خواب و کشیدن سیگار نیز موجب خشکی دهان می شود و در صورت همزمانی با مصرف این داروها اثرات خشکی دهان تشدید می‌‌گردد.

التهاب پوشش داخلی دهان

اختلالات ایجاد شده در بافت مخاطی دهان شامل التهاب پوشش داخلی دهان و زخم‌‌های دهانی هم در اثر مصرف برخی از داروها ممکن است ایجاد شود. التهاب بافت نرم و مرطوب پوشش دهان و دستگاه گوارش که موکوزیت نامیده می‌‌شود باعث تورم دردناک دهان و زبان می‌‌شود و می‌‌تواند به خونریزی و زخم معده، درد و زخم دهان منجر شود.

این وضعیت می‌‌تواند عمل خوردن را دچار مشکل کند. اختلالات بافت مخاطی دهان عارضه جانبی شایع شیمی درمانی است. برخی از داروهای شیمی درمانی، از جمله متوترکسات، فلورواوراسیل، آسپاراژیناز، پلئومایسین، بوسولفان، کپسیتابین، کربوپلاتین، سیکلوفسفامید، سیتارابین، دانوروبیسین، دوستاکسل، دوکسوروبیسین، اپی روبیسین، اتوپوزاید، فلوئورواوراسیل، جمسیتابین، هیدروکسی اوره، آیداروبیسین، اینترلوکین2، ایرینوتکان، لوموستین، موستارژن، ملفالان، میتوزانترون، اوگزالی پلاتین، پکلی تاکسل، پروکاربازین، وینبلاستین، وین کریستین و سایر داروهای این دسته دارویی این عارضه را با طیف متفاوتی از ضعیف تا شدید ایجاد می‌کنند.

توجه به عفونت‌‌های قارچی دهان اهمیت بالایی دارد و چون مصرف بعضی دارو‌ها باعث بروز عفونت قارچی (کاندیدیاز) در دهان می‌‌شود (از جمله داروهای مصرفی در درمان آسم مانند اسپری‌‌های استنشاقی حاوی کورتون‌‌ها، برخی از آنتی بیوتیک‌‌ها و داروهای شیمی‌درمانی) لذا در مصرف این داروها همواره باید معاینات دوره ای مرتبط با سلامت و بهداشت دهان انجام شود.