معصوم مى فرماید: خداوند عزّ و جل به توبه کنندگان سه خصلت عنایت فرموده که اگر خصلتى از آنها را به تمام اهل آسمانها و زمین مرحمت مى فرمود، هر آینه به آن خصلت نجات پیدا مى کردند:
1- «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ» «1».
خداوند توبه کنندگان از هر گناه و پاک شوندگان از هر آلودگى را دوست دارد.
پس کسى که خداوند او را دوست بدارد عذابش نخواهد کرد.
2- «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ* رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ* وَ قِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» «2».
فرشتگانى که عرش را حمل مى کنند و فرشتگان حول عرش، در تسبیح و حمد پروردگارشان هستند، و مؤمن به خدایند، و براى اهل ایمان طلب مغفرت مى کنند؛ پروردگار ما! علم و رحمتت همه چیز را فرا گرفته، آنان که توبه کردند و راهت را پیروى نمودند مورد مغفرت قرار بده، و از عذاب جهنم نگاه دار. خداوندا! آنان را در بهشت عدنى که به آنان وعده دادى، با پدران و همسران و فرزندان ایشان که صالح شدند درآور، همانا تو عزیز و حکیمى، و آنان را از بدیها حفظ کن، و کسى را که امروز از بدیها حفظ کنى او را مورد رحمت قرار داده اى و این است آن فوز عظیم.
3- «وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ لا یَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لا یَزْنُونَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ یَلْقَ أَثاماً* یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ یَخْلُدْ فِیهِ مُهاناً* إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً» «3».
آنان که با خداوند معبود دیگرى را نمى خوانند، و خون کسى را که خدا محترم دانسته جز به حق نمى ریزند، و زنا نمى کنند، که هر کس این عمل انجام بدهد به جزایش مى رسد، عذابش در قیامت دوچندان مى شود و با ذلت و خوارى در آتش، همیشگى و جاودانه مى گردد. مگر آنان که توبه کنند و ایمان بیاورند و عمل صالح انجام دهند، پس خداوند زشتى هاى آنها را به خوبیها تبدیل کند که خداوند آمرزنده ى مهربان است «4».
قرآن و مسأله ى باعظمت توبه
لفظ توبه و مشتقات آن نزدیک به 87 بار در قرآن مجید ذکر شده و این کثرت ذکر، دلیل بر عظمت این حقیقت در پیشگاه حضرت محبوب است.
مسأله ى توبه را در قرآن کریم مى توان به پنج بخش تقسیم کرد:
1- امر به توبه.
2- راه توبه ى واقعى.
3- پذیرش توبه.
4- روى گردانى از توبه.
5- علت قبول نشدن توبه.
1- امر به توبه
«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ...» «5».
از خداوند به خاطر گناهانتان طلب آمرزش نمایید، آنگاه به سوى او روى آورده از تمام معاصى و خطاهایتان توبه کنید.
«وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» «6».
اى اهل ایمان! همگى به سوى خدا باز گردید، از تمام گناهان خود توبه کنید، باشد که رستگار شوید.
راغب اصفهانى در کتاب مفردات مى گوید: فلاح در قیامت عبارت است از حیات بدون مرگ، عزت بى ذلت، علم منهاى جهل، غناى بدون تهیدستى «7».
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً» «8».
اى کسانى که ایمان آوردید! به جانب خدا باز گشته، از تمام معاصى خود توبه کنید، توبه ى خالص.
در این آیات، خداوند مهربان اهل ایمان و غیر آنان را امر به توبه مى نماید، اطاعت از امر حق واجب و موجب غفران و رحمت، و عصیان از امر خداوند حرام و مورث غضب و عذاب، و خزى دنیا و خوارى آخرت و هلاک ابدى و دایمى است.
2- راه توبه ى واقعى
توبه مسأله ى ساده و آسانى نیست، توبه همراه با یک سلسله شرایط معنوى و عملى قابل تحقق است.
حال ندامت، تصمیم بر آینده اى ملکوتى و پاک، تبدیل سیئات اخلاقى به حسنات اخلاقى، اصلاح عمل، جبران گذشته و تکیه کردن بر ایمان به خدا و قیامت عناصرى است که ساختمان توبه از آنها ساخته مى شود، و بناى انابه از آنها برپا مى گردد.
«إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» «9».
مگر آنان که با گناه قطع رابطه کرده به خدا بازگشتند، و اخلاق و عمل خود را اصلاح نمودند و آنچه را از حق پنهان مى داشتند براى مردم بیان کردند، پس توبه ى ایشان را مى پذیرم و من پذیرنده ى توبه و مهربانم.
«إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً» «10».
محققاً بازگشت و توبه ى کسانى مورد توجه است که بدى را از روى جهالت انجام دهند، سپس به زودى و بدون فوت وقت و تأخیر انداختن توبه رو به جانب حق کنند، خداوند توبه ى آنان را مى پذیرد که خداوند علیم و حکیم است.
«فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» «11».
کسى که بعد از ستمش بر قانون و بر مردم و بر نفس خویش، توبه کند و عقیده و اخلاق و عملش را اصلاح نماید، خداوند توبه اش را مى پذیرد، همانا خداوند آمرزنده و مهربان است.
«وَ الَّذِینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» «12».
آنان که کار زشت کردند، سپس بعد از زشتى توبه کردند، و اهل ایمان شدند، همانا پروردگارت بعد از توبه ى آنان، آمرزنده ى مهربان است.
«فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ...» «13».
گنهکاران اگر توبه کردند و نماز را به پا داشتند و زکات پرداختند، پس برادران دینى شما هستند.
بر اساس این آیات، ایمان به خدا و قیامت، اصلاح عقیده و اخلاق و عمل، بازگشت فورى و بدون تأخیر، قطع رابطه با ستم، برپا داشتن نماز، پرداخت زکات، و بازگرداندن حقوق مالى مردم به مردم از شرایط توبه ى واقعى است، و هر کس به این صورت توبه کند، بدون تردید به حقیقت توبه رسیده و توبه ى حقیقى را محقق ساخته و توبه اش صد در صد مورد قبول حق است.
3- پذیرش توبه
گنهکار زمانى که امر حضرت حق را در مسأله ى توبه اطاعت کرد، و به شرایط توبه عمل کرد، و راهى را که قرآن براى توبه ترسیم نموده پیمود، بدون تردید خداوند مهربان که وعده ى قبولى توبه به گنهکار داده، توبه اش را مى پذیرد و نشان قبولى توبه بر پرونده اش ثبت مى کند و وى را از گناه پاک نموده، ظلمت و تاریکى باطنش را به نور و سپیدى تبدیل مى نماید.
«أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ...» «14».
آیا ندانسته اند که همانا خداوند توبه را از بندگانش قبول مى کند؟
«وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ...» «15».
و اوست خداوندى که توبه را از بندگانش مى پذیرد و از بدیهاى آنان گذشت مى کند.
«غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ...» «16».
خداوند آمرزنده ى گناه و قبول کننده ى توبه است.
4- روى گردانى از توبه
اگر توبه نکردن گنهکار به علت مأیوس بودنش از رحمت خدا باشد باید بداند که یأس از رحمت، جز اخلاق کافران نیست «17».
اگر روى گردانى گنهکار از توبه به تصوّر این معنى باشد که خداوند قدرت بر آمرزش او را ندارد، باید بداند که این حالت از اخلاق یهود عنود است «18».
اگر روى گردانى گنهکار از توبه، محصول تلخ تکبر او نسبت به حضرت حق و جرأت او نسبت به خداوند مهربان و اسائه ى ادب او نسبت به ربّ کریم باشد، باید بداند خداوند عزیز اینگونه مردم متکبر و جرى و بى ادب را دوست ندارد و کسى که مورد محبّت خدا نباشد، نجاتى در دنیا و آخرت براى او نیست «19».
گنهکار باید بداند روى گردانى از توبه، در حالى که باب توبه باز و انجام توبه همراه با شرایطى که دارد ممکن، و خداوند مهربان توبه پذیر است، عین ستم بر خویش و ظلم به حقایق عالى ملکوتى است.
«... وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» «20».
و آنان که (از زشتى ها، گناهان، ستمکاریها، تجاوزات، ترک واجبات، خوردن مال حرام، تهمت، غیبت، فساد اخلاق) توبه نکردند و به حضرت محبوب باز نگشتند، از ستمگرانند.
«إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ لَمْ یَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِیقِ» «21».
همانا کسانى که مردان و زنان باایمان را گداختند، سپس توبه نکردند، عذاب جهنم و عذاب سوزنده را سزاوارند.
5- علت قبول نشدن توبه
گنهکار در صورتى که فرصت توبه داشته باشد و توبه را همراه با شرایط آن بجا آورد، بدون تردید توبه اش مورد پذیرش حق است، ولى اگر فرصت توبه را از دست بدهد تا مرگش فرا رسد، آنگاه از گذشته توبه کند یا توبه اى منهاى شرایط معین شده انجام دهد یا پس از ایمان کافر گردد، البته توبه اش مورد پذیرش نخواهد بود.
«وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً» .(22)
آنان که تا رسیدن مرگ کار زشت انجام دهند، در آن وقت که وقت خروج از دنیاست بگویند توبه کردیم، و آن کسانى که در حال کفر بمیرند، توبه ى هیچ یک از آنها پذیرفته نیست، براى اینان عذاب دردناک آماده کرده ایم!
«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضَّالُّونَ» .(23)
آنان که بعد از ایمانشان کافر شدند و بر کفر خود افزودند، توبه ى آنان هرگز پذیرفته نیست، اینان همان گمراهانند.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- بقره (2): 222.
(2)- غافر (40): 7- 9.
(3)- فرقان (25): 68- 70.
(4)- کافى: 2/ 432، حدیث 5؛ بحار الأنوار: 6/ 39، باب 20، حدیث 70.
(5)- هود (11): 3.
(6)- نور (24): 31.
(7)- مفردات راغب: 64، ماده ى (فلح).
(8)- تحریم (66): 8.
(9)- بقره (2): 160.
(10)- نساء (4): 17.
(11)- مائده (5): 39.
(12)- اعراف (7): 153.
(13)- توبه (9): 11.
(14)- توبه (9): 104.
(15)- شورى (42): 25.
(16)- غافر (40): 3.
(17)- یوسف (12): 87.
(18)- مائده (5): 64.
(19)- نحل (16): 23 «لا جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْتَکْبِرِینَ»؛ حج (22): 38 «إِنَّ اللَّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ خَوَّانٍ کَفُورٍ»؛ قصص (28): 76 «إِنَّ قارُونَ کانَ مِنْ قَوْمِ مُوسى فَبَغى عَلَیْهِمْ وَ آتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ»؛ لقمان (31): 18 «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ»؛ حدید (57): 23 «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ».
(20)- حجرات (49): 11.
(21)- بروج (85): 10.
(22)- نساء (4): 18.
(23)- آل عمران (3): 90.
منبع:
کتاب: توبه آغوش رحمت
نوشته: استاد حسین انصاریان
