حقیقت توبه و اِنابه

"انابه" از "نوب" مشتق شده و در لغت به معنی بازگشت پی در پی چیزی است و در اصطلاح به معنی رجوع و بازگشت به سوی خدا از طریق توبه کردن است.[1]

حقیقت انابه:[2]

از آیات 27 و 28 سوره مبارکه رعد «...و یَهدی اِلَیهِ مَن اَناب*اَلَّذینَ ءامَنوا و تَطمَئِنُّ قُلوبُهُم بِذِکرِ اللّهِ...» چنین برمی آید که ایمان و آرامش قلب با یاد خدا، همان انابه است و آن نوعی آمادگی از جانب بنده است که هدایت الهی را در پی دارد.[3] در توضیح انابه و بیان حقیقت آن، تفاسیر گوناگونی ارائه شده است؛ برخی گفته اند: انابه بازگشت به سوی خدا و بازگشت به فطرت توحیدی است؛ یعنی هر زمان که عاملی انسان را از نظر عقیده و عمل از اصل توحید منحرف سازد باید به سوی آن باز گردد: «فَاَقِم وَجهَکَ لِلدّینِ حَنیفـًا فِطرَتَ اللّهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها...* مُنیبینَ اِلَیهِ»[4]«پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که خداوند،انسانها را بر آن آفریده... این باید در حالی باشد که شما بسوی او بازگشت می کنید».[5] تأکید بر «منیبین الیه» در آیه 33 سوره مبارکه روم «و اِذا مَسَّ النّاسَ ضُرٌّ دَعَوا رَبَّهُم مُنیبینَ اِلَیهِ. ..»[6] با توجه به مفهوم لغوی انابه، برای اشاره به این معناست که پایه و اساس در فطرت انسان، توحید و خداپرستی و شرک، امر عارضی است که وقتی شخص از آن قطع امید می کند خواه ناخواه به سوی ایمان و توحید باز می گردد.

تفاوت توبه و انابه

انابه یعنی رجوع به خدا و اقبال به او با سِرّ و قول و فعل تا اینکه شخص دائماً در فکر خدا و ذکر او و اطاعتش باشد؛ بنابراین انابه غایت درجات توبه و برترین مراتب آن است، زیرا توبه، بازگشت از گناه است؛ ولی انابه افزون بر آن بازگشت از مباحات نیز هست و آن از مقامات والاست.[7] در تفاوت توبه و انابه تعبیرهای گوناگون دیگری نیز ارائه شده است:

1.توبه پشیمانی از فعل و انابه ترک گناهان است و شاهد آن قول امام سجاد(ع) است: «خدایا! اگر پشیمانی توبه است پس من پشیمان ترین پشیمانان هستم و اگر ترک معصیت انابه است پس من اولین انابه کنندگانم.»[8]

2.توبه در افعال ظاهری است و انابه در امور باطنی.

3.توبه رهبت (ترس و بیم) است و انابه رغبت (اشتیاق).

4.انابه مقامی پس از مقام توبه است.

5. توبه بازگشت از معصیت به اطاعت و انابه بازگشت از غفلت به ذکر و فکر است.

6. اگر سبب بازگشت، ترس از عقوبت باشد توبه و اگر رغبت در ثواب باشد انابه است.

7.انابه بازگشت بنده است به خدای خویش با دل و همت؛ ولی توبه بازگشت بنده است از معصیت به اطاعت.

8. توبه و استغفار و انابه همه توجه به خداست؛ اما استغفار توجهی است که پس از توبه است و انابه توجهی است که پس از استغفار دست می دهد.

انابه و آثار آن در قرآن

در آیات و روایات به انابه اهمیت خاصی داده شده است. خدای متعالی بندگان خود و در رأس آنان پیامبران را به انابه فرا خوانده است: «واَنیبُوا اِلی رَبِّکُم. ..»[9] در قرآن کریم به انابه پیامبر اسلام(ص)، ابراهیم(ع)، شعیب(ع)، داود(ع) و سلیمان(ع) اشاره شده است.[10] در قرآن کریم برای انابه آثاری ذکر شده است:

الف. هدایت الهی؛ خداوند انابه کنندگان را به سوی خود هدایت می کند: «هر کس را که بازگردد، به سوی خودش هدایت می کند!»[11] «و کسی را که به سوی او بازگردد هدایت می کند.»[12]

ب. تذکر؛ کسی که به سوی خدا انابه می کند از آیات الهی متذکر می شود: «او کسی است که آیات خود را به شما نشان می دهد و از آسمان برای شما روزی (با ارزشی) می فرستد؛ تنها کسانی متذکر این حقایق می شوند که بسوی خدا باز می گردند.»[13]

در آیات دیگری آسمان و زمین و آیات موجود در آن دو موجب بصیرت و تذکر برای شخص منیب دانسته شده است: «آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند...* و زمین را گسترش دادیم...* تا وسیله بینایی و یادآوری برای هر بنده توبه کاری باشد!»[14]

ج. بشارت؛ به کسانی که از عبادت طاغوت پرهیز کرده و به سوی خدا انابه کنند بشارت داده می شود: «و کسانی که از عبادت طاغوت پرهیز کردند و به سوی خداوند بازگشتند، بشارت از آن آنهاست...»[15]

د. وارد شدن در بهشت؛ بهشت پاداش کسانی است که خدا ترس بوده و با قلبی منیب به لقای الهی بروند: «و (در آن روز) بهشت را به پرهیزگاران نزدیک می کنند. ..* آن کس که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی پر انابه در محضر او حاضر شود!»[16]

هـ. نجات از عذاب؛ انابه به سوی خدا و تسلیم شدن در برابر او موجب نجات از عذاب الهی است: «و به درگاه پروردگارتان بازگردید و در برابر او تسلیم شوید، پیش از آنکه عذاب به سراغ شما آید. سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید!»[17]

اقسام انابه

انابه با سه امر محقق می شود:

1.انابه در باطن و با قلب به گونه ای که دائماً متوجه خدا بوده و با افکارش، تقرب به او را طلب کند. «آن کس که از خداوند رحمان در نهان بترسد و با قلبی پرانابه در محضر او حاضر شود!.»[18]

2.انابه در گفتار به گونه ای که دائماً مشغول ذکر خدا و ذکر نعمت ها و مقربان الهی باشد. «او کسی است که آیات خود را به شما نشان می دهد و از آسمان برای شما روزی (با ارزشی) می فرستد؛ تنها کسانی متذکر این حقایق می شوند که بسوی خدا باز می گردند.»[19]

3.انابه در اعمال ظاهری به گونه ای که بر طاعات و عبادات و اعمال پسندیده مواظبت کند. برخی از مقدم شدن توکل بر انابه در آیه 88 سوره مبارکه هود «... عَلَیهِ تَوَکَّلتُ واِلَیهِ اُنیب»[20]استفاده کرده اند که شرط انابه، توکل است، زیرا لازم است ابتدا اعتماد محقق شود و سپس بنده به خدا توجه کرده و در مقام حرکت به سوی او برآید.

زمینه های انابه[21]

1.امید

امید به مغفرت و رحمت الهی، زمینه ساز انابه و رجوع انسان به درگاه الهی است: «بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.* و به درگاه پروردگارتان بازگردید...»[22]

2.ایمان

ایمان به خدا، زمینه ساز بازگشت به خدا و انابه به درگاه الهی می باشد: «بگو: خداوند هر کس را بخواهد گمراه و هر کس را که بازگردد به سوی خودش هدایت می کند!* آنها کسانی هستند که ایمان آورده اند...»[23] اعتقاد و ایمان به ربوبیّت الهی، عامل انابه به درگاه خداوندی می باشد: «... این است خداوند، پروردگار من، بر او توکل کرده ام و به سوی او بازمی گردم!»[24] «... پروردگارا! ما بر تو توکل کردیم و به سوی تو بازگشتیم...»[25]

3.سختی

آسیب ها و مشکلات زندگی، زمینه ساز انابه انسان به درگاه خداوند است: «هنگامی که رنج و زیانی به مردم برسد، پروردگار خود را می خوانند و توبه کنان بسوی او بازمی گردند...»[26] «هنگامی که انسان را زیانی رسد، پروردگار خود را می خواند و بسوی او باز می گردد...»[27]

4.علم به خطا

علم و توجّه انسان به خطای خویش، زمینه ساز انابه او به پیشگاه خداوند است: «... داوود دانست که ما او را (با این ماجرا) آزموده ایم. از این رو از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد.»[28] «ما سلیمان را آزمودیم و بر تخت او جسدی افکندیم؛ سپس او به درگاه خداوند توبه کرد.* گفت: پروردگارا! مرا ببخش. ..»[29]

پی نوشت ها