اهمیت و فضیلت مراقبه در اسلام

مراقبه از واژه ی «رَقَبَ» به معنای حفظ کردن[1] و در نظر گرفتن مراقِب و توجه دادن فکر به سوی اوست و هر کس از کاری به سبب رعایت دیگری دوری جوید گفته می شود: فلانی را مراقبت کرد.[2] در متون اخلاق اسلامی، پیشینه ی مراقبه به «مرابطه» باز می گردد که عبارت است از نگاهبانی و مواظبت عقل از نفس.[3] در هر حال، مشارطه، پیش نیاز مراقبه و معاقبه و مقامات پس از آن، تکمیل کننده ی محاسبه است. سید بحرالعلوم(ره) در تعریف مراقبه می فرماید: «مراقبه عبارت است از متوجه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال، تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده تخلّف نکند.»[4]

فضیلت مراقبه در قرآن و روایات

خدای متعال در قرآن می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است!»[5] علامه طباطبایی می گوید: این آیه مؤمنین را وادار می کند که به یاد خدای سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند، که چه می کنند، صالح آنها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص برای رضای خدا به جای آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکی که در کرده های خود یافتند خدا را شکرگزارند و هر عمل زشتی دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خدای تعالی طلب مغفرت کنند.[6] خدای متعال که خود دیده بان و مراقب انسان و رفتار اوست[7] انسان را توبیخ می کند که مگر نمی داند که خدا می بیند![8] و در روایت است که رسول خدا(ص) فرمود: «احسان، آن است که خدا را چنان پرستش کنی که گویی او را می بینی و اگر نتوانی او را ببینی بدان که او تو را می بیند».[9] امام علی(ع) انسان ها را بر ترک مراقبت الهی سرزنش نموده[10]و می فرماید: خود را به مراقبت از نفست بگمار.[11] ایشان مومن را به دوام[12] مراقبت قلبی توصیه می کنند[13]و مؤمن عاقل را کسی می داند که با مراقبت خود در امروز به فکر فردایش باشد[14] و می فرماید: خدا رحمت کند بنده ای که مراقبت الهی را به جای بیاورد.[15]

اهمیّت مراقبه از نظر علمای اخلاق

مراقبه، مورد توصیه ی همه ی بزرگان علم اخلاق از خواجه نصیر الدین طوسی[16]تا علامه بحرالعلوم و مرحوم نراقی تا قلّه های تهذیب در عصر حاضر، مرحوم میرزا جوادآقا تبریزی[17] امام خمینی[18]و علامه ی طباطبایی است. مربیان اخلاق و سلوک، ششمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را، مراقبه می دانند[19] و آن را به منزله سنگ اساسی سیر و سلوک، ذکر، فکر و... می دانند و می گویند: تا مراقبه صورت نگیرد ذکر و فکر بدون اثر خواهد بود؛ زیرا مراقبه حکم پرهیز از غذای نامناسب برای مریض را دارد و تا وقتی که مریض مزاج خود را پاک ننماید و از آنچه مناسب او نیست پرهیز نکند دارو بی اثر خواهد بود و چه بسا گاهی اثر معکوس می دهد.[20]

مشارطه، پیش نیاز مراقبه

مشارطه نخستین مقام و قبل از مراقبه است.[21] در زمان انجام مشارطه، بهتر است که این عمل بعد از نماز صبح باشد[22] و روش انجام مشارطه آن است که با خود شرط کند که بر خلاف فرموده خداوند رفتار نکند[23]و سزاوار است که نفس را به ملاحظه و تدبّر در عاقبت هر کاری که در آن شبانه روز می خواهد بکند سفارش نماید و این عمده سفارشها و بالاترین آنهاست.

روش انجام مراقبه

مراقبت را باید در دو بُعد انجام داد: مراقبه قبل از شروع در عمل: عبارت از آن است که پیش از عمل بنگرد آنچه را تصمیم به انجامش گرفته است، به خاطر خداوند است یا برای هوای نفس و پیروی از شیطان و باید در اینجا تأمل کند تا به مدد انوار حق مطلب بر او روشن گردد. اگر عمل برای خداست آن را انجام دهد و اگر برای غیر اوست از آن دست باز دارد.[24] همانطور که امام صادق (ع) می فرماید: از شدیدترین کارها بر مردم یاد خدا در نزد حلال و حرام اوست که اگر طاعتی پیش آمد به آن عمل کند و اگر در معرض گناهی افتاد از آن بپرهیزد.[25]

مراقبه به هنگام عمل: عبارت از بررسی چگونگی عمل است تا حقی را که خداوند در آن داراست ادا شود و باید نیّت خود را برای اتمام آن نیکو کند و صورت عمل را کامل گرداند و آن را به کامل ترین وجهی که برای او ممکن است انجام دهد؛ زیرا در هر صورت بنده یا در حال طاعت و یا در معصیت و یا در کاری مباح است.[26]

درجات مراقبه

مراقبه معنای عامّی است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالک تفاوت می کند. در ابتدای امر سلوک مراقبه عبارتست از آنکه از آنچه به درد دین و دنیای او نمی خورد اجتناب کند و از امور بیهوده و غیر ضروری دوری گزیند و سعی کند تا خلاف رضای خدا در گفتار و کردار از او صادر نگردد، ولی کم کم این مراقبه شدّت یافته و درجه به درجه بالا می رود. گاهی مراقبه عبارت است از توجّه به سکوت خود و گاهی به نفس خود و گاهی به بالاتر از آن مثل حقیقت اسماء و صفات کلّیّه الهیّه.[27] هر چه سالک رو به کمال می رود و طی منازل و مراحل می کند، مراقبه او دقیق تر و عمیق تر خواهد شد و در این حالات بسیاری از مباحات در منازل اوّلیّه بر او حرام و ممنوع می گردد.[28] مثلا مقربان الهی هیچ التفاتی به غیر نکنند و فقط یک همّت و اندیشه دارند.[29] پارسایان نیز کسانی اند که به یقین دانند که خدا بر ظاهر و باطن ایشان مطّلع است و لیکن در جلال و عظمت او مدهوش و مستغرق نشده اند و بیشتر به احوال و اعمال و مراقبت در آنها التفات دارند.[30]

از منظر اخلاق عملی درجات مراقبه دارای چهار مرتبه است:[31]

1.پرهیز از محرّمات و انجام همهی واجبات بدون کمترین سهل انگاری.

2.انجام همه کارها برای رضای خدا و دوری از اموری که لهو و لعب نامیده می شود.

3.پیوسته ناظر خود دیدن پروردگار جهان، که در اثر آن سالک کم کم اذعان و اعتراف می نماید که خدای متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است.

4.حاضر و ناظر دیدن خداو مشاهده ی جمال الهی به طور اجمال.

آثار مراقبه

در اینجا به اختصار آثاری برای مراقبه معرفی می شود:

1- حفاظت الهی: امام علی(ع) می فرماید: هر کس از خود محافظت کند، خداوند هم از او محافظت می کند.[32]

2- رسیدن به معرفت نفس: یکی از امور اهم در وصول به معرفت نفس، استقامت در مراقبت کامل است که همواره انسان به یاد خدا و در حضور او باشد و ظاهر و باطن انسان در جمیع شئون زندگی او مطابق دستورالعمل مسیر تکاملی او باشد.[33] چون سالک در امر مراقبه مواظبت نمود، حقتعالی از باب مهر و عطوفت انواری را بر او به عنوان طلایع ظاهر می گرداند. این مرحله ابتدای تجرّد نفسی است.[34]

3-صفای مشاهدات روحی و قلبی: هر چه مراقبت کامل تر باشد دریافت های قلبی و روحی که هدایای الهیه اند زلال تر و صاف ترند.[35] و علاوه بر وسعت رزق معنوی، انطباق آن ها با واقعیّت هم بیشتر است.[36] زیرا مراقبه، کشیک کشیدن نفس است.[37]

4-مصاحبت ربوبی و رنگ الهی گرفتن: زیرا همنشین مؤثّر است و نفس انسانی خوپذیر و کسانی که در مصاحبت با ملکوت عالم به سر می برند کم کم ملکوتی می شوند.[38] همانطور که روایت است که خدای متعال می فرماید: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند.[39]

5- کشف عوالم توحیدی: دوام در حضور و مراقبت موجب انصراف از ماسوی الله به سوی حقیقة الحقائق می گردد.[40] در اثر مراقبه تامّ و اهتمام شدید به آن و در اثر توجّه به نفس، به تدریج چهار عالم بر سالک منکشف خواهد شد:

1.توحید افعال: یعنی ادراک می کند تمام افعال در جهان خارج استناد به ذات مقدّس او دارد.

2.توحید صفات: در این مرحله، سالک هر گونه علم و قدرت و حیات و... را که در موجودات خارجیّه مشاهده می کند مستند به خدای تعالی می یابد.

3.توحیداسماء: در این مرحله، صفات را قائم به ذات ادراک می کند. مثلا یابد عالمیّت خود را عالمیّت خدا ادراک می کند و قادریّت و سمیعیّت و بصیریّت خود را همه از خدا می داند و بس.

4.توحید ذات: در این مرحله، سالک ادراک می کند که آن ذاتی که تمام افعال و صفات و اسماء بدان مستند است، آن ذات واحد است، یک حقیقت است که تمام این ها قائم به اوست. در اینجا دیگر سالک توجّهی به صفت و اسم ندارد بلکه مشهودش فقط ذات است و بس. در این هنگام تجلّی ذاتی خواهد شد.

5.حل مشکلات سلوکی.

6.نفی خواطر

مراقبه ایام و ساعات

بزرگان اخلاق و تربیت، از مبانی اسلامی و دعاهای معصومین(ع) چنین برداشت نموده اند که انسان اخلاق جو باید در لحظاتی که بر او می گذرد، مراقبت کند به این معنی که عبادت و توجه خاص آن زمان را به جای آورد و در این زمینه کتبی ویژه مثل «المراقبات» نوشته آیت الله ملکی تبریزی(ره) و کتاب «الاقبال بالأعمال الحسنة» وجود دارد. بخشی از این مراقبات عبارتند از: ایام موالید، مثل روز تولد پیامبر اکرم(ص) و سایر معصومین(ع)، روز بعثت پیامبر(ص)، روز عید غدیر خم، روز دحو الارض، روز مباهله، اول ماه، آخر ماه و پنجشنبه آخر ماه، روز جمعه و ساعت آخر آن، مراقبت از وقت نمازها.

پی نوشت ها