تاریخچه برج سه گنبد، معماری که تاریخ وام دار آن است

برج سه گنبد بنایی بود که تا قرن نوزدهم به آن اهمیتی داده نمی شد اما در سال 1852 میلادی از طرف نخانیکوف به دنیای هنر شناسانده شد. برای دسترسی به برج سه گنبد باید بدانید که این برج در جنوب شرقی شهر ارومیه می باشد. در واقع برج سه گنبد آرامگاه بوده و در سال 580 هجری قمری ساخته شده است. سه گنبد نام تپه ای در جنوب شرقی شهر ارومیه می باشد. معماری برج سه گنبد در زمینی ساخته شده که اطراف آن را قبور زیادی اشغال کرده و احتمالا زمین مذکور صحن بنا بوده که عده ای را به علت تقدس بنا بعد از مرگ در این صحن دفن کرده اند. در این صورت افرادی که در این بنا دفن شده اند به احتمال زیاد از طبقه روحانیون و افراد مهم آن دوره بوده اند که شامل سرداران، تجار و اشراف در تاریخچه برج سه گنبد می باشند.

نگاهی کوتاه به ارومیه

ارومیه در شمال غربی ایران واقع شده است. این شهر طبق سرشماری سال 1390 دارای 667499 نفر جمعیت می باشد و دهمین شهر پر جمعیت ایران و دومین شهر پرجمعیت منطقه شمال غرب ایران به شمار می آید. این شهر با 1332 متر ارتفاع در غرب دریاچه ارومیه در دامنه کوه سیرو و در میان دشت ارومیه قرار گرفته است. هوای ارومیه در تابستان نسبتا گرم و تا حدی خنک و در زمستان سرد است.

معماری برج سه گنبد زیبا

بنای تاریخی برج سه گنبد تشکیل شده از سکویی بلند به شکل استوانه و مدور. ایوان ورودی آجر کاری شده در شمال شرقی بنا واقع شده است. ساختمان فعلی بنا دو طبقه است و در چهار سمت برج دریچه هایی وجود دارد. بنا به قطر 5 متر و ارتفاع 13 متر می باشد. طبقه اول بنا با نام سردابه شناخته شده که دارای پوششی قوس دار می باشد و اینگونه از طبقه دوم مجزا می شود. طبقه اول دارای دری کوچک به ارتفاع 170 سانتی متر می باشد. طبقه دوم اتاق مقبره خوانده می شود و دارای دری به ارتفاع 250 سانتی متر می باشد. در واقع اتاق طبقه دوم اینگونه شکل گرفته که بنای استوانه ای شکل مدور دارای دخمه ای است که قسمت فوقانی را به وجود آورده است. این قسمت بنا به وسیله آجر تبدیل به اتاق مقبره شده است. مدخل بنا در یک قالب معماری پر نقش و نگار محاط شده و در بدنه استوانه ای برج تعبیه شده است. درگاه ورودی برج سه گنبد در میان طاق های سطحی واقع شده و از لحاظ معماری زینتی بی مانند به این بنای تاریخی بخشیده است. مصالح قسمت فوقانی آجر و در قسمت تحتانی سنگ می باشد. از نظر معماری این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری به خصوص مقابر مراغه و سایر مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوان دارد. دیوار اتاق مقبره با طاق نماهای هلالی تیز و کاربندی و قرنیه های مقرنس دار در کنج ها تزئین شده و سقف قبه ای شکل دارد. سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و برجای می باشند و دارای نقوش بی نظیر و زیبا هستند. طرز چیدن آجرهای سقف، حلقوی و به حالت تک مرکزی می باشد. مصالح قسمت های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود 360 سانتیمتر از سنگ های تراش خاکستری رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام قسمت ها از آجرهای چهارگوش می باشد. کف دخمه با طاق های هلالی زیبای هندسی آجری پوشیده شده بوده است. مطابق اندازه گیری های انجام شده ارتفاع دخمه 510 متر می باشد. علاوه بر معماری بی نظیر در این بنای تاریخی از رنگ ها نیز به خوبی استفاده شده است. برخلاف نام این بنا گنبد سوم فقط سقفی ساده و نامدور می باشد.

کتیبه های داخل معماری برج سه گنبد و تاریخ نسبت داده شده به برج سه گنبد

در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفی وجود دارد که آن ها را از سنگ تراشیده اند و در پایان کتیبه محرم سال 580 هجری خوانده می شود. از این رو معماری برج سه گنبد را می توان به قرن ششم هجری نسبت داد. کتیبه ها یکی در بالای در ورودی است که قسمت فوقانی آن مقرنس کاری شده، ساده و سه ردیفه می باشد، یکی بلافاصله بالای در و دیگری بالای طاق نما و دیگری بر چهار چوب مستطیل. آخرین کتیبه دارای این عبارت می باشد: فی شهر محرم ثمانین و خمسمائت.  کتیبه سر در بنای تاریخی به گفته خانیکوف که آن را خوانده است توسط موسی پسر ابو منصور ساخته شده است.

نامگذاری بنا

بعضی در وجه تسمیه بنای تاریخی سه گنبد گفته اند که دو بنای دیگر در مجاورت ده چهریق در نزدیکی سلماس وجود داشته که در مجموع در تاریخچه برج سه گنبد، این سه بنا را سه گنبد نامیده اند.

نگاهی به تاریخچه برج سه گنبد زیبا

می توان فهمید که پلان سه گنبد و فوندانسیون آن تشابهی با آتشکده های دوران ساسانی ندارد و صرف نظر از اظهارات متناقض مورخین می توان اظهار داشت که این بنا مقبره ای است مربوط به دوره سلجوقی. همان گونه که گفته شد با توجه به کتیبه های داخل بنا، برج سه گنبد به قرن ششم هجری نسبت داده می شود. طبق این کتیبه ها برج تاریخی سه گنبد به دستور یکی از امرای سلجوقی با نام شیخ قاطه المظفری ساخته شده است. مطابق متون تاریخی و با توجه به دسترسی به برج سه گنبد، برج سه گنبد در فاصله یک کیلومتری از دیوار حصار دفاعی ارومیه و در نزدیکی دروازه بازار باش  قرار گرفته بوده است.

راه دسترسی به برج سه گنبد

برج سه گنبد در آذربایجان غربی، جنوب شرقی ارومیه، خیابان جانبازان( استاد برزگر) قرار دارد.

ثبت ملی برج سه گنبد

آندره گدار این بنا را در ردیف ابنیه مراغه و بین برج مدور 536 هجری قمری و گنبد کبود 539 هجری قمری قرار می دهد و می نویسد: با وجود اینکه در آن زمان استعمال تزئینات کاشی رواج داشته و در مقبره مومنه خاتون در نخجوان که در 528 ساخته شده کاشی به کار رفته است. در این مقبره کمتر اثری از رنگ آمیزی به چشم می خورد. نکته دیگر حروف و خطوط و نقوش روی سه گنبد است که با سنگ ساخته شده اند و این دلیلی است که نشان می دهد معماران در آن زمان عادت داشته اند که بعضی از قسمت های بنا را نسبت به خود آن متفاوت سازند.