دیپلماسی حکومت پیامبر (ص)

مقدمه

[«هرگاه بخواهیم [جهان] به برج بابل جدیدی بدل نشود، باید به دیپلماسی سنتی و قواعدش و به سکوت های ارادی و حساب شده اش و همچنین به اصالت سیاسی بازگردیم...»[1]]

پیوند زدن سرنوشت جهان به دیپلماسی،  اگرچه اغراق آمیز می نماید و لیکن حکایت از اهمیت بسیار زیاد آن دارد که عالمان علوم سیاسی هر عصر و زمانی باید به آن توجه نمایند. در متون سیاسی موجود که متأثر از سنت غربی است، دیپلماسی، همچون دیگر شاخه های علم سیاست، از چشمه تفکرات و اعمال بزرگان یونان و روم سیراب می شود. این در حالی است که دیپلماسی به عنوان همزاد سیاست، ریشه و تاریخ بس طولانی دارد. در این مقاله به تأمل مطالعات پیرامون «دیپلماسی عصر«نبوی» -یعنی زمان تأسیس اولین حکومت اسلامی به دست پیامبر اکرم (ص) -می پردازیم و از این حقیقت پرده برمی داریم که حکومت اسلامی با استعانت از اصول الهی و انسانی توانسته بود چارچوب مشخصی را برای این حوزه از فعالیت سیاسی،  بنیان گذارد.برای این منظور نخست به بیان تعریف دیپلماسی پرداخته و در ادامه از حقوق و مصونیت های دیپلماتیک،  روش های دیپلماتیک،  وظایف و شرایط دیپلمات ها سخن خواهیم گفت.از حیث روش شناختی، مؤلف منابع اصلی در تاریخ اسلام را از نظر گذرانده و سپس سعی نموده با ورود به فضای سیاسی صدر اسلام، معنای مورد نظر از دیپلماسی را در آن زمان درک و مطابق ساختارهای متعارف و آشنا برای محققان امروزی، آن را بازسازی نماید. موضوع دیپلماسی علی رغم اهمیتی که دارد، کمتر مورد توجه پژوهشگران حوزه سیاست اسلامی قرار گرفته است.امید است که این مقاله بتواند نقطه آغاز مناسبی جهت ورود به این وادی باشد.در مجموع سعی شده اصول اسلامی با استناد به سیره عملی و نظری حضرت  (ص) به زبان امروزی بیان گردد تا برای دانش پژوهان و دانشجویان جامعه کنونی ما و متولیّان امور اجرایی جذابیت لازم را داشته باشد.

الف )تعریف دیپلماسی

از دیپلماسی تعابیر متعددی به عمل آمده،  «هدایت و تنظیم روابط بین ملل در زمینه هایی از قبیل عقد قراردادهای تجاری»، «مهارت انجام فعالیت هایی از قبیل مذاکره، عقد قرارداد» و «مهارت در نحوه رفتار با مردم» )398,1982 , Guralnik ( -که در گذز زمان توسعه ی مفهومی پیدا کرده و «هرگونه گفت وگو بین دو دولت مستقل» ( Derian Der  1992, Watson,1987) را شامل می شود و به تعبیر ساده تر نوعی«ارتباط نهادینه شده بین سیاستگذاران»است. 1027 ,1992 , Farar  این تعریف از دیپلماسی سابقه ای بیشتر از پنج قرن ندارد، لذا شکل مدرن دیپلماسی امروزی را عالمان این حوزه حد اکثر وامدار تحولات دیپلماتیک قرون 17 و 18 می دانند.[2]

بدیهی است که اتخاذ چنین بینشی اجازه ی طرح موضوع «اصول دیپلماتیک حکومت اسلامی» در عصر پیامبر  (ص) را نمی دهد و این، حکایت از ناکارآمدی تعاریف موجود دارد. حقیقت آن است که دیپلماسی در چارچوب مکاتب مختلف معانی متفاوتی یافته است به گونه ای که گاهی با یکدیگر اختلاف اصولی هم دارند. ) 29-70,1997,nameerF( به عنوان مثال جمعی از نویسندگان از منظر مسائل«رشد و توسعه» [3]به دیپلماسی نگریسته اند، در حالی که افرادی چون «کارل دویچ»[4]از منظر«سیستمی »به آن نگاه کرده و در نهایت دیپلماسی را «یک نظام ارتباطی» معرفی نموده اند که ضرور تا با بینش قائلان به مکتب رشد هماهنگی ندارد.

نکات فوق مؤید این معناست که با حفظ اهداف اصلی دیپلماسی-مواردی از قبیل: تغییر یا حفظ سیاست های یکدیگر، رسیدن به توافق بر سر مسائل مورد اختلاف، تبادل نظر واحدهای سیاسی، تبلیغ و...-می توان در هر دوره از وجود نوعی دیپلماسی سخن گفت. بنابراین واحدهای سیاسی-که ضرور تا منحصر به «دولت/ملت ها»[5]نمی شوند-جهت درک و هدایت تصمیم گیری های سیاسی یکدیگر اقداماتی انجام می دهند که به رغم اختلاف ظاهری، ذیل عنوان دیپلماسی می آیند. بر همین اساس در این نوشتار از دیپلماسی در عصر نبوی، بحث خواهیم کرد.

ب)ساختار قدرت در عصر نبوی

دیپلماسی در عصر پیامبر (ص) معنای گسترده تری داشته و ناظر بر تنظیم روابط مختلفی بوده است،  از آن جمله:

یک- روابط قبایل با یکدیگر (رابطه ی قبیله ای)

دو- روابط حکومت ها با یکدیگر (رابطه ی حکومتی)

سه- روابط حکومت ها با قبایل (رابطه ی حکومتی-قبیله ای)

بدیهی است که به علت مطرح نبودن «دولت -ملت ها» به عنوان بازیگران عرصه بین المللی،  تحدید دیپلماسی به روابط بین این واحدها در این زمان اصلا وجهی ندارد و به جای آن رابطه ی حکومت ها با قبایل مطرح است.بنابراین دیپلماسی نیز در این بستر معنا پیدا کرده است و جهت درک اصول و روش های آن باید تاریخ روابط این کانون ها مورد بررسی قرار بگیرد.

آنچه گفته شد نباید بر تفاوت همه جانبه دیپلماسی در سنت اسلامی با سنت غربی حمل شود؛ چرا که گذشته از تفاوت فوق الذکر -همان گونه که بیان شد- اهداف اولیه دیپلماسی یکسان بوده و در هر دوره قابل طرح و بررسی می باشد.تحدید دیپلماسی براساس بازیگران صحنه سیاست -که امروزه مورد اقبال تمام است- نگرش صحیحی نیست.«دولت-ملت ها» اگرچه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشند ولیکن حیات سیاسی انسان همیشه در همین چارچوب قرار نداشته و این ساختار برای همیشه موقعیت هم خود را حفظ نخواهد کرد.

1995,ِDunn.

ج)گونه شناسی

در عرف دیپلماتیک امروزی، دیپلمات ها از جهات مختلفی تقسیم بندی می شوند: دائم یا موقت بودن ایشان، سطح فعالیت (سفیر،  کاردار، وزیرمختار و...)، حوزه فعالیت (سیاسی،  اقتصادی-تجاری، فرهنگی و...)، نوع ماموریت (دیپلماتیک و غیر دیپلماتیک) و... (دبیری، 1374؛ملکی، 1370، 30-20) اما در عرف سیاسی دوران تاسیس حکومت اسلامی پیامبر اکرم (ص) مشاهده می شود که گونه شناسی خاصی حاکم است که با تعریف ارائه شده از دیپلماسی در آن زمان هماهنگی دارد.بنابراین براساس معیارهای رایج در آن زمان گونه های مختلف دیپلمات ها را مورد بررسی قرار می دهیم.[6]

1-نحوه ی انتخاب

انتخاب نمایندگان به سه شکل انجام می شد:

شکل اول-انتصاب با نظر مستقیم حضرت محمد  (ص) .به عنوان مثال: در جریان نزول سوره برائت که پیامبر اکرم (ص) به دور از توصیه دیگران، حضرت علی (ع) را به عنوان رسول خود منصوب فرمود.

شکل دوم-تقاضای ارسال نماینده توسط بزرگان واحد سیاسی محل مأموریت؛که در جریان رجیع و بئرمعونه می توان این نمونه را مشاهده کرد. لازم به ذکر است که این تقاضا گاهی در خصوص شخص یا اشخاص معینی بوده و گاهی بدون تعیین مصداق صرفا ارسال نماینده و سفیر درخواست می شده است.(عبد الواحد، 1982، 125)

شکل سوم-انتصاب تکلیفی. به عنوان مثال در جریان شکست قبیله بنی حارث بن کعب،  خالد به فرموده حضرت رسول (ص) جمعی از رؤسای آنها را به عنوان هیئت سیاسی راهی مدینه کرد (ابن هشام،  ج 2، 594 ) که صبغه تکلیفی آن آشکار است.در مواردی نیز همچون عمرو بن مره الجهنی (همان، ج 2، 541) این انتصاب با تقاضای شخص و موافقیت پیامبر (ص) صورت گرفته است.

2-تعداد دیپلمات ها

از حیث تعداد فرد، گروه و یا هیأت دیپلماتیک از سوی حضرت (ص) اعزام می شد؛که در عرف سیاسی آن زمان سابقه هم داشته است. در جریان فروپاشی بت لات، پیامبر (ص) دو نفر [7]،  و در جریان اسلام آوردن پادشاهان حمیر (همان، ج 2، 589-588) و یا جمع آوری زکات توسط «ولید بن عقبه بن ابی معیط»، هیئت های دیپلماتیک اعزام شدند. (همان،  ج 2، 296 ) هیأت های دیپلماتیک را در اصطلاح رایج آن زمان «وفد» می گویند و سال نهم هجری از این حیث دارای اهمیت بسیاری می باشد.

3-مدت مأموریت

از نظر مدت ماموریت،  نمایندگان و دیپلمات ها یا موقت و یا دائمی بوده اند. اکثر دیپلمات ها البته به صورت موردی اعزام می شده اند، با این حال مأموران مشهور به «نقیب» به عنوان منصبی دائمی،  تلقی می شدند. به همین خاطر «بنی نجار» پس از فوت «اسعد بن زراره» به نزد حضرت (ص) رفتند و تقاضای نصب شخص دیگری را در این شغل کردند. (ابن هشام، ج 2، 507 به بعد)

4-خاستگاه دیپلمات ها

اگرچه روسای قبایل و حکومت ها به اقتضای قدرت،  نقش مهمی در فعالیت های دیپلماتیک ایفاء می کردند و مذاکرات در حد سران امر رایجی بوده است اما حضرت محمد (ص) نیز تا حد امکان نسبت به این حوزه از فعالیت های دیپلماتیک اعمال نفوذ می نمودند؛با این حال اشخاصی که در میان طایفه و قبیله خود عنوانی کسب کرده بودند از حیث انجام مأموریت های دیپلماتیک بیشترین سهم را داشتند. (همان،  ج 2، 576 -575 ) توضیح آنکه در بستر اندیشه ی اسلامی، از آنجا که اصالت با تبلیغ اصول و ارزش های اسلامی بود؛گاهی افراد تازه مسلمانی که چندان نام و عنوانی نداشتند و یا اینکه در داخل ساختار حکومتی نبودند، امکان تصدی این مقام را می یافتند.درک این پدیده به مقدم بودن امر تبلیغ بر دیپلماسی و شمول تبلیغ نسبت به دیپلماسی برمی گردد که خود موضوع مستقلی بوده و شایسته تأملی جداگانه است.[8]

د)ویژگی های دیپلمات ها

ویژگی دیپلمات ها، موضوعی متأثر از تعریف سیاست، ساختار سیاسی حاکم بر محیط بین المللی و ایدئولوژی حاکم بر هر واحد سیاسی می باشد. به همین خاطر است که طیف متنوعی از ویژگی ها برای یک دیپلمات در طول تاریخ ارائه شده که در میان آنها به موارد ثابت و متغیر متعددی می توان اشاره داشت. نظر به تعدد منابع تعیین کننده، توافق بر ویژگی های واحد و یکسان بسیار مشکل می نماید به گونه ای که در فرهنگ سیاسی معاصر در خصوص موارد ساده ای مانند«راستگو بودن دیپلمات » هم حتی اختلاف نظر است. (دبیری، 1374،  75-1؛دبیری، 1369، 30-20) به عنوان مثال ماکیاولی [9]فقط تظاهر به راستگو بودن را کافی می داند.در بینش سنتی غرب این اعتقاد شکل گرفته است که:یک سفیر فرد راستگویی است که به خارج از کشور فرستاده می شود، تا به خاطر مملکت خود دروغ بگوید.بنابراین با توجه به ساختار سیاسی دین اسلام و شرایط منطقه ای حجاز، باید از ویژگی هایی سخن گفت که با ممالک اسلامی سنخیت دارند.

لازم به ذکر است افرادی که از سوی حضرت (ص) به عنوان نماینده و یا سفیر به سوی دیگر قبایل و واحدهای سیاسی می رفتند، در مجموع از بهترین های امت اسلامی بودند؛اگرچه بعضا افرادی چون خالد بن ولید در تحقق خواسته های پیامبر (ص) چندان موفق بودند. در نامه پیامبر (ص) به ملوک حمیر این اصل کلی صراحتا ذکر شده است، آنجا که حضرت (ص) می نویسند: «همانا من از میان صالح ترین افراد خودم که در دین و علم سرآمد هستند،  کسانی را نزد تو فرستاده ام.» (اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 1046) بنابراین با تأمل در سیره نبوی و قبول کلی نکته فوق می توان به ویژگی هایی اشاره داشت که می تواند برای امروز نیز کارآمد باشد.

ا-التزام اخلاقی

پیامبر اکرم (ص) چون «عمرو بن مره الجهنی» را به عنوان رسول خود، فرستادند، متذکر شدند:«بر تو باد ملایمت کردن با مردم، گفتار محکم و حکیمانمه و اینکه تندخو نباشی و از تکبر و حسادت کاملا به دور باشی...» (ابن کثیر، 1402، ج 1، 35)

2-مقبولیت

پیامبر اکرم (ص) به نظر و خواست ساکنان محل ماموریت-تا حد امکان-توجه می نمود. لذا در روایت«ابن اسحاق »به هنگام فوت «ابی امامه اسعد بن زواره» - نقیب قوم بنی النجار- این طور روایت شده:که چون ایشان از حضرت (ص) تقاضای جایگزینی و انتخاب فرد دیگری را نمودند، پیامبر (ص) با عنایت به شرایط سیاسی «بنی النجار»، از انتصاب یکی از افراد این قبیله که به هرحال منجر به برتری جویی گروهی از ایشان بر گروهی دیگر می شد و چه بسا پذیرش عمومی«نقیب»را با مشکل مواجه می ساخت، سرباز زده؛ خود این مقام را عهده دار شدند و همگان بدان گردن نهادند.(همان، ج 2، 330)در گفت وگوی بین حضرت (ص) با «مسیره بن مسیروق العبی»نیز همین استدلال دیده می شود،  آنجا که مسیره از مخالفت قومش سخن گفته و با این جمله که «مرد با قومش [معنا و وجود] می یابد» از اعزام به سوی قومش به عنوان رسول پیامبر (ص) بازماند.

3-علم و آگاهی

سفیران و ماموران پیامبر (ص) از علم و حکمت کافی برخوردار بودند. چون نماینده پیامبر (ص) نزد «مقوقس »حاکم اسکندریه رفت، بین آن دو پرسش و پاسخی در امور مختلف درگرفت؛پادشاه در آخر گفت: «تو حکیمی هستی که از نزد حکیمی آمده ای» (همان، ج 3، 515) با عنایت به شرح وظایف دیپلمات ها -که در ادامه ذکر خواهد شد-معلوم می شود که داشتن علم و آگاهی چه نسبت به دین و چه اوضاع و احوال سیاسی محل ماموریت، ضروری بوده است.[10]

4-زبان دانی و سخنوری

سفرای پیامبر اکرم  (ص) که نزد ملوک و اقوام مختلف می رفتند، خود با مخاطب نامه پیامبر (ص) گفت وگو می نمودند و این مطلب مبین زبان دانی ایشان می باشد. [11] در جریان هجرت مسلمانان به حبشه نیز جایگاه و اهمیت سخنوری جعفر و تاثیر آن به خوبی مشاهده می شود.[12]

5-حسن ظاهر

پذیرش نمایندگی یک واحد سیاسی دیپلمات ها را به رعایت ظواهر بیش از هر زمان دیگری مقید می سازد.این امر به انجام بهتر ماموریت سیاسی کمک می کند، بنابراین پیامبر (ص) به کارگزاران خود سفارش می کردند در مقام انتخاب پیک ها،  علاوه بر شرایط فوق، وضعیت ظاهری را نیز در نظر داشته باشند.(حمید اللّه، 1374، 396)

لازم به ذکر است که در مقام تعیین صلاحیت های فوق، ملاک «موقعیت حال» افراد بوده است. بدین معنی که سابقه افراد چندان موردنظر نبوده بلکه بیشتر تحول روحی افراد به واسطه انقلاب اسلامی حضرت محمد (ص) معیار و ملاک بوده است.دلیل این اصل نیز مشخص است،  تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، بدون رعایت چنین اصلی میسّر نبوده و توجه به گذشته کفرآمیز افراد عملا موجب رکود افراد می شد. وجود افرادی چون خالد بن ولید در دستگاه حکومت اسلامی و تصدی بعضی از پست های سیاسی توسط او بر همین اساس قابل توجیه است.

گذشته از پنج نکته فوق باید به مواردی اشاره داشت که جنبه عمومی داشته است.مواردی چون امانت داری،  قوت جسمانی، داشتن سجایای اخلاقی از قبیل صبر و تحمل و اخلاق خوش و...در مجموع پیامبر اکرم (ص) به نسبت نیازهای سیاسی زمان،  از میان نیروهای انسانی کارآمد و مسلمان اقدام به گزینش و استخدام سفیر می نمود. با دقت در احوال این جماعت می توان به اصول کلی موردنظر حضرت پی برد.

ه‍)وظایف دیپلمات ها

دیپلمات ها به عنوان فرستادگان سیاسی، از ابتدای تأسیس جوامع انسانی مشغول ایفای نقش و ادای وظیفه بوده اند. بعنوان مثال تعیین حدود شکارگاه ها، حل و فصل مناقشات خانوادگی و طایفه ای و یا مهیا نمودن زمینه ازدواج های مهم (در حد سران) بین قبایل مختلف از جمله وظایف اولیه این دیپلمات ها بوده است.

بدیهی است که با پیشرفت جوامع انسانی و سازماندهی هرچه بیشتر دولت، این نقش ها نیز دستخوش تحول شده است. دیپلمات ها با عنایت به رتبه و حوزه فعالیتی شان مسئولیت های متنوعی را عهده دار می باشند: مبادله اطلاعات، حمایت از اتباع و اموال آنان در خارج،  نمایندگی نمادین کشور متبوعه و انجام اموری چون سخنرانی و کارهای تشریفاتی،  ارائه نظر و مشارکت در اخذ سیاست های مربوطه و...ازجمله این وظایف هستند که در ساختار سیاسی عصر حاضر برای دیپلمات ها تعریف می شود. (هالیستی، 1367) با توجه به سیره سیاسی حضرت محمد (ص) موارد ذیل را می توان به عنوان وظایف دیپلمات ها معرفی کرد.

1-تصدی کلی امور قلمرو مربوطه

در جریان مباهله، بزرگ مسیحیان پس از انصراف از مباهله از حضرت محمد خواست فردی را با ایشان همراه سازد تا در بین آنها داوری کند.پیامبر (ص) نیز «ابو عبیده جراح» را برای ساماندهی کلی امور آن دیار راهی ساخت.جراح نماینده سیاسی پیامبر (ص) بود و از امتیازات مربوط به سفرا و فرستادگان برخوردار می گشت. (ابن هشام، ج 2، 584 ) نمونه آشکارتر آن،  نقبای دوازده گانه پیامبر (ص) می باشند که پس از انتصاب، پیامبر (ص) به ایشان فرمود: «شما در میان قوم خود عهده دار امور هستید، آن سان که حواریون عیسی بن مریم کفیل او و عهده دار مردم بودند، من نیز کفیل و عهده دار قوم خویش هستم.» (ابو زهره، ج 2، 174)

2-تعلیم و اجرای احکام دینی

جمعی از دیپلمات های اعزامی حضرت محمد (ص) افرادی بودند که برای آموزش و انجام احکام دینی در میان مردم به مناطق مختلف فرستاده می شدند.نصب«عمرو بن حزم» در قبیله«بنی حارث »(ابن هشام، ج 2، 595)تقاضای«عضل»و«القاره»از پیامبر (ص) متعاقب جنگ احد مبنی بر ارسال شخصی به سوی ایشان برای تعلیم احکام دینی و قرائت قرآن (ابن کثیر، 1402، ج 3، 125)و اعزام «ابو قلابه» به سوی قبیله اش جهت اقامه فرایض دینی (همان، 609) و پیش از همه اذن پیامبر (ص) به نماینده ویژه اش در مدینه-مصعب بن عمیر- برای اقامه نماز جمعه (حمید اللّه، 1374، 96) از جمله مصادیق این مدعا هستند.

3-رسیدگی به امور مالی

پیامبر (ص) در مواقع ضروری اشخاصی را به عنوان نماینده مخصوص خود در امور مالی راهی شهرها و قبایل مختلف می نمودند و در احکام صادره، خطاب به کارگزاران بخش های موردنظر می خواستند تا در امور مالی مربوطه به این نماینده همکاری کنند.بعنوان مثال «معاذ بن جبل»را در راس گروهی به سوی «ذرعه بن ذی یزن» فرستاده و از او خواست پس از آمدن معاذ کلیه صدقات و جزیه های گردآوری شده را در اختیار وی قرار دهد. (بلاذری، 1988، 77)

4-نامه رسانی

پیک ها گروه دیگری از دیپلمات های آن زمان بودند که عهده دار رسانیدن نامه های سران کشورها و قبایل به یکدیگر بودند.وظیفه این افراد حفظ و نگهداری نامه ارسالی و رسانیدن آن به شخص مورد نظر و دریافت پاسخ آنان بود. (حمید اللّه، 1374)

5-انجام مأموریت های ویژه

پیامبر اکرم (ص) به اقتضادء زمان اقدام به اعزام نمایندگانی می کردند که این افراد مکلّف به انجام یک مأموریت ویژه و معین بودند. وظیفه آنها به حسب مورد،  تعریف می شده است. بعنوان مثال ابو سفیان و مغیره که از جانب پیامبر مأمور تخریب لات در میان ثقیف بودند (اسحاق بن محمد، 1361 ش، ج 2، 1000) و یا ماموریت ویژه خالد بن ولید برای تخریب عزی(ابن کثیر، 1402، ج 3، 598) که مهم ترین رسالت های اضطراری بود. البته در انتخاب این افراد همیشه دقت های لازم وجود داشته و صرفا هرکسی نمی توانست رهبری این گونه امور را برعهده بگیرد؛مثلا در جریان نزول سوره برائت با اینکه ابو بکر بعنوان نماینده شخص پیامبر (ص) برای انجام مراسم حج بیرون رفته بود و در حقیقت یک سفیر پیامبر (ص) به حساب می آمد و لیکن حضرت (ص) در خصوص قرائت سوره برائت حضرت علی(ع)را انتخاب کرده و از پی ابو بکر فرستاد.(اسحاق بن محمد،  ج 2، 1000 )

و-سیاست های دیپلماتیک

در عرف سیاسی به تناسب روش های مختلفی چون مذاکره و گفتگو، مکاتبات مختلف دیپلماتیک،  تذکر و اعمال خفیف و یا حتی آشکار قدرت و...از زمره روشهای دیپلماتیک محسوب می شود. (دبیری،  1374؛ دبیری 1369)اما در دیپلماسی اسلامی با توجه به عصر نبوی (ص) می توان به طیف متنوعی از روشها دست یافت که عبارتند از:

اول-روشهای مسالمت آمیز

1-مکاتبه:

ارسال نامه توسط حضرت (ع) برای هرقل امپراتور روم، خسرو پرویز پادشاه ایران،  مقوقس مصر، نجاشی بزرگ حبشه و کارگزار کسری در یمن (معروف حسینی، 1370 ج 2،  240-238) و یا سلطان عمان، پادشاه یمامه، پادشاه بحرین و زمامدار شامات؛ (ابن هشام، ج 2،  608-606) که معلوم می نماید که یکی از بنیان های محکم دیپلماسی آن زمان،  توسل به راهکارهای مکاتبه بوده است.

2-مذاکره:

پیامبر (ص) برای حل مسائل از طریق دیپلماسی به مذاکره و گفتگو بسیار علاقه مند بود. وجود سنت حسنه ی گفتگو با مخالفان و حتی مشرکان، چه قبل و چه بعد از تشکیل حکومت اسلامی در مکه و مدینه، (ابو زهره، ج 2، 29) و سیره علمی پیامبر (ص) در جریان صلح حدیبیه موید این مدعا است. برای مثال در جریان صلح حدبیه اگرچه نماینده ی مشرکان چندین مرتبه تغییر کرد و مشرکان جهت بستن راه های دیپلماتیک تلاش بسیار کردن،  اما در نهایت با صبر و تحمل،  کار با مذاکره به انجام رسید. (معروف حسینی، 1370، 200-196 ).

3-امان:

از جمله روشهای متداول میان اعراب و هم مسلمانان امان بود.(ابن کثیر،  1402،  ج 1، 381 -370)امان که منجر به حفظ جان، مال و ناموس فرد و یا گروه و قومی می شد در میان مسلمانان وسعت قابل توجهی یافت؛به گونه ای که هر مسلمانی اعم از زن ومرد می توانست اقدام به این کار نماید. در مجموع کاربرد این روش تأثیر مهمی به دنبال داشت که از جمله می توان به فتح بدون خونریزی مکه مکرمه اشاره داشت.(ابن هشام،  ج 2، 403 -401 و 430-428 و 616-612)

4-عفو و بخشش:

پیامبر اکرم  (ص) بنا به ملاحظاتی و جهت تألیف قلوب سعی داشتند از تقصیرات دیگران چشم پوشی کنند.این کار را تا بدانجا که حقی ضایع نمی شد،  مقدم می داشتند.عفو افرادی مثل ابو سفیان،  صفوان بن امیه،  هند و...که در دشمنی با پیامبر (ص) کوتاهی نمی کردند و یا عفو عمومی کلیه مردم مکه، نمونه های بارز این مشی و روش می باشند که باعث جلب افراد و گروه های بسیاری به حکومت اسلامی شد. (افتخاری،  1377 -ب)

5-ترغیب:

پیامبر اکرم (ص) تا آنجا که ممکن بود سعی می کردند با دادن بعضی از امتیازات مادی دل سخت مخالفان را نرم کرده و بدین طریق بدون جنگ و خونریزی به اهداف خود دست یابند در جریان فتح مکه علی رغم برتری نظامی به تقاضای عباس جواب مثبت داده برای ابو سفیان امتیازی قائل شدند، باشد که دل او نرم شود و از دشمنی دست بکشد.دادن سهم بیشتر به مکیان تحت عنوان مولفه قلوبهم(ابن کثیر، 1402، ج 3، 549) و عفو صفوان ابن امیه و بخشش مالی به این دشمن دیرینه(همان، ج 3، 585-584)از جمله مصادیق این مدعا هستند.پیامبر اکرم  (ص) در مورد دیگر قبایل و حتی کشورها هم ازاین روش استفاده می کردند.مثلا خطاب به نمایندگان قبیله هوازن می فرمایند:چنانچه مالک بن عوف-سرکرده فراری هوازن -برگردد و مسلمان شود، مال و کسان او را به همراه یکصد شتر به اون بازپس خواهد داد، (همان، ج 3، 683) و یا در جریان دعوت رؤسای دیگر کشورها به اسلام صراحتا می فرمایند:«اگر اسلام بپذیرید به شما حکومت خواهم داد ولی چنانچه از پذیرفتن آن سرباز زنید پادشاهی شما از میان خواهد رفت.»(حمید اللّه، 1374، 214)

6-گسترش روابط:

روابط تجاری در تحکیم علقه های بین واحدهای سیاسی و در نتیجه حصول اهداف سیاسی از طریق غیر خشونت آمیز، نقش بسزایی ایفا می نمود.مشاهده می شود که مسلمانان از همان ابتدا نسبت به این روش مؤثر اقبال نموده و نتیجه ی آن عقد قراردادهای تجاری متعدد بوده است.[13] از طرف دیگر پیامبر (ص) با عقد پاره ای از پیمانها سعی نموده علقه های داخلی را بین گروه های مختلف محکوم سازد و از این طریق باب خشونت را مسدود سازد، از آن جمله می توان به پیمان مسلمانان و یهود، (ابن هشام، ج 1، 588-503) پیمان اخوت بنی انصار و مهاجرین (همان، ج 505، 1-502)و پیمان های منعقده با قبایل مختلف در سال نهم هجری اشاره کرد. شاهد مثال دیگر این روش بسیار کارآمد، گسترش روابط فامیلی از طریق ازدواج می باشد که قبایل را به هم نزدیک می ساخت.ازدواج پیامبر (ص) با «ام حبیبه»، (ابن کثیر،  1402،  ج 3، 432) خواستگاری «میمونه» (ابن هشام،  ج 2، 372) و ازدواج «عبد الرحمن بن عوف» با دختر بزرگ قبیله «دومه الجندل» به سفارش پیامبر (ص) (همان، ج 2، 340) تماما از مواردی هستند که مسبوق به ملاحظات دیپلماتیک بوده است.

7-تظاهر:

به نمایش گذاشتن توان جامعه اسلامی به این منظور که دشمنان فکر جنگ را از سر به در کرده به طریق دیگری به حل مسئله بیاندیشند، از جمله روش های دیپلماتیکی است که از سوی حکومت اسلامی به کار گرفته شده است.لازم به ذکر است که این روش در عصر پیامبر (ص) کاربرد زیادی داشته به گونه ای که قبایل مختلف همیشه سعی داشته اند با به نمایش گذاردن توان رزمی، علمی و مالی خود-ازحیث کمیت و کیفیت جنگاوران، بزرگان و شاعران و...- برتری خود را بر دیگر قبایل به اثبات برسانند.به عنوان مثال یکی از علل شروع جنگ بدر و شکست سخت مشرکان، اصرار ابو جهل بر همین روش بود.ابو جهل برخلاف ابو سفیان که کاروان مشرکان را با حیله از دسترس مسلمانان دور کرده بود و معتقد به بازگشت سپاه قریش به مکه بود، اظهار داشت که: «ما برنگردیم مگر آنکه سه شبانه روز در بدر اطراق کرده و شادی نماییم، باشد که از این طریق عظمت ما بر تمامی عرب روشن شود»(ابن هشام، ج 1،  619 -618)و اینچنین بود که سپاه برنگشت و به جنگی سخت با مسلمانان گرفتار آمد. اما در سیره نبوی موارد متعددی را می توان یافت که پیامبر اکرم (ص) و یا نمایندگان ایشان از شیوه فوق استفاده کرده اند که به اختصار به آنها اشاره می شود:

7-1-در جریان صلح حدیبیه وقتی «عروه بن مسعود ثقفی» به اردوگاه مسلمین آمد،  شاهد احترام بیش از حد مسلمانان نسبت به پیامبر  (ص) بود،  او فرصت یافت از نزدیک ببیند که چگونه مسلمین گرد حضرت را گرفته و به آب وضویش تبرک می جویند.چون برگشت گفت:

«ای قریش من به دربار پادشاهان مختلفی رفته ام، پادشاه ایران و امپراطور روم و سلاطین حبشه، ولی به خدایانمان سوگند که هیچ یک را در میان قومش چون محمد ندیدم».(همان، ج 2، 4-313)

در همین واقعه بود که پیامبر (ص) پس از امضای صلح نامه با مشرکین،  دستور داد مسلمین مراسم قربانی را به جای آورند و شتر ابو جهل را که قریشیان بدان حساس بودند، قربانی کنند و بدین طریق در عین رضایت به صلح؛قدرت مسلمانان را به نمایش گذارد.(همان، ج 2، 320؛ معروف حسینی، 1370، 3-210)

7-2:در جریان«عمره القضاء»به سال هفتم هجری، وقتی پیامبر مطلع شد مشرکان در کنار دار الندوره جمع شده اند تا شاهد تنگدستی و ضعف مسلمانان در خلال برگزاری مراسم حج باشند؛فرمود:همگان راهی اقامه حج شوید و در کمال نظم و ترتیب اعمال به انجام آورید. خود حضرت هم که پیشاپیش جماعت حرکت می نمود، مهار شتر را به دست عبد اللّه بن رواحه داد.او ضمن هدایت شتر در مناقب حضرتش و اقتدار ناشی از تأسیس حکومت اسلامی در مدینه رجز می خواند.(ابن هشام، ج 2، 370؛معروف حسینی،  1370، 342)نقل است که پیامبر (ص) در این سفر به مسلمانان فرمود:«خداوند رحمت کند کسی را که امروز خود را به ایشان نیرومند بنمایاند».(اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 850 )

7-3:در بازگشت از جنگ بدر در محله«روحاء»جمعی برای عرض تبریک به استقبال لشکر مسلمین آمدند.«سلمه بن سلامه »گفت:چه جای تهنیت؟به خدا سوگند آنها پیرمردانی ناتوان و عاجز از جنگ بودند که مانند شتر دست و پا بسته آماده ی کشته شدن بودند!.حضرت (ص) پس از شنیدن این سخن فرمود:ای برادرزاده این چنین نیست!آنها بزرگان و اشراف بودند.(همان، ج 1، 644)

7-4:پیامبر  (ص) به هنگام عزیمت به سوی مکه، عباس را فرمود:ابو سفیان را(که تازه مسلمان شده بود)در تنگه نگه دار تا لشکر مسلمانان را ببیند. ابو سفیان چون رژه ی نیروهای مسلح اسلام را دید به فکر فرو رفت و چون به مکه رسید مکیان را از جنگ با مسلمانان شدیدا بر حذر داشت.(ابن هشام،  ج 4، 403 -402؛ بلاذری،  1988، 47)

7-5:در جریان مفاخره گروه نمایندگی بنی تمیم با پیامبر (ص) نیز حضرت با کاربرد موفق همین روش و با کمک خطیب توانای مسلمانان«ثابت بن قیس»و شاعر نامی«حسان »، بنی تمیم مغرور را آرام کرده و ایشان بدون درگیری به اسلام رضایت دادند.(ابن هشام، ج 2،  3-561؛معروف حسینی، 1370، 317-316)

گذشته از موارد فوق می توان به غزوه تبوک، (همان، 1370، 327 -323)و اعزام سپاهی از مسلمانان شکست خورده در جنگ احد در فردای همان روز(اسحاق بن محمد، 1361، ج 2،  687)و همچنین اعزام سپاه به موته(ابن کثیر، 1402، ج 3، 649-458)اشاره داشت که هر یک به نحوی دلالت به کاربرد روش فوق دارد.(همان، 530)

8-وقت کشی:

پس از نقض صلح نامه «حدیبیه» توسط متحدان قریش، ابو سفیان با این امید که بتواند با حیله و نیرنگ سیاسی این مسئله را فیصله داده و از عواقب سوء نقض پیمان، قریش را خلاصی دهد، راهی مدینه شد. پیامبر اکرم (ص) که عزم فتح مکه داشت و از نیت ابو سفیان هم آگاه بود، نمی خواست او از غرض مسلمانان خبردار شود و تمهیدی بیندیشد و در عین حال هم به ابو سفیان تعرضی نشود.او برای مدتی در مدینه سرگردان ماند و رایزنی های وی با دخترش(که همسر حضرت (ص) بود)و ابو بکر، عمر و حتی دختر گرامی پیامبر حضرت فاطمه(س) جز وقت کشی نتیجه دیگری نداشت، در نهایت هم چون به مکه رفت، قریش گفتند: وای بر تو! آنان برایت کاری نکردند، مگر آنکه بازی ات دادند.

9-جلوگیری از بروز تشنج:

پیامبر اکرم (ص) ، با توجه به مقتضیات دو اردوگاه اسلام و کفر؛ سعی کرد تا حد امکان از بروز تشنج هایی که منجر به بروز جنگ می شود، خودداری ورزد.به عنوان مثال در جریان صلح حدیبیه علی رغم اعمال ناشایست مشرکان اعم از توهین، تعرض های محدود، تعرض به فرستاده گروه مسلمانان،  پیامبر (ص) هیچ عمل خشنی انجام نداد و حتی اسرای آنان را که به هنگام تعرض نظامی دستگیر شده بودند،  آزاد کرد تا در نهایت کار با انعقاد صلح حدیبیه به پایان رسید. (ابن هشام،  ج 2، 314)

10-استفاده سیاسی مطلوب از شرایط تحمیلی:

در پاره ای از موارد پیامبر اکرم (ص) به جای آنکه اقدام به عملیات نظامی و یا تلافی جویانه کنند، به نحوی عمل می کرد که شرایط تحمیلی ایجاد شده نتایج معکوسی نسبت به آنچه مشرکان اراده کرده بودند، بدهد.نمونه بارز این روش را در جریان«شعب ابی طالب» می توان دید.پیامبر (ص) و مسلمین با تحمل سختی ها و دست نزدن به غارت و یا کشتار مخفیانه، صحنه را به گونه ای ترتیب دادند که قبایل بسیاری متوجه شعب شدند و با خود گفتد:مگر این گروه کوچک چه می گوید که قریش قدرتمند از پس آن برنیامده و به محاصره ایشان همت گمارده است!لذا محاصره قریش نه تنها منجر به انزوای مسلمانان نشد، بلکه به روشنی برای تبلیغ اسلام بدل گردید.همین امر باعث شد آنها پشیمان شده و در اولین فرصت به محاکمه خاتمه بخشند. (ابو زهره، ج 2، 314) صلح حدیبیه نیز اگرچه ظاهری اقتدارآمیز برای مشرکان داشت ولی فتح المبین مسلمین شد و سیره حضرتش (ص) نشان داد که چگونه از آن صلح می توان برای عزت اسلام بهره جست.

11-میانجیگری:

پیامبر اکرم (ص) برای جلوگیری از خونریزی و اتلاف سرمایه های مادی و انسانی، هم خود میانجیگری می نمودند و هم تا حد امکان به میانجیگری های دیگران جواب مثبت می دادند.بعنوان مثال نزاع دیرینه اوس و خزرج با میانجیگری حضرت به پایان رسید و از طرف دیگر با قبول میانجیگری رؤسای قبیله بنی مدلج بود که غزوه بواط منجر به جنگ نشد. (اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، غزوه بواط)

در مجموع صلح و ایجاد روابط مبتنی بر صلح و آشتی، بعنوان اصل اولیه دیپلماسی حکومت اسلامی مطرح بوده است؛و حضرت (ص) و یارانشان با اتخاذ شیوه های مختلف سعی در تبلیغ دین اسلام از طرق مسالمت جویانه داشته اند. حضرت (ص) با انتقاد شدید از دیپلماسی مبتنی بر جنگ قریش، اظهار داشته اند:(همان، ج 2، 309-308)

«وای بر قریش! همانا جنگ تمام همّ و غمّ آنها شده.چه می شد اگر مرا با دیگر اعراب به حال خودمان وا می گذاردند. اگر آنها بر من غالب آمدند که هدف آنان نیز تحقق می یافت و اگر خدا مرا بر ایشان پیروز می گردانید، آنها نیز مسلمان می شدند و از این امتیاز بهره می بردند.»

به درستی که اگر قریش چنین می کرد قطعا نتایج بهتری هم با هزینه کمتری به دست می آورد.با این حال نباید توطئه های پیگیر قریش، که خواهان دیپلماسی رزم و نابودی اسلام بود را نادیده انگاشت.لذا مشاهده می شود که پیامبر (ص) نیز خود را برای مقابله با قریش آماده کرده و در کنار روش های فوق الذکر، از شیوه ی مبارزه ی مستقیم هم بهره گرفته.

دوم-روش های نظامی

1-ارهاب:

ازجمله روش های رایج در دیپلماسی عصر نبوی «ارهاب العدو » است،  که غرض از آن نه ضرورتا جنگ بلکه ایجاد رعب و وحشت ناشی از جنگ در دل مخالفان و دشمنان است.

پیامبر (ص) تحت شرایط خاصی از این روش برای مقاصد خاص (که معمولا به نفی جنگ منجر می شد) بهره می جست.بعنوان مثال پیامبر (ص) در بازگشت فاتحانه از جنگ بدر فرصت را مغتنم شمرده، یهودیان را از عناد بیشتر بر حذر داشته و به اسلام فراخواند. انتخاب این زمان جهت بیان دعوت مجدد، حکایت از استفاده پیامبر از روش فوق دارد. (ابن هشام،  ج 2، 47 ) همین حالت پس از کشته شدن «کعب ابن الاشرف» یهودی در میان یهودیان حاصل می آید. پیامبر (ص) با برخورد با توطئه کعب، در حقیقت یهودیانی را که صبر و تحمل حکومت اسلامی را حمل بر ضعف آن کرده و توطئه وسیعی را علیه مسلمین آغاز کرده بودند،  بر جای خویش نشاند. (ابن کثیر،  1402، ج 2، 15 )حادثه ی «دومه الجندل»نیز اگرچه تلفات جانی برای مسلمین داشت، لیکن در نهایت توانست در ایجاد رعب و وحشت در دل قیصر و منع او از تعرض موثر باشد. (معروف حسینی، 1370، 109)

2-سرکوب معارضان:

ازجمله روش های رایج در جاهلیت،  کشتن مخالفان بود که اغلب بعنوان یک راه حل مؤثر جهت نیل به مقاصد مختلف استفاده می شد. پیامبر اکرم (ص) و مسلمانان در این رابطه سختی های بسیاری متحمل شدند. به عنوان مثال فهرست توطئه های بعمل آمده علیه جان شخص حضرت محمد (ص) چه در مکه و چه در مدینه به بیش از 15 مورد می رسد که حکایت از اصرار بیش از حد قریش به حل بحران ناشی از ظهور اسلام از طریق زور دارد. حادثه ی رجیع(ابن کثیر، ج 3، 125) و بئر معونه (همان،  139) از دردآورترین مصادیق این روش می باشد که علیه مسلمانان به کار گرفته شد.

با همه ی این احوال پیامبر (ص) تا آنجا که امکان داشت از توسل به این روش خودداری می ورزید،  فقط در چند مورد و در مقام برخورد با کسانی که مرزهای متعارف را نقض کرده و تعارض عملی را پیشه کرده بودند، ازاین روش بهره برد. «کعب بن الاشراف یهودی»، (همان، 9) «سلام بن ابی الحقیق»، (همان، 2-261) و «ابن سبیه یهودی»(ابن هشام،  ج 2، 58) از افرادی هستند که با اتخاذ روش فوق و به دلیل فتنه انگیزی هایی که علیه اسلام داشتند، سرکوب شدند و بدین ترتیب آتش فتنه ای که می رفت دامنگیر مسلمانان شده و حد اقل جنگی را به دنبال داشته باشد، خاموش شد. (ابن کثیر، ج 3، 15؛معروف حسینی، 1370، ج 2، 16-12)

3-تشکیل گروه های فشار نظامی:

پیامبر اکرم (ص) به منظور اعمال فشار بر مشرکانی که با استفاده از مواردی از صلحنامه حدیبیه سعی داشتند بر مسلمانان مهاجر فشار آورده و آنها را به مکه بازگردانند، به طور ضمنی رخصت تشکیل گروه های چریکی معارض قریش را صادر کردند که در مجموع موفق هم بود.به عنوان مثال می توان به موضوع اسارت «ابو بصیر» اشاره داشت که پیامبر (ص) ضمن پایبندی به مفاد صلح حدیبیه، به شیوه ای غیرمستقیم زمینه ساز تشکیل گروه چریکی ابو بصیر شد.این عمل منجر به لغو یکی از بندهای تحمیلی صلح نامه گردید.(ابن هشام، ج 2، 324-323؛اسحاق بن محمد، ج 2، 809-808)

4-صلح محدود:

پیامبر اکرم (ص) هرجا که احساس می کرد جبهه کفر در امحاء حق همداستان شده و عزم نابودی مسلمین را دارد، سعی در ایجاد شکاف در این جبهه می نمود.صلح با یک گروه و مبارزه با دشمن اصلی موجب ایجاد شکاف در صف مخالفان می شد. به عنوان مثال پیامبر اکرم (ص) در جریان محاصره طولانی مدینه(جنگ خندق) اقدام به اتخاذ این روش نمود،  و با صلح حدیبیه هم پیامبر (ص) فرصت یافت به سراغ یهودیان خائن و پیمان شکن برود. (ابن هشام، ج 2، 330-328)

در مجموع دیپلماسی حکومت اسلامی بر روش های صلح آمیز استوار بود و جنگ تنها زمانی موضوعیت می یافت که معاندت گروه مقابل اقتضای آن را داشت.حال اگر جنگ را نیز نوعی دیپلماسی بدانیم، آنگاه می توان جهاد را هم به عنوان یکی از روش های دیپلماسی پیامبر  (ص) معرفی کرد که اصول و احکام ویژه ای بر آن حاکم است.(نک:واقدی، 1369،  ج 2)

ض-مصونیت ها و حقوق دیپلماتیک

اگر قرار باشد بین نظام های سیاسی مختلف روابطی وجود داشته باشد که بتواند منشاء اثر نفوذ مشروع بوده و زمینه کسب منافع مشترک و رفع اختلافات را فراهم آورد، لازمه تحقق این هدف آن است تا نمایندگان سیاسی مورد بی مهری قرار نگیرند.در عرف سیاسی عصر حاضر نیز برای کلیه دیپلمات ها حققو و مزایایی از حیث مالی، جانی، کاری و...قائل شده اند که از آنها تعبیر به حقوق و مصونیت های دیپلماتیک می شود. (صدر، 1376، ج 4،  معین زاده، 1376) البته قبول چنین مزایایی کم وبیش ریشه در ادوار پیشین حیات بشری دارد و به همین خاطر است که می توان از مصونیت های دیپلماتیک در حکومت اسلامی سخن گفت.مهم ترین موارد حائز اهمیت عبارتند از:

1-حفظ جان:

اگرچه اصل مصون بودن جان فرستادگان ریشه ای تاریخی دارد، به طوری که در «مهابهاراتا»ی هند باستان آمده «هر پادشاه که فرستاده ای را بکشد با همه وزیرانش در قعر جهنم فرود خواهد آمد!» )24,6391,lessuR( اما عرب جاهلی چندان به این اصل پایبند نبود به گونه ای که در چندین موضع، فرستادگان پیامبر  (ص) را شهید و یا اسیر کردند.دو حادثه تلخ «بئر معونه» و «رجیع»، مبین نقض این اصل می باشند.

همچنین می توان به واقعه تعرض به «خراش بن امیه الخزاعی» سفیر حضرت (ص) در جریان صلح حدیبیه اشاره داشت که بنا به روایت تاریخ،  عده ای از مشرکان برای بدست آوردن شترش، قصد جانش کردند ولی احابیش مانع شدند و حفظ جان سفیر را گوشزد نمودند. (ابن کثیر،  1402، ج 3، 318)اسارت سفیر دیگر پیامبر (ص) یعنی عثمان به مدت سه روز(همان، 318)، حکایت از عدم پایبندی قریش به این اصل دارد.

اما در حکومت اسلامی این حق کاملا رعایت می شد. نمونه ی بارز آن سخن پیامبر (ص) خطاب به سفرای مسیلمه کذاب است. «اگرنه آن بودی که رسولان را نشاید کشتن، بفرمودی شما هردو را گردن بزندی!» (اسحاق بن محمد،  1361، ج 2، 9-1058)در جنگ خندق به رغم فشار بسیار زیاد کفار، پیامبر  (ص) از تعرض به نمایندگان ابو سفیان، خودداری کرده، اجازه داد سالم به اردوگاهشان برگردند.(حمید اللّه،  1374،  87 )

2-احترام و رعایت شئون انسانی:

به دستور پیامبر (ص) برای رعایت شئون انسانی، با نمایندگان اعزامی به مدینه، باکمال احترام رفتار می شد و ضمن تهیه مکان مناسب، برای هریک امکانات رفاهی لازم مهیا می گردید.اساسا پذیرایی از فرستادگان به عنوان یک اصل مطرح بود، لذا حضرت (ص) ضمن گرامی داشتن نمایندگان خارجی[14]، (اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 996)از طرف مقابل خود نیز می خواستند تا نمایندگان حکومت اسلامی را گرامی بدارند.(حمید اللّه، 1374، 87؛بلاذری، 1988، 71)

3-آزادی در احوال شخصیه:

در عرف سیاسی حکومت اسلامی سفرای وارد شده به مدینه در امور شخصیه تابع ضوابط و قوانین خود بودند.به عنوان مثال نمایندگان بنی تمیم با جامه های گران بهای خود حاضر شده بودند و یا نجرانیان مطابق دین خود به سوی شرق نماز گذارده و پیامبر  (ص) را با ایشان کاری نبود.گروه اعزامی از سوی پادشاه«کنده»نیز تا زمانی که اسلام نیاورده بودند،  جامه های حریر می پوشیدند و لیکن با پذیرش اسلام حضرت امر فرمود تا تغییر شکل و لباس دهند.(اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 1309 -1038؛ همان،  997-996) همچنین به نمایندگان نماینده کسری در یمن اگرچه تذکراتی نسبت به آرایش ظاهری شان داده شد و لیکن هیچ گاه مجبور نشدند و آزادانه بازگشتند.(ابن کثیر، 1402، ج 3، 510 -509 )

4-آزادی در بحث و مناظره:

نمایندگان کلیه قبایل آزاد بودند تا در خصوص اصول اسلامی به بحث و مناظره بپردازند و از این حیث که تشکیک در دین و مقام نبوت می نمایند، مستوجب عقوبتی نبودند[15]. حکایت «ضمام بن ثعلبه »نماینده «بنی سعید بن بکه »مصداق بارز این مدعاست.(ابن هشام، ج 2، 4-573)

5-رعایت اخلاق اسلامی-انسانی:

پیامبر اکرم (ص) تا حد امکان اجازه می دادند سفرا و نمایندگان در محضر ایشان راحت باشند. به عنوان مثال رسول مشرکان در صلح حدیبیه علی رغم حساسیت و عصبانی شدن مسلمانان حاضر در جلسه، گاه گاه به ریش حضرت  (ص) دست می زد.(ابن کثیر، 1402، ج 3،  7-316)در مورد دیگر حضرت به هیچ وجه راضی به ملاقات ابو سفیان در«نیق العقاب» نشد وحتی وساطت ام سلمه را هم نپذیرفت.با این حال هم اینکه ابو سفیان تهدید کرد اگر ملاقاتی صورت نگیرد همراه با کودک خردسالش راهی بیابان می شود تا هردو بمیرند! حضرت با ملاحظه ی جانی انسانی قضیه، اجازه ی دیدار دادند.(همان،  544 -543 ) در جریان ورود هیأت «بنی تمیم» علی رغم ناراحتی از بی ادبی رئیس هیأت که با صدای بلند آواز داده بود«یا محمد بیرون آی بر ما»با صبر و حوصله به سئوالاتشان پاسخ داد تا ادب را در عمل فرا گیرند. (اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 1020-1012)

6-عدم التزام به تشریفات زائد:

همان گونه که در ذیل عناوین سابق آمد، حضرت (ص) قائل به رعایت تشریفات رایج در دربارهای سلاطین نبودند و اساسا آن را خوش نمی داشتند و تشبه به ملوک را شدیدا نفی می کردند [16]ولی از تشریفات اداری آنچه را که با اصول اسلامی منافات نداشت، می پذیرفتند و با ما بقی مخالفت می ورزیدند.در نتیجه مأموران سیاسی از این حیث مصونیت کامل داشتند و به کسی به خاطر عدم التزام به برخی از تشریفات ظاهری، تعرض نمی شد. نمونه هایی چند از این مورد در ادامه به اختصار ذکر می شود:

اول:نمایندگان پیامبر (ص) در حبشه، برخلاف دیگر ماموران سیاسی نزد نجاشی سجده نکرده و به ادای سلام کفایت نمودند.سجده اگرچه به عنوان یک عمل تشریفاتی غالبا از سوی فرستادگان صورت می پذیرفت، ولی به خاطر تعارضش با اصول دینی ملغی گردید. (ابن کثیر،  1402،  ج 2، 10)

دوم: نمایندگان ثقیف چون به مدینه آمدند، «مغیره بن شعبه» همراهشان بود و به ایشان تعلیم می داد که در محضر رسول خدا (ص) چگونه عرض ادب نمایند و لیکن ایشان چون وارد شدند به رسم خود سلام و تحیت گفتند و پیامبر (ص) نیز آنها را پذیرفته و اکرامشان کرد.(اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 996 )

 سوم: اگرچه اصل در مذاکرات سران آن عصر،  این بود که مطالب، انشا، مکتوب و سپس امضا شود، اما در پاره ای موارداین کار صورت نپذیرفته و صرف بیعت کفایت می نمود. (حمید اللّه، 1374،  89)

چهارم:پیامبر (ص) هم به ماموران سیاسی هدیه می دادند و هم از ایشان هدیه دریافت می داشتند.نقل است که حضرت (ص) این سنت را بسیار دوست داشته و در سفارش های آخر عمرشان بدان تاکید ورزیده اند.(اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 1043؛ابن کثیر، 1402، ج 3،  515-514)

در مجموع رویه سیاسی پیامبر (ص) آن بود که ماموران سیاسی ضمن داشتن امنیت و رفاه لازم بتوانند از پیام واقعی اسلام به طور کامل آگاه شوند و بدون گرفتار آمدن در چنبره ی خشک تشریفات رایج در آن زمان، حضرت (ص) را درک کرده و به اسلام درآیند.به همین خاطر است که حکومت و شیوه سیاسی اسلام برای مردم و روسای قبایل جذاب و جدید می نمود.

ح-تحلیل موردی دیپلماسی پیامبر اکرم  (ص)

پیامبر اکرم (ص) در سطوح مختلف سیاسی اقدام به نامه نگاری کرده است که متن بسیار ی از این مکاتبات موجود است.با رجوع به متن نامه ها می توان به اصول کلی ذیل اشاره داشت:[17]

اول: برای هر مقامی عنوان خاصی وجود داشته که در عرف عرب رایج بوده و در نامه ها هم همان الفاظ به تناسب به کار می رفته است.مثلا قیصر برای حاکم روم، کسری برای حاکم فارس، نجاشی برای پادشاه حبشه، مقوقس برای مالک اسکندریه و فرعون برای حکمرانان مصر.(همان، ج 3، 514-513)پیامبر اکرم  (ص) اگرچه معمولا این عناوین را به کار می بردند و لیکن گاهی با تصرف در بعضی عناوین که جنبه تفاخر و غرور در آنها بسیار قوی بوده،  سعی کرده اند تا ابهت دروغین مخاطب را درهم بشکنند.به عنوان مثال در نامه خویش خطاب به امپراتور روم نه از عنوان «مالک روم»بلکه از«صاحب روم»استفاده کرده اند که برای درباریان بسیار گران آمد.

دوم: در کلیه ی نامه ها پس از ذکر نام خدای متعال، نام حضرت (ص) می آمد و بعد نام مخاطب،  این نکته در عرف دیپلماتیک آن روز معنای خاصی داشته و مبین برتری پیامبر  (ص) بر مخاطبش بوده است.این بر«هرقل»گران آمده و پس از قرائت سطر اول نامه پیامبر  (ص) ، برادرزاده وی مانع از خواندن ادامه نامه شد آن هم بدین خاطر که پیامبر (ص) نامه را با نام خود و نه حکمران روم آغاز کرده بود.

البته تغییر عنوان هرقل از مالک روم به صاحب روم نیز موجب ناراحتی او شده بود چرا که این عنوان ضمنم تضعیف مقام هرقل به او فهماند که او کسی نیست مگر فردی که چند صباحی بر آن قلمرو حاکمیت یافته(صاحب الروم)و مالک آن دیار نمی باشد.(همان،  ج 3،  505 )متعاقب تحکیم بنیان های حکومت اسلامی در شبه جزیره،  در تمامی مکاتبات داخلی و حتی گاهی مکاتبات خارجی،  اصل فوق به جهت حفظ احترام پیامبر (ص) و اقرار به بزرگی شأن و مقام ایشان اجرا می شد و حتی در نامه های ارسالی به ایشان،  نخست نام پیامبر  (ص) ذکر شده و بعد نام فرستنده نامه آمده است.[18]

سوم:متن نامه های پیامبر (ص) تا حد امکان مختصر و در حد چند سطر بود.[19]

چهارم:در نامه های ارسالی حضرت (ص) برای مسلمانان از جمله ی«السلام علیک » استفاده می شده و در خصوص غیر مسلمانان از«السلام علی من اتبع الهدی»، با عنایت به محتوای مثبت دو جمله می توان نتیجه گرفت که پیامبر اکر  (ص) ضمن رعایت اصل مهم«احترام به مخاطب»و رعایت«شأن»او،  ملاحظه ی روابط ارزشی را نیز نموده است. (حمید اللّه، 1374، 128-127)

پنجم:نحوه نگارش متن نامه های پیامبر (ص) با توجه به موقعیت مخاطب تغییر کرد. به عنوان مثال در نامه به یهودیان خیبر، و مقایسه ی برخورد میان آنها با مشرکان ملاحظه می شود که متن نامه بسیار ملایم تر است و حضرت (ص) بر روی عامل دین و شخصیت حضرت موسی (ع)و اینکه ایشان نیز همچون حضرت موسی (ع) پیامبر هستند، تأکید می نمایند و سپس به تحریر مطلب اصلی می پردازند.(ابن کثیر، 1402، ج 1،  324؛حمید اللّه،  1374،  138 )یا در نامه حضرت خطاب به نجاشی به پاس دینداری و محبت او در حق مسلمانان مهاجر، نجاشی بزرگ داشته شده و از او خواسته شده است تا به دعوت اسلام پاسخ گوید.رعایت حال نجاشی درا ین نامه ها به خوبی دیده می شود به گونه ای که در میان نامه های پیامبر (ص) خطاب به سران، نمونه ی بدیلی برای این نامه از حیث تکریم و بزرگداشت مخاطب، نمی توان یافت.(همان)

ششم:نامه های پیامبر  (ص) همیشه رسمی نبوده و در پاسخ به تقاضای افراد عادی جامعه نیز اقدام به این کار می نمود.با این حال این نامه ها در حکم اسناد رسمی بوده و مخاطبان معمولا با استناد به آنها نسبت به حل مشکل خود اقدام می نمودند.

نمونه این نامه ها، موردی است که پیامبر (ص) در پاسخ تقاضای پیرمردی از بنی تمیم در خصوص رعایت حال وی در پرداخت زکات نوشته اند. (همان، 307 )به عبارت دیگر،  نامه های حضرت، عموما حکم نامه های حکومتی را داشتند، بدین معنی که حضرت از این طریق به بیان دستورات اسلامی در خصوص نحوه ی اداره امور می پرداخته اند،  لذا از حیث سیاسی همگی مهم و برای درک اصول سیاست اسلامی تأمل در آنها بسیار ضروری است.[20]

نتیجه گیری

موضوع مهم و حساس این است که دیپلماسی محصول دنیای معاصر می باشد.در گذشته گونه ای یگر از روابط حاکم بوده، که در قالب فرهنگ سیاسی قابل طرح و بیان نیست (وینسنت، ج 2، 76) طبعا تعمیم آن به گذشته از دشواری های بیشتری برخوردار است.

طرح موضوع دیپلماسی حکومت اسلامی،  مستلزم پذیرش مقدمات و مفروضات است. هریک از این مفروضات می تواند موضوع پژوهش مستقلی قرار گیرد.تردیدی نیست که حاکمیت سیاسی از منظر اسلامی پیش از آنکه مباحث کلاسیک بدن مطرح شوند، وجود داشته است.[21] شرایط مساعد برای شکل گیری یک دولت تمام عیار در مدینه توسط پیامبر اکرم (ص) فراهم بود.با تشکیل این دولت دوره تازه ای از روابط به وجود آمد که ما از آن تعبیر به دیپلماسی حکومت اسلامی کرده ایم. [22] میراث غنی سیاست اسلامی به طور قطع باطل کننده ادعاهایی است که اساس وجود مقوله ای تحت عنوان دیپلماسی اسلامی در دوره حکومت نبوی را منکر می شود.[23]

با پذیرش نکات فوق و تأمل در تاریخ صدر اسلام می توان به دیدگاه تازه ای از دیپلماسی دست یافت که بیشتر ناظر بر اهداف اولیه فعالیت های دیپلماتیک تا اساسنامه های مدّون و یا اصول رفتار بازیگران خاصی است.

مطابق این نگرش نه تنها از دیپلماسی دوره ظهور اسلام، بل در ادوار مختلف حیات بشری می توان سخن گفت؛چرا که دیپلماسی ناظر بر ملاحظات سیاسی،  اقتصادی و...می باشد که در روابط مختلف واحدهای سیاسی لحاظ می شوند.چنانکه ما می دانیم هیچ دوره ای از حیات بشری فارغ از این گونه روابط نبوده است.

پیامبر اکرم (ص) به عنوان رئیس حکومت اسلامی موفق به طراحی و اجرای یک دیپلماسی قوی شدند.مهم ترین مدرک این مدعا ارتقای عرب جاهلی از وضعیتی پست و دون در ابتدای ظهور اسلام به قدرتی بلامنازع در زمان استقرار حکومت اسلامی می باشد که یکی از عوامل موثر آن توفیق دیپلماسی نبوی است.با نگاهی سریع به دوران رسالت پیامبر اکرم  (ص) می توان اصول اصلی دیپلماسی پیامبر اکرم (ص) در موارد زیر خلاصه کرد:

یک -اصل تدرج:

پیامبر اکرم (ص) با عنایت به میزان ظرفیت مخاطبان خویش نسبت به اعمال حاکمیت سیاسی اقدام می کرد. به عبارت ساده تر«سیاست گام به گام»که ناظر بر تقسیم اهداف حکومتی به کوتاه مدت، متوسط و بلندمدت است، به عنوان اصل اولیه ی موردنظر حکومتی بوده است. نحوه برخورد پیامبر اکرم  (ص) با پادشاه حمیر در خصوص پذیرش اسلام و اطاعت از حاکمیت اسلامی (معروف حسینی، 1370، 357) و سیره عملی حضرت علی(ع) در قبال قوم مذحج که مستقیما از سوی پیامبر اکرم (ص) پیشنهاد شده بود (همان، 369)، از جمله مصادیق بارز تحقق این اصل می باشند.

دو-اصل سهولت

پیامبر اکرم (ص) در ترسیم شمای کلی حاکمیت سیاسی اسلام، اصل را بر ارائه تصویری دلپذیر و غیرخشن از حکومت اسلامی قرار داده بود تا از این طریق توان دیپلماسی اسلامی را ارتقا بخشد.با مراجعه به نامه پیامبر  (ص) خطاب به ملوک حمیر،  (بلاذری،  1988، 78) نامه حضرت به اهل یمن، (همان، 9-76؛اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 1047-1046) پیمان عقبه ثانیه (ابن کثیر، 1402، ج 7، 195-193)و جریان «رفاعه بن زید » در صلح حدیبیه (اسحاق بن محمد، 1361، ج 2، 1054)می توان نمودهای اولیه و آشکار این اصل مهم و نقش سازنده آن را در توفیق دیپلماسی نبوی (ص) ملاحظه کرد.

سه-اصل توجه به اصول حاکم بر دیپمامسی رایج:

همان گونه که در بیان روش های مختلف دیپلماتیک اظهار شد، پیامبر اکرم (ص) اگرچه ارزش های تازه ای را به جهانیان عرضه کرد اما این دلیلی برای درهم شکستن کلیه ساختارهای رایج نبود.قبول پاره ای از اصول و حفظ بعضی از سنن که از در تعارض جدی با اصول اسلامی درنمی آمدند، همیشه مطمح نظر حضرت بود.برای مثال در حدیبیه ضمن قبول اصل«ضرورت پرداخت هزینه جهت دریافت امتیاز»1-که قریش هم پذیرفته بود- نهایتا مذاکرات را با موفقیت به اتمام رساندند.

با رجوع به هریک از روش های مذکور در این مقاله معلوم می شود که حضرت (ص) در اتخاذ و اجرای هر روش با علم و آگاهی اقدام نموده و لذا همانند یک دیپلمات تمام عیار وارد میدان شده تا مبادا مسلمانان به علت عدم اطلاع از اصول مذاکره(ارعاب، امان و...)در نهایت، اسیر دیپلماسی طرف مقابل شوند.[24]

(چهار)اصل توجه به نخبگان

از آنجا که ساختار سیاسی عصر پیامبر اکرم (ص) به گونه ای بود که نقش افراد و نخبگان هر حوزه بسیار اهمیت داشت، پیامبر (ص) نیز در طراحی دیپلماسی اسلامی سهم بسزایی برای این گروه قائل بودند.لازم به ذکر است که از دیدگاه پیامبر  (ص) صرفا افرادی دارای قدرت سیاسی، به عنوان نخبه مطرح نبودند بلکه هر آن کس یا گروهی که به نحوی در میان مردم نفوذ داشت، به عنوان«نخبه»شناخته می شد و در نتیجه مورد توجه پیامبر (ص) قرار می گرفت.رعایت این اصل مهم و تلاش حضرت (ص) در راه تالیف قلوب، در اندک زمانی قلمرو حاکمیت سیاسی حکومت اسلامی را به کل شبه جزیره گسترش داد.برای این منظور مطالعات جزئیات مربوط به ورود هیأت های دیپلماتیک به مدینه در سال نهم بسیار راه گشا می باشد.(ابن هشام،  حوادث سال نهم هجری)

بی تردید بخش مترقی دیپلماسی نبوی به طور مشخص حوزه تلفیق سیاست با اخلاق است که در مقام عمل به مصونیت های دیپلماتیک منجر شده است.نظر به گرایش سیاست عصر حاضر به مبادی ارزشی و انسانی-حد اقل در مقام برخورد با نمایندگان دیگر کشورها-این نکات می تواند به میزان زیادی مورد توجه و اقبال قرار گیرد.[25]

منابع

آمیگه،  فیلیپ،  (1366) عصر زرین دیپلماسی، شیوا رضوی، تهران، مترجم.

-ابن هشام، (بی تا)سیره ابن هشام، (تحقیق)مصطفی السقاء، ابراهیم الابیاری،  عبد احفیظ شبلی، لبنان، دار الوفات.

-ابو زهره، محمد، (بی تا) خاتم پیامبران،  حسین صابری، مشهد، آستان قدس رضوی.

-اسحاق بن محمد همدانی، رفع الدین (ترجمه و انشا)، (1361)سرت رسول اللّه،  اصغر مهدوی (تصحیح جدید و مقدمه)، تهران، خوارزمی.

-استرآبادی، احمد بن تاج الدین، (1374 )آثار احمدی:تاریخ زندگانی پیامبر اسلامی و ائمه اطهار، میر هاشم محدث (به کوشش)، بی جا، مرکز فرهنگی نشر قبله.

-افتخاری،  اصغر، (1377-الف) سیره تبلیغی پیامبر اکرم (ص) :درآمدی بر سیاست تبلیغی اسلام در عصر ارتباطات، تهران، سازمان تبلیغات.

-افتخاری، اصغر، (پاییز 1377-ب) مبانی اسلامی حاکمیت سیاسی، دانشگاه اسلامی.

-البلاذری،  الامام ابو الحسین، (1988) فتوح البلدان، لبنان، بیروت، دارو مکتبه الهلال (با شراف لجنه تحقیق التراث ).

-حمید اللّه، محمد (تحقیق و گردآوری)، (1374) نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد و اسناد صدر اسلام،  سید محمد حسینی(ترجمه)، تهران، سروش.

-دبیری، محمد رضا، (1369) استراتژی و تاکتیک در مذاکره دیپلماتیک،  تهران،  دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی تهران.

-دبیری، محمد رضا، (1374)دیپلماسی کاربردی و رویه های دیپلماتیک،  تهران،  دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

-صدر، جواد، (1376)حقوق دیپلماتیک و کنسولی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

-عالیه،  سمیر، (1408 ق)نظریه الدوله و آداب ها فی الاسلام(ارکان الدوله، دعائم ها، سیاده القانون،  قواعد المعامله الافراد و الاقلیات و الدول):دراسه مقارنه، لبنان، بیروت، الموسسه الجامعیه للدراسات و النشر و التوزیع.

-عبد الواحد، (1402 ق)مصطفی،  السیره النبویه، بیروت، دار المعرفه.

-عوض جعفر، هشام احمد، (1416 ق)الابعاد السیاسیه لمفهوم الحاکمیه: رویه معرفیه،  امریکا، المعد العالمی للفکر الاسلامی، من:سلسله الرسائل الجامعیه(قضایا یا الفکر اسلامی)رقم 14.

-عوض جعفر، هشام احمد، (پاییز 1377)«حاکمیت اسلامی و مصلحت شرعی»، اصغر افتخاری،  مجله حکومت اسلامی.

-فریدی راقی، عبد الحمید، (1368 ) روش های مسالمت آمیز حل و فصل اختلافات بین المللی،  تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

-محمد عارف، نصر، (1415 ق)فی مصادر التراث السیاسیی الاسلامی:دراسه فی اشکالیه التعمیم قبل استقرار و التاصیل،  آمریکا،  المعهد العالمی للفکر اسلامی،  من سلسله المنهجیه الاسلامیه رقم..

-معروف حسینی،  هاشم، (1376)سیره المصطفی:نگرشی نوین بر زندگانی رسول اکرم (ص) ،  حمید ترقی جاه -معین زاده، عباس، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

-ملکی، عباس،  (بهار 1370 ش)«تحول دیپلماسی»، مجله سیاست خارجی،  سال 5.

-ممدوح العربی، محمد، (1988)دوله الرسول (ص) فی المدینه، الهیئه المصربه العامه الکتاب.

-واقدی،  محمد بن عمرو، (بی تا)کتاب المغازی،  (تحقیق )مارسدن جونز، بیروت موسسه الاعلمی للمطبوعات و النشر.

-واقدی،  محمد بن عمرو، (1369)کتاب المغازی:تاریخ جنگ های پیامبر (ص) ، ترجمه:دکتر مهدوی دامغانی تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

-وینسنت، اندرو، (1376)نظریه های دولت،  حسین بشریه، تهران،  نشر نی.

-هالسیتی، کلود.جی، (بی تا )سیاست بین الملل، حمیرا مشیرزاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

-هالسیتی، کلود.جی، (مهر و اسفند 1367، ش 4)«چانه زنی دیپلماتیک به عنوان ابزار سیاست خراجی »، مسعود طارم سری،  مجله سیاست خارجی،  سال 2.

. nallimcaM ,nodnoL , yhposolihP ,lacitiloP ni yduts A: etats eht fo erutaN eht no noitanimaxE nA)6991(.WW ,ybhguolliW -. sorC yrutneC notelppA ,kroYweN , snoitaleR lanoitanrertnI fo seiroe )6391 (,knarF , llessuR -. retsuhcS dna onomiS ,yranoitciDdlroW sweN ,sretsbeW)2891(,)rotidE(B,divaD,kinlaruG-. C.D notgnihsaW,sserP ecaeP fo etutitsnI,setatS detinU ,yranoitciD stamolpiD e)7991(,C ,nameerF-.noitidE ht2 , 2 , loV ,egdeltuoR ,kroY weN dna nodnoL ,scitiloP dna tnemnrevoG fo aidepolcycnE)2991(,)srotidE(nagoK eciruaM dna htrowsekwaH yraM: ni ,ycamolpiD , moT ,reraF-. egdirbmaC dna llewkcalB ,?etatSnoitaN eht fo sisirC yraropmetnoC)5991(,)rotidE(nhoJ,nnuD-.llewkcalB lisaB ,kroYweN dna drofxO,ycamolpiD nO)7891(,semaJ ,naireD reD- E}

پی‏ نوشت