مقامات اروپایی طی این مدت تلاش زیادی برای پایبند نشان دادن خود به برجام صرف کرده‌اند. برای مثال فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در حاشیه بیست و پنجمین نشست «سازمان همکاری و امنیت اروپا» با سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، دیدار و بر ادامه تلاش‌ها برای حفظ برجام تاکید کرد. [1] یا چندی پیش ژان ایو لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه، حمایت کشورهای اروپایی از برجام را سیاست اصلی اتحادیه اروپا خوانده بود. [2]
در این میان، مسئولان دولتی ایران نیز سعی دارند اروپا را برای ماندن در برجام تشویق و یا در برخی موارد تهدید کنند. علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، چندی پیش در مصاحبه با یک رسانه‌ی ژاپنی هشدار داده بود که اگر توافق هسته‌ای از بین برود، پیامدهای آن برای جامعه بین‌الملل و منطقه غیر قابل پیش‌بینی است.[3] عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز خاطر نشان کرده بود که «اگر ایران از مزیت‌های برجام بهره‌مند نشود، برجام زنده نخواهد ماند.» اما واقعیت این است که وابستگی‌ها و همکاری‌های استراتژیک اتحادیه اروپا با ایالات متحده آمریکا، مانع از جدایی سیاست‌های این اتحادیه از سیاست‌های کاخ سفید می‌شود. در ادامه به برخی از مؤلفه‌های این همراهی می‌پردازیم.[4]
صادرات 44 برابری اروپا به آمریکا نسبت به ایران
روابط اقتصادی یکی از مهم‌ترین روابط استراتژیک میان اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا است؛ اقتصادی که بر پایه بازار آزاد و لیبرال سرمایه‌داری شکل گرفته است.
آمریکا و اروپا از بازیگران اصلی اقتصادی دنیا بوده و دارای بیشترین روابط تجاری دو جانبه و نیز بالاترین رقم سرمایه‌گذاری بین یکدیگر هستند که حجم روابط اقتصادی آن‌ها به خوبی نشانگر اهمیت این اقتصاد بزرگ است. براساس آخرین آمار مرکز اتحادیه اروپا که در سال 2016 منتشر شده است، صادرات کالای کشورهای عضو اتحادیه اروپا به آمریکا 362 میلیارد یورو برآورد شده است. این در شرایطی است که مجموع صادرات کشورهای عضو اتحادیه اروپا به ایران 8.2 میلیارد یورو بوده است؛ یعنی صادرات اروپا به آمریکا 44 برابر صادرات اروپا به ایران است.
این گزارش همچنین افزوده است که واردات اروپا از آمریکا، در سال 2016 میلادی 246 میلیارد یورو در حالی که واردات اروپا از ایران، در همان سال تنها 5.5 میلیارد یورو بوده است. این امر حکایت‌گر وابستگی اروپا به آمریکا نسبت به ایران است.
همچنین در حوزه مبادلات خدمات، صادرات خدمات اروپا به ایران در سال 2015، یک میلیارد یورو بوده، درحالی که در همان سال اروپائیان از صادرات خدمات به آمریکا 225 میلیارد یورو درآمد کسب کرده‌اند. در نهایت مجموع مبادلات تجاری اروپا با آمریکا 1045 میلیارد یورو بوده است؛ درحالی که مبادلات تجاری ایران و اروپا تنها به 15.3 میلیارد یورو رسیده است.
این سرمایه‌گذاری‌ها نشان دهنده‌ی وابستگی متقابل فزاینده و غیر قابل بازگشت میان دو طرف است. البته باید توجه داشت اختلافاتی که بعضاً در روابط دو طرف ایجاد می‌شود، عمدتاً ناشی از سیاست‌های حمایتگرانه برای تقویت بخش داخلی است.
در چنین شرایطی شاهد آن هستیم که اروپا ساز و کار ویژه‌ی مالی (SPV) را برای حفظ تجارت خود با ایران پیشنهاد کرده؛ درحالی که در همین ابتدا، برای تعیین میزبان این ساز و کار با چالش مواجه شده است. پیش از این اتریش و لوگزامبورگ از پذیرش میزبانی این ساز و کار خودداری کرده بودند.[5] سگال مندلکر، معاون وزارت خزانه داری آمریکا در امور اطلاعات مالی و تروریسم ایالات متحده، پیش از این اعلام کرده بود که از ایده اروپایی‌ها برای ایجاد ساز و کار ویژه‌ی مالی با ایران برای دور زدن تحریم‌های آمریکا نگرانی ندارد؛ چراکه شرکت‌های اروپایی در حال خروج از ایران و توقف فعالیت‌هایشان هستند. البته در مورد خروج شرکت‌های اروپایی از ایران نمی‌توان نقش آمریکا را نادیده گرفت. تعلل اروپایی‌ها نیز در SPV ناشی از وابستگی اقتصادی آن‌ها به آمریکا و نگرانی خود اروپائیان برای تقویت بیش از پیش سیاست‌های ایران در منطقه است.
یکی از عوامل مهمی که به آمریکا برای اعمال تحریم‌ها و مجازات‌های اقتصادی، ابتکار عمل می‌دهد؛ قدرت دلار است که بیشتر ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی جهان را در انحصار خود گرفته است. جالب است بدانیم که سهم یورو در ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی جهان نسبت به دلار چندان زیاد نیست. لذا اگر آمریکا یکی از بانک‌های اروپایی را به هر دلیل ممکن از بهره‌مندی از مزیت‌های دلار محروم کند، آن بانک محکوم به شکست است. لذا در چنین شرایطی برای ایران، تنها می‌توان به همکاری شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی و البته صرفا آن‌هایی که ارتباط چندانی با بازار کار و شرکت‌های آمریکایی ندارند، امید بست.
تعاملات نظامی و استراتژیک گسترده اروپا و آمریکا
همکاری‌های اروپا با آمریکا تنها به مسائل پولی و مالی محدود نمی‌شود. اگرچه اروپا از وابستگی مطلق امنیتی به آمریکا گذشته است، اما با گسترش اتحادیه اروپا و ناتو این وابستگی مطلق به همکاری استراتژیک تبدیل شده است. به این ترتیب هم آمریکا و هم اتحادیه اروپا به دنبال این هستند که بر خلاف وجود پاره‌ای از اختلافات، منافع و اهداف ویژه‌ی خود را در قالب همکاری‌های دوجانبه حفظ کنند. البته باید توجه داشت که با پایان جنگ سرد و با اهتمام به این امر که دیگر امنیت اروپا تهدید نمی‌شود؛ لذا آمریکا از ناتو به عنوان یک حربه سیاسی برای حساس کردن اروپا به خواسته‌های خود استفاده کرده است.[6] بنابراین جدایی همکاری‌های نظامی و امنیتی اروپا و آمریکا در عرصه تئوریک قابل بررسی است؛ اما در مقام عمل به دلیل وجود اختلافات ریشه‌ای قدرت‌های نظامی و سیاسی اروپا در این زمینه و هزینه‌های نظامی سنگین ناشی از شرکت مستقیم اروپا در دفاع از امنیت قاره، از دلایل بی‌رغبتی بسیاری از اروپاِئیان به کمرنگ‌تر شدن تعهدات امنیتی واشنگتن در اروپا است.
از آنجایی که اروپا قادر نیست تا با توان نظامی آمریکا رقابت کند، لذا برای حل و فصل بحران‌های مختلف منطقه ای و جهانی به ایالات متحده نیازمند است. روی کار آمدن دونالد ترامپ، بسیاری از رهبران اروپایی را برای دوام ناتو و پایبندی آمریکا به امنیت اروپا به شک انداخته بود؛ چراکه او ماده 5 ناتو، که در آن حمله به یکی از کشورهای عضو را به مثابه حمله به همه کشورهای عضو قلمداد می‌کرد را مبهم خوانده بود. اما او در ماه مه 2017 با حضور در مقر جدید ناتو در بروکسل با انتقاد از رهبران شماری از کشورهای عضو، پایبندی خود را به ماده فوق، منوط به افزایش هزینه‌های دیگر کشورهای ناتو به میزان از پیش تعیین شده کرد.[7] با این حال دونالد ترامپ در 6 ژوئیه همان سال در ورشو به پایبندی محکم آمریکا به ناتو چه در عمل و چه در سخن تاکید کرد. در این خصوص وزارت دفاع آمریکا، پنتاگون، در بودجه سال 2018 خود، به مبلغ اختصاص داده شده به «ابتکار اطمینان خاطر برای اروپا» (European reassurance initiative) افزوده است.
در پایان باید گفت به نظر می‌رسد بهترین اقدام در این زمان، اجرای متوازن تعهدات طرفین در برجام است و در این زمینه بیشترین نقش را هیئت نظارت بر برجام بر عهده دارد که بایستی با نقض برجام توسط دیگر کشورها با قاطعیت بیشتری برخورد کند. همان‌گونه که رئیس‌جمهور نیز در اردیبهشت‌ماه و پس از خروج آمریکا از برجام به این موضوع پرداخت و گفت: به سازمان انرژی اتمی دستور دادم آمادگی لازم را برای اقدامات بعدی در صورت نیاز داشته باشند تا در صورتی که مورد نیاز باشد، غنی‌سازی صنعتی خودمان را بدون محدودیت آغاز کنیم و ما تا اجرای این تصمیم چند هفته صبر می‌کنیم؛ با دوستان و متحدین خودمان، با اعضایی که پای برجام و توافق برجام امضاء کردند و وفادار خواهند بود، به رایزنی می‌پردازیم.[8]
پی‌نوشت:
[1] https://goo.gl/sh1msd
[2] https://goo.gl/nKjqXg
[3] https://goo.gl/ir1Uy9
[4] fa.alalam.ir
[5] https://goo.gl/st2JMz
[6] سعید کلاهی، حسن. روابط امنیتی اروپا و آمریکا: همکاری با تقابل راهبردی. بهار، 1384
[7] https://goo.gl/C6XL5e
[8] http://www.president.ir/fa/104277
