سبک تغذیه در سلامت انسان از دیدگاه آیات و روایات

مقدمه

سلامت روانی به معنای سالم نگاه داشتن روان از هرگونه آسیب روانی، و هدف اصلی آن پیشگیری از بوجود آمدن ناراحتی های روانی است. به عبارت دیگر سلامت روانی علمی است برای به زیستی و رفاه اجتماعی که تمام زوایای زندگی را در بر می گیرد(مطالعات قرآنی، شماره 12: 80). سلامت جسمی و روانی افراد جامعه از مبانی لازم در اجرای دستورات الهی است اهتمام قرآن و سنت به امر تغذیه سالم و پاکیزه، از آن رو است که جامعه متعالی و مطلوب، نیازمند انسان هایی سالم در تمام ابعاد تربیتی می باشد. زیربنای صحت و رمز سلامت نیز بهره مندی از مواد غذایی سالم و پاکیزه مورد نظر اسلام است. و اینکه ارزش و شخصیت انسانی به طرز فکر و اندیشه اوست و نوع تغذیه است که آن را می سازد و ارزش ذاتی به انسان می دهد و دلیل آن هم این است که بدون غذا ادامه حیات امکان پذیر نیست. عقل سالم به انسان حکم می کند که با مصرف غذاهای پاک و طیب این ارزش والا را حفظ کند و به اهداف عالیه خود که مقام بندگی است برسد، ارزش های انسانی را نباید با ضد ارزش ها از بین برد.

اینکه در آیات قرآن کریم به «خوردن طیبات» و «دوری از خبائث » امر شده نه تنها به بهداشت ظاهری عنایت شده بلکه علاوه بر تغذیه پایه و مطلوب (مغذی طبیعی و زنده بودن عناصر مواد غذایی که در قرآن و روایات معرفی شدند) بهداشت معنوی تغذیه نیز لحاظ شده است از دیدگاه قرآن کریم مواد غذایی در دو گروه نوشیدنی ها و خوردنی ها معرفی شده اند. پرسشی که پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به آن است این می باشد که سبک تغذیه سالم از نظر قرآن و روایات چه می باشد؟ به نظر می رسد تغذیه ای که بر اساس تعالیم قرآن و روایات باشد در سلامت و تندرستی انسان مؤثر است به گونه ای که سبب تقویت قوای جسمی و روحی انسان می گردد.

پیشینه تحقیق

تا کنون کتاب ها و مقالات مختلفی در رابطه با سبک تغذیه سالم به رشته تحریر در آمده از جمله: «اصول نوین تغذیه در سلامتی و بیماری»، منوچهر سعادت نوری،1370، صص 10-13. «تغذیه و ورزش»، رضا علیجائیان،1380؛ «غذا و تغذیه در آموزه های دینی و یافته های علمی»، آخوندی، 1388، صص24-27؛ «راهنمای تغذیه و رژیم درمانی»، باقرزاده، 1388، صص 20 -35؛ مقاله «تغذیه مناسب روشی برای حفظ سلامت و پیشگیری از بیماری ها»، جواهری، 1381؛ مقاله «تغذیه سالم کودکان و مسئولیت بزرگ ترها »، مرجان گودرزی، 1389، صص11 -12؛ مقاله «تغذیه از دیدگاه اسلام »، محمد تقی آیت اللهی،1367، صص69-88؛ مقاله «نگاهی به غذا و تغذیه در اسلام »، مصطفی آخوندی، 1387، صص175-187؛ مقاله «تغذیه و نقش آن در سلامت جسم و روان جوانان و نوجوانان»، محمدجواد صمدی، 1388، صص28-37. مقاله «برخی از آثار مُسکرات از دیدگاه قرآن و سنت »، فاطمه سادات میرآقاسی، فصلنامه مطالعات قرآنی، صص 200 -203. مقاله «سلامت روان از دیدگاه قرآن»، فرشته روشن، مجید خزاعی، 1391، ص80.

اما کتاب و مقاله ای که صرفاً سبک تغذیه سالم را بر اساس آیات و روایات بیان کرده باشد نگاشته نشده لذا پژوهش حاضر بر آن است تا به سبک تغذیه سالم بر اساس آیات و روایات بپردازد.

اهمیت تغذیه صحیح و خوب

اثر مستقیم تغذیه بر تندرستی انسان از دیرباز شناخته شده است. انسان از سده های پیشین با تجربه و آزمایش به روش صحیح تغذیه پی برده و در طی هزاران سال، افراد انسانی، تغذیه و رشد کرده و در اثر همان تجارب و با تغذیه صحیح از زندگی سالم تر و طولانی تر برخودار بوده اند، بنابراین اگرچه تغذیه امری کاملاً طبیعی است، اما اگر تنوع و تعادل در آن رعایت نگردد، اختلا ل های تغذیه ای بروز خواهد کرد و عواقب ناشی از گرسنگی و سوء تغذیه در جهان امروز، به مراتب تأسف بارتر خود را نشان خواهد داد.

طبق آمار سازمان کشاورزی آمریکا، تغذیه صحیح می تواند مرگ و میر ناشی از بیماری های قلبی را 25%، بیماری های تنفسی و عفونی را 20%، سرطان را 20% و بیماری های قندی را 50% کاهش دهد، مبالغی که سالیانه صرف پیشگیری و درمان این بیماری ها می شود، در حدود میلیون ها دلار برآورد شده است، تغذیه خوب ممکن است راه بهتر و باصرفه تری در پیشگیری از این بیماری ها باشد. پژوهشگران طی سال ها مطالعه نشان داده اند که تغذیه خوب و مناسب می تواند در برقراری سلامت افراد مؤثر باشد(حلم سرشت و دل پیشه، 1389: 6).

می توان ادعا کرد که سبک تغذیه، جزء اساسی ترین و مهم ترین برنامه های هدایتی و تربیتی قرآن کریم می باشد، زیرا بین سلامتی و سعادت جامعه بشری با شیوه بهره وری انسان ها از مواهب و نعمت های الهی و یا نحوه کم و کیف تغذیه ای آنان، ارتباط بسیار تنگاتنگی وجود دارد، خداوند در قرآن کریم در قالب آیه های بسیار، مسأله بهداشت تغذیه را به جامعه انسانی متذکر شده است. ازجمله استفاده از مواد غذایی حلال و پاکیزه و بهداشتی، پرهیز از مصرف مواد غذایی حرام و غیر پاکیزه، و همچنین پرهیز از افراط و تفریط در مسأله خوردن غذا و یا رعایت مصرف صحیح و به اندازه مواد غذایی، ومذموم شمردن مصرف ناصحیح و نابجا از مواد غذایی، بیان آثار و پیامدهای ناگوار آن، همچنین رعایت ادب و سپاس و. ..بیان کرده است (عباس نژاد و همکاران، 1385: 178).

تعریف بهداشت تغذیه در فرهنگ قرآن

از آنجایی که خداوند انسان را آفریده و بهتر از خود او به تمام ابعاد وجودی و نیاز های واقعی او آشنایی دارد، لذا جهت راهیابی انسان به هدف آفرینش و رسیدن به کمالات الهی و انسانی، عوامل پیش برنده و بازدارنده و در فرآیند سلامت انسان در همه جنبه های وجودی او(از جسم تا عقل، دل و جان) را از طریق ارسال رسل و کتب آسمانی ابلاغ کرده است. بنابراین با ظهور اسلام و نزول قرآن کریم، مسلمانان با عمل به دستورات حیاتبخش آن، به پیشرفت هایی در تمام عرصه ها، خصوصاً علوم پزشکی و بهداشتی دست یافتند تا آنجا که «یکی از پادشاهان اروپا(منطقه باسیتل) هنگامی که بیمار شد برای معالجه نزد دشمنان خود(یعنی مسلمانان) به شهر قرطبه آمد»(رضایی اصفهانی،1381: 297).

بنابراین به نظر می رسد بهداشت غذایی از منظر قرآن به معنی دریافت و خوردن از مواد غذایی است که دارای ویژگی های زیر باشد:

1.غذای طیب، یعنی مواد خوراکی پاک و پاکیزه ای که انسان از خوردن آن لذت می برد(راغب اصفهانی، ج2، 1389: 506). خداوند در قرآن کریم می فرماید:

﴿یا ایها الذین آمنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم﴾ (بقره / 172)

2. ممنوعیت غذاهای غیر طیب و خبیث؛ خبائث به چیزهایی گفته می شود که از امور پست و فاسد و متعفن باشند به طوری که عقل انسان آن را نمی پذیرد و طبع انسان آن را نمی پسندد. قرآن کریم آورده: ﴿یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث﴾(اعراف/ 157). دستورات بهداشت غذایی در قرآن کریم دقیقاً برآمده از فطریات آدمی است چراکه خداوند متعال «دین اسلام را بر اساس فطرت انسان ها بنا نهاده»(روم/ 30). لذا هر فطرت سلیمی غذای پاکیزه را می پذیرد و از غذاهای پست و متعفن بیزاری می جوید (کامرانی، 1391: 40).

تعریف بهداشت تغذیه از منظر علم

علم بهداشت دارای شاخه های متعددی است، مانند بهداشت فردی، عمومی، روانی که یکی از رشته های آن، علم بهداشت تغذیه است.

بهداشت تغذیه عبارت از دستیابی و بکاربردن تمام اصول و قوانینی که سبب پاکیزگی، حفظ و سلامت مواد خوراکی در مراحل مختلف از تهیه، نقل و انتقال، نگهداری تا مصرف آن می گردد که از طریق این علم می توان سطح سلامت جامعه را بالا برد. به عبارتی غذای تهیه شده از نظر ظاهری باید از هرگونه عوامل آلوده و بیماری زا به دور بوده و از نظر کیفی و عناصر مغذی و انرژی زا نیز غنی باشد به طوری که بتواند نیازهای بدن را به احتیاجات غذایی در شرایط مختلف رشد و سلامت و بیماری، تأمین کند(ایلدرآبادی،1384: 475).

به طور کلی شاید بتوان با یک برآورد ساده آیاتی را که در ارتباط با مسائل تغذیه در قرآن وجود دارد به چند دسته مختلف که هر کدام بیانگر نوعی از سبک تغذیه صحیح که در جامعه اسلامی مورد قبول است که برای هر کدام مؤید حدیثی از پیامبر اکرم و ائمه معصومین آورده ایم به موارد زیر تقسیم کرد:

1.آیاتی هستند که در آن ها خداوند مفاهیم حلال و یا انواع طیبات را برای انسان متذکر شده است که پاک و حلال بودن غذا اثرات عجیبی در روح و جسم آدمی دارد، با استفاده از این غذاها انسان تحولی عظیم پیدا می کند و به خود و خدای خود پی می برد، و فردی مفید برای خود و دیگران می گردد و می تواند سرنوشت خود و دیگران را عوض کند و مردم را به سوی الله هدایت کند(خدادادی،1385: 141)، از جمله این آیات:

﴿یا ایها الناس کلوا مما فی الارض حلالا طیبا و لاتتبعوا خطوات الشیطان انه لکم عدو مبین﴾ (بقره/ 168-169)

﴿ویحل لهم طیبات و یحرم علیهم الخبائث﴾ (اعراف / 157)

﴿و کلوا مما رزقکم الله حلالا طیبا﴾ (مائده/ 88)

﴿یا ایها الرسل کلوا من الطیبات و اعلموا صالحا﴾ (مؤمنون/ 51)

در روایات آمده رسول خدا(ص) می فرماید: «هر کس غذای حلال بخورد فرشته ای بالای سرش بایستد و برایش آمرزش بخواهد تا از خوردن فارغ شود»(الراوندی،1407ق: 25). در حدیث معراج آمده است: «ای احمد! اگر خوردن و آشامیدنت پاک باشد در حفظ و حمایت من هستی »(الدیلمی،1412ق: 203).

پیامبر اکرم فرموده اند: «طهور الطعام یزید فی الطعام والدین والرزق»: «پاکیزگی غذا، غذا و دین و روزی را فزون می کند»(نهج الفصاحه،1339ش، 1906: 403).

2. آیاتی که مفاهیم حرام و خبیث یا انواع خبائث و نحوه حرمت غذاهای منع شده را برای انسان متذکر شده است تا به وسیله این رهنمودها و از طریق «بهداشت اولیه» سلامت جسمی و روانی وی را تأمین و حفظ کند (عباس نژاد و همکاران،1385: 53) مانند آیات:

﴿و یحل لهم طیبات و یحرم علیهم الخبائث﴾ (اعراف / 157)

﴿انما حرم علیکم المیته و الدم و لحم الخنزیرو. ..لغیر الله﴾(بقره/ 173)

و آیه سوم سوره مائده که در این آیه خداوند پلیدها را مفصل تر بیان می کند:

﴿حرمت علیکم المیتة والدم ولحم الخنزیر وما اهل لغیر الله به والمنخنقة والموقوذة﴾ (مائده/ 3)

امام علی(ع) فرموده اند: «بئس الطعام الحرام»: «حرام، بد غذایی است»(آمدی،1387، حدیث 4379: 354).

رسول گرامی اسلام فرمودند: «هر که لقمه ای از حرام بخورد، تا چهل شب نمازش مقبول نگردد و تا چهل روز دعایش مستجاب نشود و هر گوشتی که از حرام بروید، آتش به آن سزاوارتر باشد »(مجلسی، 1403ق، ج66: 314).

فلسفه محرمات الهی

در «تفسیر عیاشی» از محمد بن عبدالله از بعضی اصحابش روایت کرده که گفت: «به امام صادق (ع) عرضه داشتم: چرا خدای تعالی مردار و خون و گوشت خوک را تحریم کرده؟ فرمود: خداوند اگر این ها را بر بندگانش تحریم و غیر این ها را حلال کرده، از این جهت نبوده که خودش از محرمات بدش می آمده و از آنچه حلال کرده، خوشش می آمده، بلکه خداوند که خلائق را پدید آورده می داند چه چیزهایی برای ساختمان بدن آنان سودمند و مایه قوام بدن آنان است. آن ها را حلال و مباح کرده، تا به فضل کرم خود مصالح آنان را تأمین کرده باشد و نیز می داند چه چیزهایی برای ساختمان بدن آنان مضر است، ایشان را از استعمال آن نهی کرده و آن چیز را برای آنان تحریم نمود، مگر در صورت اضطرار یعنی در مواردی که ضرر استعمال نکردن محرمات بیش از ضرر استعمال آن هاست، آن ها را حلال کرده تا شخص مضطر به مقدار رفع اضطرارش و نه بیش تر، از آن ها استفاده کند. امام صادق(ع) سپس فرمود: «و اما «میته» بدین جهت تحریم شده که احدی از آن نخورد و نزدیکش نشود مگر آنکه بدنش ضعیف و جسمش لاغر و مغز استخوانش سست و نسلش قطع می شود. و کسی که مردار می خورد جز به مرگ ناگهانی نمی میرد، و اما خوردن خون انسان ها را چون سگ، درنده و قسی القلب می سازد و رأفت و رحمت را کم می کند، تا جائی که کشتن فرزند و پدر و مادر از او احتمال می رود و دوست و همنشین او نیز از خطر او ایمن نیست. اما حرمت گوشت خوک بدان جهت است که خداوند در ادوار گذشته مردمی را به جرم گناهانی به صورت حیواناتی چون خوک، میمون، خرس و سایر ممسوخات مسخ کرده و آنگاه خوردن گوشت اینگونه حیوانات را تحریم نمود، تا مردم آن را جزء غذاها و خوردنی های خود نشمارند و عقوبت گناهی را که باعث مسخ انسان هایی به صورت آن حیوان شد کوچک نشمارند. و اما حرمت شراب به خاطر اثری است که شراب دارد و فسادی که در عقل و در اعضای بدن می گذارد، آنگاه فرمود: دائم الخمر مانند کسی است که بت می پرستد و شراب او را دچار ارتعاش ساخته نور ایمان را از او می برد، و مروتش را منهدم می سازد و وادارش می کند به اینکه هر گناهی چون قتل نفس و زنا را مرتکب شود، او حتی ایمن از این نیست که در حال مستی با محارم جمع شود، در حالی که خودش متوجه نباشد، که چه می کند و شراب کار نوشنده اش را به ارتکاب هر نوع شر و گناه می کشاند (طباطبایی، 1417ق، ج5: 308؛ امین،1388: 91-94).

برای بهتر روشن شدن فلسفه محرمات در این قسمت از مقاله به عنوان نمونه بیان عوارض سوء بهداشتی شرب خمر به طور خلاصه می پردازیم:

به طور کلی عوارض سوء بهداشتی شرب خمر را می توان در دو بخش اختلالات روانی و بیمارهای جسمی بررسی کرد.

الف) اختلالات روانی

اختلالات روانی شرب خمر را می توان به دو نوع حاد و مزمن تقسیم کرد.

نوع حاد چهار قسمت دارد:

1. هذیان ارتعاشی: همراه با اختلالات عقلی، بی توجهی، رعشه، هیجان زدگی.

2. جنون کورساکف: همراه با هذیان گویی، از بین رفتن قدرت تشخیص و شناخت، و اختلال در حافظه کوتاه مدت و دیدن خواب های پریشان.

3. بیماری مغزی ورنیکه: علاوه بر عوارض جنون کورساکف، عوارضی از جمله از دست دادن قدرت تفکر وگیجی و بیهوشی را به همراه دارد.

4. عقب ماندگی عقلی الکلی: ناتوانی در کنترل عواطف و. ..

نوع مزمن: شامل زوال شخصیت و انحطاط اخلاقی.

ب)بیماری های جسمی

الکل و شرب خمر علاوه بر اینکه بر روح و روان تأثیرگذار است بر جسم هم تأثیر منفی مستقیم دارد و باعث بروز بیمارهای مختلفی از جمله سرطان، اختلالات دستگاه گوارشی، بیماری های قلبی، بیماریهای جنسی می شود(مطالعات قرآنی، شماره 4: 202-203).

نکته قابل ذکر اینکه چون این دستورات از ناحیه خالق انسان و هم آفریننده، مواد غذایی صورت گرفته است و خداوند بر کم و کیف همه امور وقوف کامل دارد لذا برای افراد معتقد و باایمان، چنین ارشاداتی می تواند ضریب اطمینان بیش تری داشته باشد و او را نسبت به استفاده یا اجتناب از مواد غذایی حلال یا نهی شده با یقین و باور منطقی پذیرا کند(عباس نژاد و همکاران، 1385: 53).

3.آیاتی که در ارتباط مواد غذایی با منشأ گیاهی یا حیوانی نازل شده است و در آن ها به نحو تلویحی نسبت معنی دار این دو دسته آیات را که بیش از 3/1 می شود به انسان نموده است، نسبتی که می تواند ارزشمندی یا ضرورت توصیه به مصرف غذاهای گیاهی را به میزان سه برابر بیش از غذاهای با منشأ حیوانی مشخص کند و این حقیقت همان است که امروزه از نظر علمی نیز روش شده است و مزیت الگوی رژیم های تغذیه با برتری مواد گیاهی نسبت به غذاهای با منشأ حیوانی را از نظر جنبه های مختلف بهداشتی نشان داده است.

تفصیل آنکه در قرآن حدود 49 مورد از مواد غذایی با منشأ گیاهی یا ترکیب مواد قندی برتر، یاد شده است و جمعاً حدود 16 بار هم از فرآوردهای حیوانی به عنوان مواد گوشتی مورد استفاده انسان نام برده شده است(10 بار از چهارپایان گیاهخواری که گوشت آن ها برای مصرف حلال شده، 2 بار از گوشت ماهی، 2 بار از گوشت گوساله، یک بار از شیر و یک مورد هم از عسل) در حالی که از سومین نوع ماده غذایی یعنی چربی ها فقط در آیه 20 سوره مؤمنون به عنوان «دهن » یاد شده که آن هم مربوط به روغن زیتون است و چون منشأ غالب چربی ها حیوانی شیر حیوانات حلال گوشت آن ها می باشد لذا می توان گفت جمعاً ذکر دو مورد از مواد چربی مستقل(یک بار با منشأ گیاهی و یک بار با منشأ حیوانی) و ده مورد گوشت و چربی در کنار 49 مورد مواد نشاسته ای یا هیدرو کربنه و 16 مورد مواد پروتئینی را شاید نسبت مناسبی از یک برنامه غذایی سالم و بهداشتی دانست. برخی از آیاتی که در آن ها خداوند به رویش و وجود گیاهان یا درختان میوه دار به عنوان نعمتی از انعام خود به انسان اشاره فرموده است، عبارت اند از بقره/ 99، انعام/ 24)، یونس/ 19، حجر/ 11، طه/ 5، یس/ 17، نوح/ 15، شعراء/ 60 و. .. که این مجموعه نیز می تواند لزوم ارزشمندی سبزیجات و میوه ها را در برنامه مناسب غذایی انسان نشان دهد(عباس نژاد و همکاران،1385: 54).

تقدیم میوه بر وعده های غذایی و گوشتی

خداوند در قرآن هر بار که سخن از میوه و گوشت به عنوان مواد خوراکی انسان سخن به میان می آورد، ابتدا از میوه سخن می گوید بعد از گوشت. البته بنا بر توصیه شرع مقدس اسلام بهتر است، میوه را قبل از غذا تناول کرد و این نکته ای است که امروزه علم پزشکی به آن پی برده و آن را توصیه می کند. فرمایش پیامبر اکرم(ص) هم در این زمینه که افطار روزه با خرما برای بدن برکت دارد و ثواب زیادی هم برای آن قائل شده اند به همین دلیل است. در قرآن مجید در آیات:

﴿و فاکهة مما یتخیرون() ولحم طیر مما یشتهون﴾ (واقعه/ 20- 21)

﴿امددناهم بفاکهة ولحم مما یشتهون﴾(نمل/ 13-14)

بیانگر همین نکته است. خوردن میوه قبل از وعده ای غذا دربرگیرنده فواید بهداشتی بسیاری است. میوه دارای مواد قندی ساده و سهل الهضمی است که به سرعت جذب بدن می شود. زیرا امعاء این مواد قندی ساده را در مدت بسیار کوتاهی که از چند دقیقه تجاوز نمی کند، جذب می نماید و موجب برطرف شدن عوارض گرسنگی و نیاز بدن به مواد قندی می شود. در حالی که اگر کسی معده خود را از انواع مختلف مواد غذایی انباشته کند، حداقل سه ساعت طول می کشد تا مواد قندی موجود در غذا جذب بدن شود. عوارض گرسنگی نزد این افراد مدت بیش تری طول می کشد. مواد قندی علاوه بر سهل الهضم بودن، منبع انرژی مناسبی برای تمام سلول های بدن هستند از جمله سلول هایی که به سرعت از این مواد قندی استفاده می کنند، سلول های دیواره امعاء و پرزهای روده ای که پس از دریافت مواد قندی، آمادگی پیدا می کنند تا وظیفه خود را در جذب سایر مواد غذایی مفید و به نحو احسن انجام دهند(سیف اللهی،1378: 47-48).

﴿وما یستوی البحران هذا عذب فرات سائغ شرابه وهذا ملح اجاج ومن کل تاکلون لحما طریا وتستخرجون حلیة تلبسونها وتری الفلک فیه مواخر لتبتغوا من فضله ولعلکم تشکرون﴾ (فاطر / 12)

این آیه اشاره دارد به بهداشت تغذیه و گوشت، گوشت یکی از اصلی ترین منابع تأمین پروتئین بوده و مصرف آن تا اندازه معینی برای بدن ضروری و مفید بوده و بیش از آن، زیانبخش خواهد بود. در اسلام از ابعاد گوناگونی درباره گوشت صحبت شده، در ذیل برخی از آن ها را بیان خواهیم کرد:

1.قوت آفرین است: حضرت علی(ع) در حدیث معروف اربع ماه می فرماید: «اذا ضعف المسلم فلیأکل اللحم واللبن فإن الله عز وجل جعل القوة فیهما»: «هرگاه شخص مسلمانی ضعیف شد، باید گوشت و شیر بخورد، زیرا خدای عز وجل، قوت را در این دو (غذا) قرار داده است»(ابن بابویه القمی، 1403ق، ج2: 617).

2.برای بدن لازم بوده و گوشت بدن را زیاد می کند، پیامبر اکرم(ص) در این خصوص می فرماید: «علیکم باللحم ینمی اللحم، ومن مضی به اربعون صباحا لم یأکل اللحم ساء خلقه، ومن ساء خلقه فاطعموه اللحم»: «شما را به(خوردن) گوشت(سفارش می کنم) زیرا گوشت، گوشت می رویاند، و کسی که چهل روز بر او بگذرد در حالی که گوشت نخورده باشد اخلاقش بد می شود، و هر کسی که اخلاقش بد شده باشد، به او گوشت بخورانید» (حکیمی، 1380، ج6: 122 به نقل از کافی، ج6: 287).

3.گوشت تازه بهتر است، در قرآن کریم تعبیر «لحما طریا»(فاطر/ 12) یعنی «گوشت تازه» به کار رفته است. تکیه قرآن روی «لحم طری» اشاره پر معنایی به فواید تغذیه به چنین گوشت ها در برابر زیان های گوشه های کهنه و کنسرو و امثال آن است(مکارم شیرازی، 1374، ج18: 206).

4.زیادخوردن گوشت زیان آور است، همچنان که نخوردن آن ضرر دارد. پیامبر اکرم همان گونه که از چهل روز پی در پی گوشت نخوردن منع فرموده و آن را زیان آور می دانند، از چهل روز پی در پی گوشت خوردن منع فرموده و آن را نیز مضر دانسته و می فرماید: «من أکل اللحم أربعین صباحا قسا قلبه»: «هر کس چهل روز گوشت بخورد، سنگدل خواهد شد»(مجلسی، 1403ق، ج62: 294).

در بیان امام صادق(ع) وقتی مردی از ضعف شدید خود به امام گفت، امام فرمودند: بر تو باد به خوردن شیر، چراکه گوشت را بدن می رویاند و استخوان را محکم می کند (کلینی، 1401ق، ج6: 336) و امروزه می دانیم که شیر منبع کلسیم و ویتامین D است که سبب رشد و استحکام استخوان ها می شود(جی ای پارک و ک پارک، 1387ش، ج3: 250).

عامل قدرت حافظه، پیامبر (ص) به علی(ع) فرمودند: «سه چیز حافظه را زیاد می کند: شیر، مسواک و قرائت قرآن »(قمی، 1414ق، ج2: 504) علت این امر به مواد معدنی شیر که شامل سدیم، پتاسیم، منیزیم، روی، منگنز، مس، فسفر، آهن برمی گردد. که نقش فسفر و منیزیم در افزایش قدرت حافظه شناخته شده است. یک بررسی نشان داده است خانواده هایی که در آن ها مصرف شیر به صورت یک عادت در آمده، فرزندانی شاداب تر و باهوش تر دارند(اکبری، 1386: 50).

روغن زیتون در بعضی از احادیث «طعام انبیاء»(حر عاملی، 1409 ق، ج17: 63) و در بعضی دیگر «طعام المسلمین» نامیده شده، این خود نشان دهنده آن است که انبیاء و مسلمین اهتمام خاصی به روغن زیتون داشته اند و نشان دهنده آن است که دارای فواید زیادی برای سلامتی و تندرستی انسان است. پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «روغن زیتون را تناول کنید و همچنین بدن خود را روغن مالی کنید که با این عمل، شیطان 40 روز وارد بدن شما نمی شود »(حر عاملی، 1409ق، ج17: 65)

در فواید طبی زیتون آمده، زیتون برای تنلی کبد و مرض قند نافع است. خوردن زیتون برای بازکردن رنگ های تیره معجزه می کند و استفاده یک قاشق در حال ناشتا برای دل دردها مفید و مجاری روده و کبد و کیسه صفرا را به فعالیت می اندازد (شیرازی،1382: 270).

4.بالأخره آیاتی که در آن ها تکیه و تأکید بر اعتدال در مصرف و پرهیز از اسراف شده و خداوند از طریق امر پیشگیری نسبت به پیامدها و مخاطرات بسیار افراط و تفریط در هر کاری از جمله مسأله تغذیه انسان را راهنمایی فرموده است. چون در فرهنگ قرآن هر کاری که از نظر کمی یا کیفی از حد و مرز خود خارج شده و حالت افراط یا تفریط پیدا کند و یا در راه غیر اطاعت خدا صورت گیرد اسراف است، یکی از دو آیه ای که با ﴿انه لا یحبُ المسرفین﴾(انعام/ 141 و اعراف/ 31) پایان یافته مربوط به زیاده روی و افراط در امر تغذیه است که خداوند همه ابنای بشر را نسبت به آن امر و نهی کرده است. چون اساساً قرآن اسراف را در همه شئون زندگی نوعی تجاوز یا خروج از حد اعتدال شمرده و مردود کرده است از آن جمله آیات در این زمینه آیات سوره یونس /27، سوره اعراف/83 و. ..(عباس نژاد و همکاران، 1385: 55).

در این زمینه روایاتی آمده که پیامبر اکرم فرموده اند: «کلوا واشربوا وتصدقوا وألبسوا فی غیر اسراف و لا مخیلة» «بخورید و بنوشید و صدقه دهید و بپوشید بی اسراف و تکبر»(نهج الفصاحه، 1339ش، ج11، حدیث 2181: 461). و در سخن دیگری فرموده اند: «ان من السرف أن تأکل کل ما اشتهیت »: «یکی از اقسام اسراف این است که هرچه می خواهی بخوری»(نهج الفصاحه، 1339ش، ج11، حدیث 918: 185). جالب تر اینکه خداوند متعال در قالب آیات قرآن به زمان خوردن غذا هم اشاره کرده است:

﴿لا یسمعون فیها لغوا الا سلاما ولهم رزقهم فیها بکرة وعشیا﴾ (مریم/ 62)

«... و روزیشان در آن هر صبح و شب مهیاست»

از این آیه می توان چنین برداشت کرد که مهم ترین وعده غذایی، صبحانه و شام است و اتفاقاً در روایتی امام صادق(ع) خطاب به فردی که از سوء هضم و درد معده شکایت داشت فرمودند: «فقط اول روز و اول شب به تغذیه بپرداز و میان صبحانه و شام چیزی نخور که مایه فساد بدن است، مگر گفته خدا را نشینده ای که می فرماید: «روزی آنان بامدادان و شامگاهان است». از نظر علمی خوردن غذای کامل در صبح باعث می شود تا احساس گرسنگی در ظهر به حداقل برسد و فرد نیاز چندانی به خوردن ناهار پیدا نکرده یا به خوردن غذایی سبک اکتفا کند، در نتیجه دچار کسالت و رخوت نشده احتیاجی به خواب پیدا نمی کند و می تواند یکسره تا عصر کار کند و لذا اول شب با اشتهای کامل شام می خورد و تا موقع خواب نیز غذای او هضم می شود. در حالی که افراد غالباً بر عکس عمل می کنند صبحانه مختصری خورده یا نمی خورند. در نتیجه هنگام ظهر کاملاً گرسنه شده ناچار غذای مفصلی می خورند آنچنان که احساس سنگینی و خواب آلودگی کرده تا عصر می خوابد و چون اول شب اشتها ندارد، شام را دیرتر خورده و با شکم پر می خوابند و چون تا صبح فاصله کم تری در پیش است اول روز اشتهایی به صبحانه ندارند و به این ترتیب یک عادت غذایی غلط بر خلاف طب اسلامی شکل می گیرد که ثمره آن بیماری های گوناگونی است.

خداوند متعال در ایام روزه داری غذا خوردن در طول روز را نهی و خوردن غذای اول صبح و اول شب(سحر و افطار) را سفارش کرده است و روشن است که ماه مبارک رمضان بهترین زمان برای ترک این عادت غلط است. لازم به تذکر است که از علل بیماری های قلبی که در طب اسلامی به آن اشاره شده، غذا خوردن در اواسط شب و خوابیدن با شکم پر می باشد. رسول اکرم می فرماید: «طعام خود را با ذکر خدا و نماز نیکو گردانید و به روی آن نخوابید که قلب شما سخت خواهد شد»(منتظر، 1384: 142 -144؛ جوادی آملی، 1391: 144).

میانه روی در تغذیه

میانه روی در هر عملی، پسندیده است، اما میانه روی در خوردن و نوشیدن خداوند در آیه 12 سوره محمد ابتدا انسان را به خوردن و نوشیدن فرا می خواند و در پایان، او را از پرخوری و اسراف بر حذر می دارد. میانه روی در زندگی رسول خدا و اصحابش به معنی واقعی کلمه موج می زد، یعنی عملکرد و سلوک غذایی ایشان فقط در عدم زیاده روی در خوردن غذا منحصر نمی شد، بلکه از کم خوری نیز تحذیر می کردند و افراد را از روزه های پی در پی و بدون افطار بازمی داشتند، میانه روی در خوردن و نوشیدن چیزی است که تمام افراد روی زمین چون پیامبران، دانشمندان و پزشکان بر آن اجماع نظر دارند، برای مثال لقمان حکیم اینگونه فرزندش را نصحیت می کند: «وإذا کنت فی الطعام فاحفظ معدتک»: «اگر به غذا پرداختی معده ات را حفظ کن»(دیاب، 1389: 194).

اما ظرافت بیان میانه روی در حدیث رسول خدا در باب خوردن و نوشیدن بسی زیبا جلوه می کند و می فرماید: «آدمی هیچ ظرفی را بدتر از ظرف شکم پر نکرد، زیرا برای انسان چند لقمه کافی است تا او را قوام بخشد و اگر از خوردن گریز نباشد یک سوم آن را به غذا و یک سوم را به نوشیدنی ها و یک سوم باقیمانده را برای عبور هوا خالی نگهدارید»(ابن ماجه، بی تا، حدیث 334: 268؛ الترمذی، 1403 ق، حدیث 2302: 554).

رسول خدا می فرماید: «خود را از غذا سیر نکنید، زیرا نور معرفت در دل هایتان خاموش می شود»(الطبرسی،1412ق: 150)؛ نیز فرمود: «دل هایتان را با پرخوری و پرنوشی نمیرانید، زیرا دل ها مانند زراعت اند که آب بسیار آن ها را نابود می کند (الطبرسی،1412ق: 149).

امام رضا (ع) می فرماید: «به اندازه ای غذا بخور که متناسب بدنت باشد و بیش تر از آن ارزش غذایی ندارد و هر کس به اندازه بخورد او را سود بخشد و همچنین است آشامیدن آب»(طبرسی، 1408 ق، ج16: 220).

نتیجه بحث

در طی این پژوهش به این نتیجه رسیدیم تغذیه صحیح و سالم، تغذیه ای است که از نظر ظاهری باید از هرگونه عوامل آلوده و بیماری زا به دور بوده و از نظر کیفی و عناصر معدنی و انرژی زا نیز غنی باشد به طوری که بتواند نیازهای بدن را به احتیاجات غذایی در شرایط مختلف رشد و سلامت و بیماری تأمین کند، به عبارت دیگر تغذیه است که در آن تنوع و تعادل رعایت گردد.

از دیدگاه قرآن و روایات سبک تغذیه صحیح و سالم سبب می شود: افراد از سلامت جسمی و روانی لازم برخودار شوند، و این جزء مهم ترین برنامه های هدایتی و تربیتی قرآن و روایات می باشد، زیرا زیربنای صحت و رمز سلامت نیز بهره مندی از مواد غذایی سالم و پاکیزه مورد نظر اسلام است. بنابراین تغذیه سالم یکی از مهم ترین شاخصه های تأثیرگذار در سلامت انسان است، و پیشنیه بهداشت تغذیه به آغاز آفرینش انسان برمی گردد، خداوند متعال در قالب آیات به طور کلی و جزئی سبک تغذیه سالم، و همچنین پیامبر اکرم و ائمه معصومین در زندگی روزمره خودشان نمونه کاملی از سبک تغذیه سالم ارائه کرده اند.

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج الفصاحه.

کتب عربی

ابن بابویه القمی، محمد بن علی. 1403 ق، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، چ دوم، قم: انتشارات جامعه مدرسین.

ابن ماجه، محمد بن یزید القزوینی. بی تا، سنن ابن ماجه، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت: دار الفکر.

الترمذی، محمد بن عیسی. 1403 ق، سنن ترمذی، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، چ دوم، بیروت: دار الفکر.

الدیلمی، حسن بن علی بن محمد. 1412ق، ارشاد القلوب إلی الصواب، چ دوم، قم: شریف رضی.

شیخ حر عاملی، محمد بن حسن. 1409 ق، وسائل الشیعه، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.

طباطبایی، سید محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، چ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

الطبرسی، حسن بن فضل بن الحسن. 1412ق، مکارم الأخلاق، چ چهارم، قم: شریف رضی.

طبرسی، میرزا حسین(محدث نوری). 1408ق، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت.

قطب الدین الراوندی، سعید بن عبدالله. 1407ق، الدعوات(سلوة الحزین)، تحقیق سید محمدباقر موحد ابطحی، چ اول، قم: مؤسسه امام مهدی(عج).

قمی، عباس. 1414ق، سفینة البحار، چ اول، بی جا: انتشارات دار الاسوة للطباعة والنشر.

کلینی رازی، محمد بن یعقوب. 1401 ق، الفروع الکافی، چ سوم، بیروت: دار الصعب و دار التعاریف.

مجلسی، محمدباقر. 1403ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء.

کتب فارسی

اکبری، علی. 1386، چه بخوریم تا سالم تر زندگی کنیم؟ چ اول، تهران: آیین دانش.

امین، سیدمهدی. 1388، غذا و تغذیه انسان، چ اول، تهران: انتشارات مفتاح دانش و بیان جوان.

ایلدرآبادی، اسحاق. 1384، درسنامه پرستاری بهداشت جامعه، چ دوم، تهران: نشر جامعه نگر.

آمدی، عبدالواحد. 1387، غرر الحکم ودرر الکلم، ترجمه محمدعلی انصاری، چ ششم، قم: مؤسسه انتشاراتی امام عصر.

جوادی آملی. 1391، مفاتیح الحیاة، تحقیق محمدحسین فلاح زاده، چ هفتاد و دوم، قم: نشر اسراء.

جی ای پارک و ک پارک. 1387ش، کلیات خدمات بهداشتی، ترجمه حسین شجاعی تهرانی، چ سوم، تهران: انتشارات سماط.

حکیمی، محمدرضا. 1380، الحیاة، ترجمه احمد آرام، چ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

حلم سرشت، پریوش و دل پیشه، اسماعیل. 1389، اصول تغذیه و بهداشت مواد غذایی، تهران: نشر چهر.

خدادادی، جمشید. 1385، پانزده روز تا سلامتی(باز خوانی آیات مربوط به تغذیه انسان در قرآن کریم)، چ اول، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.

دیاب، عبدالحمید و قرقوز، احمد. 1389، طب در قرآن، ترجمه کمال روحانی، چ اول، سنندج: انتشارات آراس.

راغب اصفهانی. 1389، مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه حسین خداپرست، چ دوم، قم: انتشارات نوید اسلام.

رضایی اصفهانی، محمدعلی. 1381، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت: نشر کتاب مبین.

سیف اللهی، وجه الله. 1378، شگفتی های قرآن، رشت: جهاد دانشگاهی.

شیرازی، احمد امین. 1382، اسلام پزشک بی دارو، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

عباس نژاد، محسن و همکاران. 1385، قرآن و طب، چ اول، مشهد: بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه.

کامرانی، منیره السادات. 1391، آثار تربیتی تغذیه در قرآن و سنت، چ اول، بابل: نشر مبعث- گل های بهشت.

مکارم شیرازی، ناصر. 1374، تفسیر نمونه، چاپ اول، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

منتظر، رضا. 1384، طب اسلامی گنجینه تندرستی، تهران: نسل نیکان.

مقالات

روشن، فرشته و خزاعی، مجید. 1391، «سلامت روان از دیدگاه قرآن»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد جیرفت، شماره12.

میرآقاسی، فاطمه سادات. «برخی از آثار مسکرات از دیدگاه قرآن و سنت»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دانشگاه آزاد جیرفت، شماره4.