جام جم: همین چند روز قبل بود که خبر رسید اتحادیه اروپا، شرکت معظم گوگل را چیزی حدود یک میلیارد و 500 میلیون دلار جریمه کرده است. بله! قبول داریم مبلغ سنگینی است. جرم گوگل چه بود؟! عرض می‌کنیم. مدیران گوگل نه از دیوار شرکت دیگری بالا رفته بودند نه مدیران کاربلد شرکت‌های اروپایی را بر زده بودند و نه رفته بودند در کار جاسوسی از طرح و برنامه‌های شرکت‌های رقیب. گوگل پیش از این هم در تابستان سال گذشته از جانب اتحادیه اروپا در جایگاه اتهام قرار گرفته بود. جرم گوگل این بود که با سوءاستفاده از جایگاهی که توسط نرم افزار اندروید دارد، مشتریان را به استفاده از تبلیغات خاصی مجبور کرده است. به عبارت ساده تر، تعدادی از شرکت‌های گردن کلفت طی یک سری توافق مالی با گوگل، این شرکت را مجاب کرده بودند بستر تبلیغاتی آن‌ها شود و احتمالا در مقابل هم پول خوبی به گوگل داده بودند. حالا کمیسیونی به نام کمیسیون ضدتراست اتحادیه اروپا شاکی شده که این کار، انحصاری کردن بازار است و مانع رقابت صحیح می‌شود و دیگر رقبای کوچک‌تر را خفه می‌کند. این‌ها چه ربطی به گزارش جام جم از نمایشگاه کتاب دارد؟! با ادامه این گزارش همراه ما باشید. در چند سال اخیر تقریبا بازدیدکننده‌ای نبوده که از یکی از ورودی‌های نمایشگاه داخل محوطه پا بگذارد و چشم یا گوشش به تبلیغات رنگارنگ و جورواجور بعضی بنگاه‌ها نخورده باشد. از برند‌ها و تابلو‌های رنگارنگ غرفه‌هایی که غذا و فست فود و کباب ترکی می‌فروشند و سیمکارت‌های یکی بخر دو تا ببر تا چند ناشر بزرگ و اسم و رسم دار دانشگاهی و کمک آموزشی. برند‌ها و تبلیغاتی که معمولا هر سال هم تکرار می، شوند و معمولا از قبل هم می‌شود حدس زد عمده فرصت‌های تبلیغاتی در اختیار چه برند‌ها و نام‌هایی است. این که در پشت پرده تصمیم‌های مدیریتی چه اتفاقی می‌افتد که ما خروجی نمایشگاه را این شکلی می‌بینیم، اما داستان جالبی دارد.
نامی که وجود خارجی ندارد
موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران که از زیرمجموعه‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محسوب می‌شود، اولین آگهی مزایده «واگذاری و اجرای تبلیغات» و همچنین «غرفه‌های مواد غذایی» سی ودومین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران را در تاریخ 27 بهمن ماه منتشر می‌کند. پیمانکاران و متقاضیان تا تاریخ دوازدهم اسفندماه فرصت داشتند پیشنهاد‌های خود را به موسسه تحویل دهند. پانزدهم همان ماه موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی اقدام به بازگشایی پاکت‌هایی کرده است که متقاضیان به موسسه تحویل داده اند.
موسسه همچنین این اختیار را داشته است که بدون ذکر دلیل، هر یک از پیشنهاد‌ها را رد یا قبول کند. در رسانه‌ها خبری از این نیست که چه شرکتی برنده مزایده شده است. در پایگاه اینترنتی نمایشگاه کتاب تهران هم صرفا یک نام و یک شماره تلفن درج شده است. طبق اعلام این پایگاه شرکتی به نام «ریحان سبز» برنده شده و غرفه‌های تبلیغاتی به این شرکت واگذار شده. جست وجوی ما برای یافتن نام و نشانی از این شرکت به جایی نمی،رسد. این، اما همه ماجرا نیست!
ریحان‌های 7/5 میلیارد تومانی
ظاهرا شرکتی به نام ریحان سبز وجود خارجی ندارد. بیراه هم نیست که جست وجو‌های ما به جایی نمی، رسد. طبق اعلام قادر آشنا، مدیرعامل موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران دو شرکت «ریحان فیلم» و «ریحان سلامت» در این بخش برنده مزایده شده اند. این که چرا نام این دو شرکت در پایگاه اینترنتی نمایشگاه کتاب درج نشده هم خودش سوال جالبی است. ریحان فیلم، برنده مزایده بخش تبلیغات است و ریحان سلامت هم که نام اصلی آن «ریحان سلامت ایرانیان» است برنده بخش غرفه‌های مواد غذایی. این که ریحان فیلم با چه مبلغی برنده این بخش شده هم سوال مهمی است. مسوولان شرکت جواب مشخصی به ما نمی‌دهند. آشنا، اما مبلغ پیشنهادی ریحان فیلم را سه میلیارد و 750 میلیون تومان اعلام می‌کند. شرکت ریحان سلامت هم که برنده مزایده غرفه‌های مواد غذایی شده است با پیشنهاد دو میلیارد تومانی این بخش را در اختیار گرفته است. ظاهرا کل این مبلغ پنج میلیارد و 750 میلیون تومانی در اسفندماه نقدا به حساب موسسه واریز شده است.
خواهران دوقلو
هر چند ظواهر امر حاکی است که برنده مزایده دو بخش بیرونی نمایشگاه، دو شرکت جدا از هم هستند، اما بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد این دو شرکت صرفا دو نام هستند و منافع و حتی مدیران مشترکی دارند. مهدی عابدین و احسان عابدین در زمره مدیران یا اعضای هیات مدیره شرکت ریحان سلامت محسوب می‌شوند. دو نفری که نام آن‌ها در لیست شرکای شرکت «ریحان فیلم» هم دیده می‌شود.
ظواهر امر نشان می‌دهد که در بطن امر، دو شرکت برنده مزایده «تبلیغات» و «غرفه‌های مواد غذایی» در واقع یک شرکت هستند. با این حساب می‌توان این دو شرکت را خواهران دوقلویی دانست که انحصار بخش خارجی نمایشگاه را کاملا در اختیار گرفته اند. با این احتساب این خواهران دوقلو در قدم اول جمعا 7/5 میلیارد تومان برای مزایده دست به جیب شده اند.
حالا دیگر مشخص است که پشت صحنه تبلیغات تقریبا یکدستی که در نمایشگاه دیده می‌شود کیست. افرادی که همزمان اداره دو شرکت «ریحان فیلم» و «ریحان سلامت» را به عهده دارند. مشاهدات میدانی ما در نمایشگاه کتاب حاکی از آن است که بخش قابل توجهی از فضا‌های تبلیغاتی نمایشگاه در اختیار گاج به عنوان یکی از ناشران بزرگ کمک آموزشی است که کتاب‌ها و آثار مرتبط با کنکور را منتشر می‌کند.
ریحان فیلم چقدر قیمت گذاری کرده؟
برای اطلاع از لیست قیمت‌هایی که ریحان فیلم به مشتریان پیشنهاد می‌کند سراغ مدیرعامل این شرکت رفتیم. محمدحسین شیخ محمد، مدیرعامل جوان شرکت هرچند به درخواست گفت: وگوی ما در محوطه نمایشگاه پاسخ مثبت داد، اما محتاطانه ترجیح داد حرفی از عدد و قیمت‌ها نزند. در ابتدا به او گفتیم که در سایت نمایشگاه، نام شرکت برنده مزایده «ریحان سبز» معرفی شده است. پاسخش این است: «اشتباه دوستان است، چون تمام نامه‌هایی که به ما می‌زنند با نام ریحان فیلم است.» او در پاسخ به جام جم از نوع هزینه‌هایی که شرکت مبتوعش در نمایشگاه کرده می‌گوید: «کل فضا‌های تبلیغاتی طبق اسناد مزایده در اختیار ما قرار گرفته است. ما رقمی برای برنده شدن در مزایده پرداخت و رقمی هم برای مهیا کردن زیرساخت‌ها هزینه کرده ایم. این دو عدد با هم جمع شده و تقسیم بر طبقات و انواع و اقسام فضا‌های تبلیغاتی می‌شود. این عدد را به ارشاد اعلام کرده ایم. هرکسی هم که برای تبلیغات به ما مراجعه کند بر حسب همان هزینه‌ها با او قرارداد می‌بندیم.»
می‌شود یا نمی‌شود!
شیخ محمد در ادامه می‌گوید: «ما موظف بودیم قبل از شروع کار، لیست قیمت اقلام تبلیغاتی را در اختیار ارشاد بگذاریم و این کار را کردیم.» از شیخ محمد می‌پرسیم اگر بخواهم به عنوان یک بنگاه اقتصادی در نمایشگاه تبلیغ داشته باشیم و از قیمت آن باخبر باشیم باید چه کنیم: «هر فردی که این چنین باشد می‌تواند به ما مراجعه کند و ما قیمت‌ها را به او می‌دهیم.» در ادامه می‌گوییم اگر بخواهم به عنوان خبرنگار و در راستای اصل شفافیت که شعار وزارت ارشاد هم هست نرخ بعضی فضا‌ها را در روزنامه منتشر کنیم باید چه کنیم؟! پاسخ مدیرعامل جوان برخلاف موارد قبلی چندان شفاف نیست: «برای انتشار در روزنامه باید با ارشاد هماهنگی انجام دهیم که ببینیم می‌شود یا نمی‌شود!» دوباره می‌پرسیم یعنی امکان انتشار قیمت‌ها به طور عمومی وجود ندارد. پاسخش همان جمله قبلی است: «باید با ارشاد هماهنگی انجام دهیم که ببینیم می‌شود یا نمی‌شود!»
پیچاندن در جیک ثانیه
ظاهرا اطلاع از قیمت‌هایی که گاج برای تبلیغات داده در گفت: وگو با آقای مدیرعامل به جایی نمی‌رسد.
همین هم باعث می‌شود تا برویم سراغ ابوالفضل جوکار، مدیرعامل انتشارات گاج تا بفهمیم برای در اختیار قرار گرفتن این حجم از تبلیغات در نمایشگاه چه مبلغی پرداخت کرده است. بعد از دو تماس و دو گفت: وگوی کوتاه در نهایت از مدیرعامل گاج هم چیزی حاصل نمی‌آید. با این اوصاف ظاهرا شعار شفافیت وزارت ارشاد هنوز در مقام شعار باقی مانده است.
چرا این همه گاج؟!
انتقاد از فضایی که برای تبلیغات در اختیار ناشران کمک آموزشی و به طور مشخص گاج و همراه اول قرار گرفته از دیگر انتقادات است. برای همین دوباره سراغ مدیرعامل ریحان فیلم می‌رویم. از شیخ محمد می‌پرسیم آیا وزارت ارشاد هنگام واگذاری این امور، ملاحظه یا محدودیتی قائل نمی‌شود که به یکباره حجم زیادی از فضای تبلیغاتی به طور انحصاری در اختیار یک یا چند شرکت قرار نگیرد. پاسخ محافظه کارانه و دیپلماتیک آقای مدیرعامل نشان می‌دهد ظاهرا ملاحظاتی از این نوع برای وزارت ارشاد اهمیتی ندارد: «هر فردی هم برای تبلیغات مراجعه کند ما در خدمتش هستیم!» آقای مدیرعامل البته این را متذکر می‌شود که برای ناشران تخفیف 30 درصدی قائل هستند.
هزینه 7/7 میلیارد تومانی
مدیرعامل ریحان فیلم درباره هزینه‌هایی که برای تامین زیرساخت‌های تبلیغاتی نمایشگاه شده هم به جام جم می‌گوید: «در نمایشگاه آپشن تبلیغاتی به آن صورت وجود نداشته. هیچ زیرساختی نبود. اینجا فقط یک سیستم بلندگو داشت که البته ما هم مجبور شدیم تعداد دیگری اضافه کنیم. ما برای زیرساخت نمایشگاه چیزی بیش از دو میلیارد تومان هزینه کرده ایم.» هرچند در بخش‌های دیگری از گفت: وگو، آقای مدیرعامل در اعلام کل هزینه تامین زیرساخت و مزایده سر باز زد، اما با توجه به هزینه 7/5 میلیارد تومانی مزایده و دو میلیارد تومانی تامین زیرساخت ها، شرکت ریحان فیلم 7/7 میلیارد تومان برای در اختیار قرار گرفتن فضا‌های تبلیغاتی و غرفه‌های مواد غذایی نمایشگاه هزینه کرده است.
درباره ریحان فیلم
ریحان فیلم جزو اولین شرکت‌های تبلیغاتی است که در سال 72 تاسیس شده است. این شرکت سال‌ها در صنعت تبلیغات فعالیت داشته است. مدیرعامل شرکت، مهدی عابدین، مدیرمسوول ریحان فیلم است. فردی که نامش در میان مدیران شرکت ریحان سلامت هم به چشم می‌خورد. عابدین در سال‌های اخیر مسوولیت‌های زیادی داشته است، از دبیری انجمن صنفی شرکت‌های تبلیغات گرفته تا مدیریت کنسرسیوم پیام‌های بازرگانی.
او می‌گوید: «اگر نمایشگاه‌های دوره قبل را در نظر بگیرید کیفیت امسال بسیار متفاوت شده است، چه از نظر غرفه‌های غذایی که واگذار کرده ایم همه برند هستند، چون سلامت مردم مهم است. از واگذاری به افراد بی نام و نشان خودداری شده است. در فضای تبلیغاتی هم سعی کرده ایم به بهترین شکل ممکن این اتفاقات انجام و زیبایی بصری مصلی حفظ شود. این را عوامل اجرایی هم اذعان دارند.»
و در آخر این که
پرده آخر
برگردیم و یک بار دیگر، لید گزارش را بخوانیم. لازمه رشد حرفه‌ای و اقتصادی که رشد جمعی یک جامعه در آن نهفته است، رقابت غیرانحصاری و عادلانه است. شرح آنچه در سطور پیشین این گزارش رفت این نگرانی را به وجود می‌آورد که انحصاری شدن موضوع، عرصه را بر رقابت عادلانه و منصفانه ببندد. ظاهرا همه چیز طبق قانون است. بماند که شفاف و روشن نیست ولی ظاهرا غیرقانونی هم نیست. شرکت برنده مزایده هم ظاهرا تخلفی انجام نداده است ولی سوال آنجاست که آیا نباید واگذاری چنین اموری طبق یک قوه عاقله صورت گیرد که ملاحظاتی برای غیرانحصاری شدن وضع کند؟ چرا در رویدادی که بار و معنایی فرهنگی را به یدک می‌کشد، طراحی این امور به گونه‌ای صورت می‌گیرد که فرهنگی‌ترین ناشران نمایشگاه (ناشران عمومی) به دلیل ضعف سرمایه از چنین فرصتی بی بهره باشند؟ سوال مهم بعدی آن که اصولا تا وقتی هندسه کلی نمایشگاه کتاب با حضور ناشران دانشگاهی و کمک آموزشی طراحی می‌شود، آیا ناشران عمومی بهره کافی و وافی را از این فرصت می‌برند؟ چه میزان از فروشی که مسئولان نمایشگاه هر سال با افتخار عدد ریالی آن را اعلام می‌کنند مربوط به ناشران دانشگاهی و کمک آموزشی است و چه میزان مربوط به ناشران عمومی؟! این سوال و سوال‌هایی از این دست این تلنگر را می‌زنند که ظاهرا باید برای اصلاح نمایشگاه 32 ساله کتاب تهران تدبیر‌های جدی‌تر و فرهنگی‌تر به جای ساز و کار‌های صرفا اقتصادی این رویداد جایگزین شوند.
