نکاتی درباره ماه رمضان و روزه

الف. ورود به ماه رمضان

1. حضرت رضا علیه السلام در جمعه آخر شعبان به ابا صلت فرمود: «ای ابا صلت! بیش تر روزهای ماه شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است. تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزی که به تو سود می رساند روی آور. دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوی تو رو آورد، در حالی که برای خداوند عز وجل خالص شده باشی و هیچ امانتی برگردنت نباشد، جز آنکه ادا نموده باشی، و در دلت کینه مؤمنی نباشد، مگر آنکه از دل خارج کرده باشی، و هیچ گناهی نباشد، جز آنکه از دل زدوده باشی و از خدا بترس... و در باقیمانده این ماه، زیاد بگو: خدایا! اگر در آنچه که از ماه شعبان گذشته ما را نیامرزیدی، پس در مابقی آن بیامرز: «اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ تَکنْ غَفَرْتَ لَنَا فِیمَا مَضَی مِنْ شَعْبَانَ فَاغْفِرْ لَنَا فِیمَا بَقِی مِنْه.»[1]

2. سید بن طاووس گوید: «عده ای اوّل سالشان اوّل فروردین است. مثل یک نوجوان که تلاش می کند اوّل فروردین لباس نو در بر کند. درختها هم اول سالشان فروردین است که لباسهای نو و تازه در بر می کنند. یک کشاورز اول سالش اول پاییز است که در آمد مزرعه را حساب می کند. تاجری که کارگاه تولیدی دارد هم اوّل سالی را برای خود تعیین می کند؛ امّا آنها که اهل سیر و سلوک کند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است و حسابها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بعدی بررسی می کنند.»[2]

3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله موقع دیدن هلال ماه رمضان رو به قبله می ایستاد و عرضه می داشت: «اَللَّهُمَّ أَهلَّهُ علَینَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلَامَةِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْعَافِیةِ الْمُجَلِّلَةِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ وَ دَفْعِ الْأَسْقَامِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ الْعَوْنِ عَلَی الصَّلَاةِ وَ الصِّیامِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشهْرِ رَمضَانَ وَ سلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا حَتَّی ینْقَضِی شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدْ غَفَرْتَ لَنا؛[3] خدایا این ماه را با امنیت و ایمان و سلامت و تسلیم بودن و عافیت تمام و روزی وسیع و رفع بیماریها و تلاوت قرآن و توفیق یاری بر نماز و روزه بر ما وارد کن. ما را برای ماه رمضان و این ماه را برای ما سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد، در حالی که ما را آمرزیده ای.»

ب. فایده معنوی روزه

امام علی علیه السلام نقل کرده است: «از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: «الصَّوْمُ یسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَةُ تَکسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ تَعَالَی وَ الْمُوَاظَبَةُ عَلَی الْعَمَلِ الصالِحِ یقطَعُ دَابرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یقْطَعُ وَتِینَهُ؛[4] روزه روی شیطان را سیاه می کند، و صدقه پشت او را می شکند، و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنبالۀ او را قطع می کند، و استغفار رگ قلب او را می برد.»

ج. فایدۀ اجتماعی روزه

هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام درباره علت وحکمت تشریع روزه پرسید، حضرت در جواب فرمود: «إِنَّمَا فرَضَ اللَّه الصِّیامَ لِیسْتَوِی بِهِ الْغَنِی وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِک أَنَّ الْغَنِی لَمْ یکنْ لِیجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فیرْحَمَ الْفقِیرَ لِأَن الْغَنِی کلَّمَا أَرَادَ شَیئاً قَدَرَ عَلَیهِ فَأَرَادَ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یسَوِّی بَینَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یذِیقَ الْغنِی مسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیرِقَّ عَلَی الضَّعِیفِ وَ یرْحَمَ الْجَائِعَ؛[5] خداوند روزه را به این دلیل واجب کرده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار کند، و این به خاطر آن است که غنی طعم گرسنگی را نمی چشد تا نسبت به فقیر رحم کند؛ چرا که ثروتمند (معمولاً) هر چه را بخواهد، قادر بر [تهیه] آن است. پس خدا می خواهد میان بندگان خود مساوات برقرار کند، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به غنی بچشاند تا بر ضعیف رقت قلب و به گرسنه رحم کند.»

 

آری، شنیدن کی بود مانند دیدن

بسی فرق است دیدن تا شنیدن

 

و دیگری گفته:

 

گاهی احوال دل زار من از زلفت پرس

که پریشانی خبر از حال پریشان دارد

 

د. فایده جسمانی روزه

«الکسی سوفورین» دانشمند روسی می نویسد: «درمان از طریق روزه، فایدۀ ویژه ای برای درمان کم خونی، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دملهای خارجی و داخلی، سل، اسکیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، عرق النساء، حزاز (ریختگی پوست)، بیماریهای چشم، مرض قند، بیماریهای جلدی، بیماریهای کلیه، کبد و بیماریهای دیگر دارد. معالجه با امساک، اختصاص به بیماریهای فوق ندارد؛ بلکه بیماریهایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلولهای جسم آمیخته شده، همانند: سرطان، سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.»[6]

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همه را در یک کلام خلاصه فرمود، که: «صوْمُوا تصِحُّوا؛[7] روزه بگیرید تا سالم شوید.»

ه. بیست و هشت خصوصیت فایدۀ ماه رمضان در یک خطبه

در خطبه شعبانیّه برای ماه رمضان و روزه، بیست و هشت خصوصیت ذکر شده است:

1. ماه با برکت؛ 2. ماه رحمت؛3. ماه مغفرت و بخشش؛ 4. بهترین ماه بین ماههای سال؛ 5. بهترین روزها و شبهای بین سال؛ 6. بهترین ساعات سال؛ 7. ماه ضیافت الهی؛ 8. تکریم میهمان این ماه؛ 9. تنفس، در حکم تسبیح پروردگار؛ 10. عبادت بودن خواب روزه دار؛ 11. قبولی اعمال؛ 12. استجابت دعاها؛13. یادآوری تشنگی روز قیامت؛14. آزاد کردن بنده با افطاری به مؤمن دادن؛ 15. بخشش بی سابقه گناهان؛ 16. عبور از پل صراط با خوش اخلاقی؛ 17. تخفیف حسابرسی در قیامت با تخفیف به زیردستان؛ 18. دوری از غضب خدا در قیامت با دوری از ظلم؛ 19. احترام خدا به روزهِ دار احترام کننده به یتیم؛ 20. دیدار خدا با روزه دار دیدارکننده با ارحام؛ 21. آزادی از آتش با نماز؛ 22. پاداش هفتاد برابری واجبات؛23. سنگینی ترازوی اعمال در قیامت با صلوات فرستادن؛ 24. ثواب یک ختم قرآن با خواندن یک آیه؛ 25. باز بودن درهای بهشت و بسته بودن درهای جهنم؛ 26. بسته بودن دستهای شیاطین؛ 27. شادی روزه دار هنگام افطار و روز حساب؛ 28. آزادی هزاران نفر از آتش جهنم هنگام افطارِ هر شب؛[8]

 

ای دل! بیا که ماه نماز و دعا رسید

ماهی که با خدا کندت آشنا رسید

 

عمر گران ما همه ارزان زدست رفت

سالی دگر به مصرف دار فنا رسید

 

داند خدا و بس که به هر گام و هر نفس

بر قلب زار ما ز هوسها چه ها رسید

 

غافل مشو ز کشتی امید رحمتش

ای غرقه در گناه که ماه خدا رسید

 

دست دعا برآور و پر اشک دیده کن

اکنون که فصل توبه و اشک و دعا رسید

 

آن معنوی سپر که ز آتش امان دهد

در کسوت صیام ز خالق به ما رسید

 

با این همه گنه همگی غرق رحمتیم

بنگر که موج بحرِ کرامت کجا رسید[9]

 

و. درجات روزه

1. روزه عوام

روزه عوام و عموم مردم عبارت است از حفظ شکم و شهوت و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «اِن اَیسَرَ مَا افْتَرَضَ اللهُ عَلَی الصَّائِمِ فِی صِیَامِهِ تَرْکُ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ؛[10] آسان ترین آنچه خدا بر روزه دار واجب کرده است ترک خوردن و آشامیدن است.»

2. روزه خواص

عبارت است از حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان و گناه در حکم افطار روزه دار است: «اِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرَکَ وَ فَرْجُکَ وَ لِسَانُکَ؛[11] هرگاه روزه گرفتی، باید گوش و چشم و فرج و زبانت روزه دار باشد.»

3. خواص الخواص

و آن روزۀ قلب از هموم دنیویّه و افکار پست و نگهداری از ماسوی الله است و افطار آن به توجّه به غیر خداوند است؛ یعنی توجه به دنیا و متاع آن نکند، مگر دنیایی که مقدمه دین باشد، که این نوع دنیا زاد و توشه آخرت است؛ البته این گونه روزه مخصوص انبیا، امامان و مقرّبین است: «صَوْمُ الْقَلْبِ خَیرٌ مِنْ صِیامِ اللِّسَانِ؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است.»[12]

ز. نزول کتابهای آسمانی در رمضان

کتب آسمانی در ماه رمضان نازل شده است. ابو بصیر از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: «[صحف ابراهیم در شب اوّل ماه رمضان[13] ; و] تورات در ششم ماه رمضان و انجیل در دوازدهم و زبور در هجدهم و قرآن در شب قدر [19 یا 21 یا 23] نازل شده است.»[14]

ح. شرایط سخت روزه حقیقی

«جابر بن یزید جعفی» از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که حضرت فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به جابر بن عبد الله انصاری فرمود: ای جابر! این ماه رمضان است؛ هر کس روز آن روزه بدارد و پاسی از شب آن را عبادت کند و شکم و دامن خود را [از حرام] حفظ کند و زبانش را نگاه دارد، از گناهانش خارج می شود؛ همان گونه که از ماه بیرون می رود. سپس جابر عرض کرد: یا رسول الله! چه حدیث خوبی! حضرت فرمود: بله جابر! امّا چه شرایط سختی دارد.»[15]

ط. روزه بی سحری و بی افطاری

«انس بن مالک» می گوید: «برنامه رسول اکرم صلی الله علیه و آله این بود که شبها با نوشیدنی مثل شیر افطار می کرد و همچنین سحرها. گاهی هم همراه آن نان می خورد. یک شب افطاری حضرت را آماده کردم؛ ولی بعد از نماز مغرب حضرت دیر کرد. من فکر کردم که بعضی از یاران و اصحاب او را برای افطار دعوت کرده اند؛ بنابراین، من آن نوشیدنی را خودم خوردم؛ ولی بعد از گذشت یک ساعت حضرت آمدند. من از بعضی کسانی که همراه حضرت بودند سؤال کردم! آیا رسول خدا در جایی افطار خورده یا کسی او را دعوت نموده است؟ گفتند: نه، پس آن شب بر من خیلی سخت گذشت – که جز خدا کسی نمی داند – و از این بیم داشتم که اگر حضرت افطار را بخواهد، چه بگویم؛ ولی بالاخره حضرت آن شب را گرسنه به سر بردند و روز هم روزه گرفتند و هیچ از من نپرسیدند و اصلاً صحبتی نکردند و تاکنون هم نفرموده اند.»[16]

بد نیست بدانید انس بن مالک که خادم حضرت بود، می گوید: «نُه سال تمام خدمت گزار آن حضرت بودم و به خاطر ندارم که او هیچ وقت فرموده باشد: چرا فلان کار را انجام دادی و یا چرا فلان کار را انجام ندادی و در هیچ موردی بر من ایراد نگرفت.»[17]

ی. افطاری دادن زیبا

امام صادق علیه السلام فرمود: «جدّم امام زین العابدین علیه السلام روزی که روزه می گرفت دستور می داد گوسفندی ذبح کنند و آن را تکه تکه نموده، بپزند. هنگام عصر که می شد، حضرت به دیگها سر می زد تا بوی آن را استشمام کند، درحالی که روزه بود. سپس می فرمود: ظرفها را بیاورید، برای خانواده فلان این ظرف را پر کنید! برای خانواده فلان این ظرف را پر کنید. همین طور برای همه سفارش می کرد که ببرند تا غذا تمام می شد. آن وقت حضرت خود با نان و خرما افطار می کرد.»[18]

ک. ختم قرآن در ماه رمضان

«وهب بن حفص» می گوید:

از امام صادق علیه السلام پرسیدم: «انسان در چه مدّت قرآن را ختم می کند؟ حضرت فرمود: در شش روز و بالاتر. گفتم: در ماه رمضان، در چه مدّت قرآن را ختم نماییم؟ حضرت فرمود: سه روز و بالاتر.»[19]

ل. وداع با ماه رمضان

«محمد بن عجلان» می گوید: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: وقتی ماه رمضان می شد، علی بن الحسین علیه السلام هیچ غلام و کنیزی را مؤاخذه نمی کرد، و اگر عمل خلافی انجام می دادند، آن را می نوشت. وقتی شب آخر ماه رمضان می رسید، همه را فرا می خواند و جایی جمع می فرمود. آن گاه نوشته را بیرون می آورد و تخلّفات آنها را متذکّر می شد، و از همه اقرار می گرفت. سپس برمی خاست و می فرمود که همه بلند بگویند: ای علی بن الحسین! همان طور که تو اعمال ما را برشمردی، پروردگارت نیز آنچه را تو انجام داده ای به حساب آورده و نوشته ای دارد که به حق علیه تو سخن می گوید. هیچ عمل کوچک و بزرگی را از آنچه به جا آورده ای فروگذار نکرده، به حساب می آورد. تو آنچه را که در نزد اوست خواهی یافت. همان طور که ما اعمال خود را در نزد تو یافته ایم؛ پس از ما بگذر و عفو نما چنان که دوست داری او از تو درگذرد. تو هم از ما درگذر که او را بخشیده و مهربان و آمرزنده خواهی یافت. ای علی بن الحسین! ذلّت خود را در برابر پروردگار حاکم عادل به یاد آور که به اندازه خردلی ظلم نخواهد کرد و هر عملی را به جا خواهد آورد. از ما در گذر و عفو نما تا خداوند هم از تو بگذرد.

در این هنگام گریه همه شروع می شد و مناجات با خدا به میان می آمد، تا آنکه حضرت همه آنها را می بوسید و می فرمود: از شما درگذشتم. آیا شما از من درگذشتید؟ آیا از من راضی شدید؟

همه می گفتند: ای آقای ما، ما از تو درگذشتیم! تو به ما بدی نکردی! آن گاه حضرت می فرمود: که همه بگویند: «اللَّهُمَّ اعْفُ عَنْ علِی بنِ الْحُسَینِ کمَا عَفَا عَنَّا فأَعْتِقْهُ منَ النَّارِ کمَا أَعْتَقَ رِقَابَنَا مِنَ الرِّقِّ؛[20] خدایا! علی بن الحسین را عفو نما، همان طور که او ما را عفو کرد. او را از آتش آزاد کن، چنانکه او ما را از بردگی آزاد کرد.» و خود حضرت می فرمود: «اَللَّهمَّ آمینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ» و همه را آزاد می کرد.[21]

پی نوشت ها