تحلیلی معناشناختی از سرزمین مقدس عرفات

مقدمه

عرفات نام سرزمینی مقدس و یکی از نمادهای پیچیدة حج است که با ناله و اشک و آه، پیوند و ارتباطی ناگسستنی دارد و برترین معرفت ها و شناخت ها را برای حج گزاران به ارمغان می آورد. صحرای عرفات در دامنه کوهی به نام جبل الرّحمة در جنوب شرقی مکه واقع شده و حد فاصل آن میان «عُرَنَه»، «ثَوِیه»، «نَمِرَه» تا «ذی المَجاز» است و مساحت آن حدود هجده کیلومتر مربع، (جعفریان، بی تا، صص160 - 159)، به طول تقریبی دوازده کیلومتر و عرض 5/6 کیلومتر می باشد. (قائدان، 1386 ش، ص147 ؛ کلینی، 1407ق، ج4، صص462 - 461). این سرزمین تنها موقف حج است که در محدودة حرم قرار ندارد.

بیابان عرفات در ماه ذی حجه شاهد سیل خروشان جمعیتی است که فوج فوج به سوی آن سرازیر می شوند و با آن در ارتباط می باشند. جمعیت عظیم حجاج از ظهر روز نهم ذی حجه تا غروب آفتاب در صحرای عرفات وقوف کنان به دعا و نیایش می پردازند تا پالایش شده، سپس به حریم الهی راه یابند.

وقوف در عرفات، از ارکان اصلی حج است که حج بدون آن معنا ندارد[1] (عوالی اللئالی، ج3، ص162). این وقوف فضایل نمادین ارزشمندی دارد؛ از جمله اینکه سرزمین عرفات پایگاهی برای معرفت و شناسایی پروردگار، کسب اجازة ورود به منطقه حرم، شناختن وظایف حضور در حریم حق، ابراز عشق و محبت درونی و راز و نیاز با خداوند متعال می باشد.

حج گزار به اینجا قدم می گذارد تا با گوش دل، سخنان گُهربار پیامبر(ص) را که گویی هنوز هم در آن صحرا طنین انداز است، بشنود و آن را نصب العین خود قرار دهد.

 اکنون نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن معنا شناسی از این سرزمین مقدس، ابعاد ارتباطی و جنبه های نمادینِ آن را برجسته سازد.

فلسفه نامگذاری عرفات

دربارة اینکه چرا عرفات بدین نام خوانده شده، احتمالات گوناگونی وجود دارد کههر یک از آنها از برخی ویژگی های نمادین این سرزمین حکایت دارد. در ادامه به مهم ترین این وجوه اشاره می شود:

چون حج گزاران در این سرزمین با یکدیگر آشنا می شوند، این روز را عرفه، و این سرزمین را عرفات گویند (میبدی، 1371ش، ج1، ص533)؛ چنان که آدم و حوا(ع) نیز پس از آنکه به دلیل خطایشان از بهشت رانده شدند و بر زمین فرود آمدند، پس از جدایی ای طولانی، در این سرزمین همدیگر را ملاقات کردند و شناختند (حسینی واسطی زبیدی، 1414ق، ج12، ص376؛ راغب اصفهانی، 1412 ق، ص561 ؛ میبدی، 1371ش، ج1، ص533؛ طبرسی، 1372ش، ج2، ص526؛ العروسی الحویزی، 1415 ق، ج1، صص197 - 196).

عرفات از آن رو به این نام خوانده شده که مردم در آنجا به گناهان خود اعتراف می کنند (حموی، 1995 م، ج4، ص104؛ میبدی،1371ش، ج1، ص533). امام صادق(ع) در بیانی نشانه شناختی پس از ذکر داستان فرود آمدن آدم(ع) در عرفات و همراهی جبرئیل با ایشان می فرمایند:

«جبرئیل به آدم(ع) گفت: «آن گاه که خورشید غروب کرد، هفت مرتبه به گناه خود اعتراف کن و هفت مرتبه نیز از خداوند طلب آمرزش و توبه نما». پس آدم(ع) چنین کرد. از این رو [آنجا] عرفات نامیده شد؛ زیرا آدم(ع) در آنجا به گناه خود اعتراف کرد و برای فرزندان او نیز سنّت شد که در این سرزمین به گناهان خود اعتراف کنند و از خداوند آمرزش بخواهند؛ همان گونه که آدم(ع) چنین کرد.» (کلینی، 1407ق، ج4، صص192 - 191).

معاویة بن عمار می گوید از امام صادق(ع) پرسیدم: «چرا عرفات بدین نام خوانده شده است؟» فرمودند:

«زیرا جبرئیل روز عرفه همراه ابراهیم(ع) بیرون رفت. پس هنگام غروب آفتاب، به ابراهیم (ع) گفت: «ای ابراهیم، به گناه خود اعتراف کن[2] و مناسک حجّت را بیاموز». پس به خاطر این سخن، جبرئیل به ابراهیم(ع) که گفت «اعتراف کن»، این سرزمین عرفات نامیده شد.» (شیخ صدوق، 1385ش / 1966م / ج 2، ص436).

آن گاه که ابراهیم(ع) از خدا خواست تا مناسک حج را به وی بیاموزد (بقره: 128)، جبرئیل(ع)، که مأمور تعلیم مناسک به ابراهیم(ع) بود، هنگام حضور در سرزمین عرفات به آن حضرت گفت: «اینجا عرفات است، پس در آن مناسک خود را بشناس و به گناهت اعتراف کن». بنابراین این سرزمین عرفات نامیده شد (کلینی، 1407 ق، ج4، ص207).

در روایتی دیگر آمده است:

«چون جبرئیل(ع) مناسک حج را به ابراهیم(ع) آموخت و او را به عرفه آگاه ساخت، به وی گفت: «آیا مناسکت را شناختی؟» ابراهیم(ع) در پاسخ فرمود: «آری، شناختم». پس این سرزمین عرفات نامیده شد.» (حموی، 1995م، ج4، ص104).

ابراهیم(ع) قبل از روز نهم ذی حجه خواب دید که فرزندش اسماعیل(ع) را ذبح می کند. وقتی از خواب بیدار شد، به فکر فرو رفت که آیا این رؤیا دستور الهی است یا نه؟ این رؤیا در شب نهم ذی حجه نیز برای آن حضرت تکرار شد. از این رو بر آن حضرت مسلّم شد که باید فرزندش اسماعیل(ع) را ذبح کند. چون این معرفت و آشنایی با وظیفه در روز نهم و در سرزمین عرفات حاصل شد، آن روز را عرفه، و آن سرزمین را عرفات می گویند (سیوطی، 1414ق / 1993م، ج7، ص111؛ میبدی، 1371ش، ص533  532).

«عُرف»، که «أعراف» جمع آن است، به معنای سرزمین مرتفع و بلند است (ابن منظور، 1414ق، ج9، ص241؛ حسینی واسطی زبیدی، 1414ق، ج12، ص378) و با عنایت به معنای آن (ارتفاع و بلندی) که سبب تمییز و اشراف نسبت به دیگر سرزمین ها می شود، آگاهی، عرفان و معرفت نیز معنا می شود. «اعراف» نیز به مقامات عالی و روحانی گفته می شود که بهشت و جهنم آن را احاطه کرده است. اما جالب توجه اینکه «عرفات» سرزمینی مرتفع نیست؛ بلکه دشتی هموار است که رشته کوه های بلندی آن را در بر گرفته است (مصطفوی، 1402ق، ج8، صص99 - 98). بنابراین «عرفات» از آن جهت بدین نام خوانده شده که دارای رفعت و بلندی معنوی است (طبرسی، 1372ش، ج2، ص526) و اشرافی معنوی بر سایر سرزمین ها دارد، که سبب منزلت و مقام معنوی آن و برتری اش بر دیگر سرزمین ها شده است.

به بوی خوش از آن جهت که به جان آدمی آرامش و سکون می بخشد، «عَرْف» می گویند (مصطفوی، 1402ق، ج8، ص97) و واژه معرفت نیز در اصل به معنای آرامش و سکون است (حمیری، 1420ق، ج7، ص4465). بنابراین عرفات بدان جهت به این نام خوانده می شود که سرزمین مقدس و با عظمتی است؛ آن سان که گویی با بوی خوش، عطرآگین شده است (حسینی واسطی زبیدی، 1414ق، ج12، ص376 ؛ إبن فارس، 1404ق، ص282) و با معرفت هایی که در آن کسب می شود، موجب آرامش و سکون انسان می گردد.

چون «عِرْف» به معنای صبر و بردباری است و حاجیان با صبر و بردباری برای رسیدن به عرفات و وقوف در آن، رنج و زحمتی فراوان متحمل می شوند (حموی، 1995م، ج4، ص104) و از آنجا که صبوری، آرامش و اطمینان از آثار معرفت است (مصطفوی، 1402ق، ج8، ص99) و در وقوف کنندگان در عرفات آشکار می شود، بدین روی این سرزمین، عرفات نامیده می شود.

عرفات را از آن رو عرفات گویند که در آنجا بندگان به وسیله عبادات و دعاهابه خداوند متعال معرفت و شناخت کسب می کنند (راغب اصفهانی، 1412 ق، ص561). معرفت خداوند از مهم ترین معرفت ها در سرزمین عرفات است؛ چرا که این سرزمین، محیط بسیار آماده ای برای معرفت پروردگار است. در آنجا از نسیمش، صدای زمزمه جبرئیل و آهنگ مردانه ابراهیم خلیل و طنین حیات بخش صدای پیامبر اسلام(ص) و مجاهدان صدر اسلام شنیده می شود. در این سرزمین خاطره انگیز که گویا دریچه ای به جهان ماورای طبیعت است، انسان ها با جذبه روحانی و معنوی وصف ناشدنی ای، همه یک شکل و یک رنگ و به دور از هیاهو و زرق و برق دنیای مادی، با تأمل و درنگ در این موقف و دعا و مناجات با خداوند، از نشئه عرفان و معرفت پروردگار سرمست می شوند و با زمزمه تسبیح خلقت هماهنگ می گردند.

از میان وجوه مطرح شده برای نامگذاری عرفات، دو وجه، اهمیت خاصی داشته، تجلی واضح و روشن تری دارند: یکی اعتراف به گناه و دیگری معرفت و شناخت. البته اعتراف هم به معرفت باز می گردد؛ زیرا اعتراف بدون به گناهان، معرفت ممکن نیست. پس نام عرفات در واقع به معرفت اشاره دارد و عرفات چیزی جز معرفت و شناخت نیست و معرفت خداوند اساسی ترین شناخت هاست؛ زیرا در واقع همه معارف و شناخت هایی که در سرزمین عرفات صورت می گیرد، به نوعی برای دست یافتن به شناخت خداوند متعال است.

عرفات در قابی نمادین

عرفات که یکی از نمادهای پیچیده حج است، خود بر مجموعه ای از نمادها مبتنی است که شناخت و فهم آنها نیازمند شرح و واکاوی است. در ذیل به رمزگشایی از این نمادها پرداخته می شود:

1. سرزمین معرفت و شناخت

وقوف در عرفات، نماد معرفت و شناخت است؛ شناخت خود، دیگران (دوستان، همراهان، دشمنان) و مهم تر از همه، شناخت خداوند متعال؛ چه اینکه شناخت خود، دوستان و دشمنان (شیطان) نیز با انگیزه شناخت و معرفت خداوند سبحان است.

عرفات اسم مفردی است که در لفظ جمع آمده است (جوهری، 1410 ق، ج4، ص1401؛ طریحی، 1416ق، ج5، ص99؛ حموی، 1995م، ج4، ص104). از این رو معرفت های گوناگونی در آن تحقق می یابد. در همین سرزمین بود که ابراهیم خلیل(ع)، شیطان و وسوسه های او را به خوبی شناخت و با معارف و آگاهی هایی که دربارة ترفندهای شیطان کسب کرد، در منا او را با سنگ از پیرامون خویش طرد کرد تا مبادا مانعی در ایفای وظیفة الهی او پدید آورد. آدم(ع) نیز انیس خود، حوّا را در اینجا شناخت و در همین سرزمین بود که گناه و ترک اولای خود پی برد و به آن اعتراف کرد. امام حسین(ع) نیز که در این نقطه درنگی بسیار عمیق و شگرف داشت، با دعایی که در میان خاندان و یاران زمزمه کرد، خداوند متعال را از رهگذر این دعا به خوبی شناساند.

حاجی نباید وقوف در عرفات را رکودی در مراسم حج تلقی کند؛ بلکه باید به ارتباط با خویش بپردازد و در خود تفکر و اندیشه کند و شناختی بهتر از گذشته دربارة خویشتن کسب نماید؛ باید در این پایگاه به ارتباط با خدا بپردازد و همواره خدا را یاد کند تا خداوند نیز او را از یاد نبرد و به مدد یاد خدا، خویشتن را بازشناسد. بنابراین، چنین وقوفی سرشار از پویایی در تفکر و اندیشه است. از طریق این وقوف است که انسان ها می توانند گام هایی بلند و سریع به سوی خداوند متعال بردارند و او را بشناسند و دربارة دوستان و همراهان و دشمنان خود نیز معرفتی اساسی کسب کنند.

از دیدگاه جامعه شناختی نیز این سرزمین و وقوف در آن، سمبلِ این است که مسلمانان دور افتاده از یکدیگر در این کانون تجمع، همچون آدم و حوّا (ع) به معرفتو شناخت یکدیگر نائل آیند و از این رهگذر، به انسجام و همبستگی دست یابند.

مسلمانان باید با وقوف در این سرزمین و آگاهی از حال یکدیگر، اختلافاتو پراکندگی های خود را به اتحاد و همبستگی مبدل سازند و بدین ترتیب به حل و فصل مسائل و مشکلات جهان اسلام بپردازند.

آری، اینجا سرزمین شناخت است؛ اما نه شناخت آدم و حوّا؛ بلکه آشنایی با خود. حج گزار باید خود را بشناسد و وقوف در این سرزمین برای واقف شدن انسان بر نفس خویش است و سکوت عرفات زمینه ساز چنین تفکر و شناختی است. سکوت عرفات یعنی آرامش برای شدن و ماندن. عروج کردن و پرواز را فرا گرفتن! در پس پرده این سکوت فریادی نهفته است که تاریخ را به چالش می کشاند؛ ای انسان! ای گمشده در دالان های تاریک! به خود آی! خویشتن را بازجوی!و بدان که از کجا آمده ای و به کجا خواهی رفت؟

 

روزها فکر من این است وهمه شب سخنم

که چرا غافل از احوال دل خویشتنم

 

زکجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود

 به کجا می روم آخِر، ننمایی وطنم[3]

 

حاجی باید بداند که به این سرزمین فراخوانده شده تا پروندة خویش را بازخوانی کند و در آن تفکر نماید و در محضر ربوبی، زبان به اقرار گشاید و جان خویش را به خلعت وحدانیت مزیّن نماید و با حضرت حق پیمان ببندد تا مظهر اوصاف الهی شودو رنگ و صبغة الهی به خود گیرد. امام صادق (ع) همسو با این ارادة مقدس می فرمایند:

«وَ اعْتَرِفْ بِالْخَطَایَا بِعَرَفَاتٍ وَ جدِّدْ عهْدَکَ عِنْدَ الله تَعَالَی بِوَحْدَانِیَّتِهِ وَ تَقَرَّبْ إِلَیْه» (جعفر بن محمد(ع)، 1400ق، ص48).

«در عرفات، در بارة گناهان و لغزش های خود زبان به اعتراف بگشا و با خداوند متعال بر وحدانیت و یگانگی او تجدید پیمان کن و به سوی او تقرّب بجوی.»

در واقع عرفات چیزی جز اعتراف و معرفت نیست. معرفت به حاجی بصیرت می دهد؛ بصیرتی که با آن می توان راه را از بیراهه تشخیص داد و از هرگونه سرگردانی، تزلزل و حیرت نجات یافت (عبدالرزاق القاسانی، 1372ش، 1413ق، ص336). از آنجا که معرفت در اصل به معنای شناخت و پی بردن به هر خیری است که موجب اطمینان انسان می شود (ابن منظور، 1414ق، ج9، ص239) و صبر، آرامش و اطمینان، نتیجه و اثر معرفت است (مصطفوی، 1402ق، ج8، ص99)، می توان گفت که عرفات سرزمین شناخت، از جمله شناخت منشأ گناهان و اعتراف به آنها، و جایگاه پی بردن به خواص نعمت های دنیوی و اخروی و پرهیز از گزینش نابجای آنها برای دستیابی به اطمینان و آرامش قلبی است؛ چرا که اعتراف بدون معرفت ممکن نیست و توبه از گناه، بدون درک خواص نعمت ها و دوری از استفاده نابجا از آنها حاصل نمی شود.

نتیجة عدم شناخت نعمت ها و خواص آنها، چیزی جز ناآرامی و تسکین پنداری نیست؛ چنان که آدم(ع) با نزدیک شدن به شجرة منهیه و استفادة نابجا از آن، به تسکین پنداری خویش پرداخت و از بهشت رانده شد تا اینکه در عرفات به خطای خود پی برد و با اعتراف به آن، توبه کرد. (کلینی، 1407ق، ج4، صص191 - 190). به همین دلیل خداوند متعال عرفات را محل شناخت علت گناه و اعتراف به آن قرار داد و به جبرئیل دستور داد تا ضمن تعلیم مناسک حج به آدم(ع)، به او امر کند که در آن سرزمین به گناه خود اعتراف نماید. امام صادق(ع) در تعبیری نمادین می فرمایند:

«فَجُعِلَ ذَلِکَ سُنَّةً فِی وُلْدِهِ یعْتَرِفُونَ بذُنُوبِهِمْ کَمَا اعْتَرَفَ أَبُوهُمْ وَ یَسْأَلُونَ الله  عزَّ وَ جلَّ  التَّوْبَةَ کَمَا سَأَلَهَا أَبُوهُمْ آدَم» (شیخ صدوق، 1385ش /1966م، ج2، ص400).

«اعتراف به گناه در عرفات، در میان بنی آدم سنّت شد تا همانند پدرشان آدم(ع) به گناهان خویش اعتراف کنند و از خداوند  عزّوجلّ  طلب بخشش و توبه نمایند؛ همان طور که پدرشان آدم(ع) چنین کرد.

عرفات محل معرفت نفس و خودشناسی است و شناخت منشأ گناهان و اعتراف به آنها و پی بردن به خواص نعمت های دنیوی و اخروی در این سرزمین مقدس، همگی به منظور تحقق یافتن معرفت نفس و ارتباط با خویشتن است. اما باید دانست که در حقیقت معرفت نفس، زمزمة «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه» (جعفر بن محمد (ع)، 1400 ق، ص13؛ علامه مجلسی، 1403ق، ج2، ص32) است؛ یعنی حاجی با کسب معرفت و شناخت خود در عرفات، قلب خویش را برای پذیرش معارف الهی مهیّا می سازد و با قیام به بندگی و پیوند خوردن به جذبه های الهی، به قرب خداوند نائل می شود؛ به تعبیری دیگر خودشناسی همان خداشناسی، و ارتباط با خود، همان ارتباط با خداست؛ بدین معنا که اگر حاجی به معرفت و شناخت خویش دست یابد، در واقع به معرفت خداوند متعال نائل شده است؛ یعنی معرفت نفس مقدمة معرفت پروردگار نیست؛ بلکه عین آن است.

2. سرزمین دعا

سرزمین عرفات نماد و تجلّیگاه دعا و نیایش و استجابت دعاست؛ همان دعایی که محکم ترین ارتباط با خدا،[4] اعتبار بنده نزد خدا،[5] مغز عبادت،[6] اسلحه مؤمن،[7] دوای دردها،[8] مقدّرکنندة سرنوشت هاست[9] و در سعادت و شقاوت انسان ها نقشی تعیین کننده دارد.[10] دعا در روز عرفه چنان اهمیت و جایگاه رفیع و والا دارد که گرچه روزه گرفتن در این روز مستحب است، اما اگر موجب ضعف و بی نشاطی حج گزار شود، به گونه ای که نتواند از رهگذر دعا با معبود خویش ارتباط برقرار کند و به مناجات بپردازد، دعا و مناجات بر روزه مقدم می شود (شیخ صدوق، 1413ق، ج2، ص88). نه تنها در روز عرفه دعا بر روزه برتری دارد، بلکه رحمت و مغفرت در عرفات به حدّی است که با ماه مبارک رمضان که ماه رحمت و مغفرت است، برابری می کند؛ چنان که اگر کسی در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان سال آینده بخشوده نخواهد شد؛ مگر اینکه در عرفات حاضر شود: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ، لَم یغْفَرْ لَهُ إِلی قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ» (کلینی، 1407ق، ج4، ص66).

حاجی قبل از آنکه راهی عرفات شود، با کعبه ارتباط برقرار می کند و در بیعتی بزرگ با خداوند، جان، اعضا، قلب و قالب خویش را به حضرت حق واگذار می کند و می فروشد؛ تا آنجا که حتی چشم وگوش حج گزار هم از آنِ خداوند می شود. او در بیعتش با پروردگار، همه چیز خود را می دهد و تنها مالک دعا می شود: «لَا یَمْلِکُ إِلَّا الدُّعَاء» (مفاتیح الجنان، دعای کمیل). او نه تنها مالک مال نیست، بلکه اعضا و جوارحش نیز امانت خداست.[11] از این رو، آن گاه که قدم به عرفات می گذارد، فقط می تواند اظهار عجز و تضّرع کند و در برابر دشمن درون، سلاحی جز ناله و اشک ندارد: «وَ سِلَاحُهُ الْبُکَاء» (مفاتیح الجنان، دعای کمیل) و این یعنی عرفات، تجلّیگاه دعا و نیایش است.

اگر حاجی می خواهد فردای عرفه در سرزمین منا شیطانِ بیرون را با سنگ رمی کند، قبل از آن باید شیطان درون را با سلاح گریه و اشک رام کرده باشد؛ چرا که شیطان درون منشأ همة شیطنت هاست و تنها در صورتی می توان در برابر او پیروز شد که به سلاحی متناسب و قوی مسلّح بود و آن سلاح چیزی جز توبه و انابه در برابر خداوند متعال نیست.

سرزمین عرفات پیوندی ناگسستنی با ناله و اشک دارد و با اشک های امام حسین(ع) هنگام خواندن دعای عرفه، متبرک تر شده است. آن حضرت با درنگی بسیار عمیق و شگرف در این سرزمین، دعایی خوانده است که سنگ های جبل الرّحمه هنوز هم از سوز و گداز آن گریان اند. این دعا منشور معرفت نفس، شناخت خدا و ارتباط عاشقانة بنده با خداست.

استجابت دعا در عرفات با وجود اولیای الهی در این سرزمین رابطه دارد. آنجا قدمگاه پیامبران الهی و معصومان: است و به یُمن حضور آنان در آن وادی مقدس، دعای حج گزاران مستجاب می گردد. حضور امام زمان(ع) نیز هر ساله در موسم حج و در موقف عرفات بر شرافت و جلالت آن افزوده و آنجا را به مهبط فرشتگان مبدل ساخته است و برکات خاص الهی را همواره شامل حال واقفان در آن سرزمین می گرداند. خداوند به برکت دعای آن حضرت به حجاج نظر لطف می کند وآنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد. ازاین رو، وقوف در عرفات به دلیل حضور امام عصر(ع) که خود حقیقت و باطن حج است  از ارکان حج به شمار می رود و ترک آن موجب بطلان حج می شود. محمد بن عثمان عمری، از نوّاب خاص امام زمان(ع)، دربارة حضور آن حضرت در موقف عرفات می گوید:

«وَ الله إِنَّ صَاحِبَ هَذَا الْأَمْرِ لَیحْضُرُ الْموْسِمَ کلَ سَنَةٍ یَرَی النَّاسَ وَ یَعْرِفُهُمْ وَ یَرَوْنَهُ وَ لَا یَعْرِفُونَهُ» (شیخ صدوق 1413ق، ج2، ص520).

« به خدا سوگند که صاحب الامر(ع) هر سال در موسم [حج] حاضر است، مردم را می بیند و می شناسد و مردم نیز او را می بینند، اما نمی شناسند.»

بنابراین، به دلیل محدودیت زمانی و مکانی وقوف، صالحان و اولیای الهی نیز برای ادای مناسک حج و دعا و راز و نیاز، در جمع یک رنگ حاجیان حاضر می شوند و هیچ گاه حج از آنان خالی نیست. از این رو، دعای حاجیان مستجاب، و همة گناهان آنان آمرزیده می شود. لذا گناه کارترین انسان ها از میان حجاجی که در سرزمین عرفات حاضر می شوند، کسی است که از عرفات برگردد و گمان کند که خداوند متعال او را نیامرزیده است: «أَعظَمُ النَّاسِ جُرْماً مِنْ أَهْلِ عَرَفَاتٍ الَّذِی ینْصَرِفُ منْ عَرَفَاتٍ وَ هُوَ یَظُنُّ أَنَّهُ لَمْ یُغْفَرْ لَه» (شیخ صدوق 1413 ق، ج2، ص211 ؛ تمیمی مغربی، 1385ق، ج1، ص320، با کمی اختلاف در تعبیر).

از آنجا که سرزمین عرفات محور راز و نیاز و مناجات با خدا و استجابت دعاست، اولیای دین نیز آن گاه که قدم در این وادی می گذاشته اند، فرصت را غنیمت می شمرده و ارتباط خود را با خالق هستی مستحکم تر می کرده اند. ابن عباس می گوید:

«رَأَیْتُ النبِیَّ (ص) عشِیَّةَ عرَفَةَ بِعَرَفَةَ، وَ یَدَاهُ إِلَی صدْرِهِ یدْعُو کَاسْتِطْعَامِ الْمِسْکِینِ» (فاکهی، 1424 ق، ج5، ص24).

امام باقر(ع) نیز در تعبیری برای نشان دادن اهمیت و ترغیب به دعا و استجابت آن در عرفات می فرمایند:

«مَا یَقِفُ أَحدٌ علَی تِلْکَ الْجِبَالِ بَرٌّ وَ لَا فَاجِرٌ إِلَّا اسْتَجَابَ الله لَه فَأَمَّا الْبرُّ فیُسْتَجَابُ لَه فِی آخِرَتِهِ وَ دُنْیَاهُ وَ أَما الْفَاجِرُ فَیُسْتَجَابُ لَهُ فِی دُنْیَاه» (کلینی، 1407ق، ج4، ص262؛شیخ صدوق 1413ق، ج2، ص210).

«هیچیک از نیکان و بَدان بر کوه های عرفات وقوف نمی کند، مگر اینکه خداوند دعای او را به اجابت می رساند؛ دعای نیکان در مورد امور دنیا و آخرت مستجاب می شود و دعای بدان دربارة دنیایشان مستجاب می گردد.»

3. سرزمین قرب

عرفات نمادی از قرب میان بندگان و خداوند است. اما قرب دو گونه است؛ گاه منظور از قرب، نزدیکی خداوند به انسان هاست و گاه تقرّب یافتن بندگان به خداوند متعال مراد است. البته باید دانست که قُرب اول علت قرب دوم است. از آنجا که خداوند متعالبه آدمیان نزدیک است، بندگان می توانند به او تقرّب جویند ونزدیک و نزدیکتر شوند.

با نگاهی نشانه شناختی به آیات قرآن کریم، درمی یابیم که قرب خداوند به بندگان مراتبی دارد که پیمودن هر یک از آنها به دعا و مناجات فروغ تازه تر و جذبة ویژه تری خواهد بخشید. از این رو، حج گزار باید در سرزمین عرفات، به مراحل قرب خداوندبه بندگان، التفاتی تامّ و عنایتی ویژه داشته باشد تا بتواند در زمرة مقربان واقعی درگاه الهی قرار گیرد. در ادامه به بیان مراتب قرب خداوند به بندگان پرداخته می شود:

الف)گاهی قرب الهی آن چنان محقق است و خداوند چنان به بندگان نزدیک است که پیامبرخدا(ص) را هم در میان خود و بندگانش در نظر نمی گیرد و به طور مستقیم به سؤال آنها از پیامبر پاسخ می دهد و مسئلة نزدیکی خود به بندگان را متذکر می شود: (وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ) (بقره: 186)؛ «هرگاه بندگانم دربارة من از تو پرسیدند، پس من نزدیکم.»

ب) گاهی خداوند خود را از حاضران در کنار بستر محتضَر به او نزدیک تر می داند: (وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ) (واقعه : 85)؛ «ما از شما به محتضر نزدیک تریم؛ اما شما نمی بینید.»

ج) گاهی خداوند متعال خود را از شریان خون و رگ حیاتی به انسان نزدیک تر می داند: (وَ نحْنُ أَقرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ) (ق: 16)؛ «ما از رگِ گردن به انسان نزدیک تریم.»

د) گاهی نیز قرب و نزدیکی خداوند به بندگان در نهایت اوج و کمال است و خداوندبه انسان از خود او نزدیک تر است: (وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ یَحُولُ بیْنَ الْمرْءِ وَ قَلْبِهِ) (انفال : 24)؛ «و بدانید که خداوند میان آدمی و قلبش حایل است.»

حج گزار راستین کسی است که با اخلاص و دلدادگی، تمام مراحل قرب خداوند به بندگان را یکی پس از دیگری طی کند و به مراتب عالی قرب خداوند نائل شود؛ چنان که امام حسین (ع) در صحرای عرفات ضمن دعای عرفه، از مراتب قرب خداوند به بندگان پرده برداشتند و عالی ترین مراتب قرب الهی را معرفی کردند.

بنابراین، عرفه؛ یعنی قرب و نزدیکی به خداوند و اهل عرفه، ره یافتگان به قرب الهی اند که خداوند دعای آنان را مستجاب و گناهانشان را آمرزیده و توبه شان را پذیرفته است. گویا حجاب هایی که میان بنده و معبود جدایی انداخته بود، یکی پس از دیگری کنار می رود و او با حقیقت دل، خداوند را مشاهده می کند و از نسیم رحمت و روح افزای الهی بهره مند می گردد.

همه سیرهای صعودی برای وصول به قرب الهی از عرفات آغاز می شود. از این رو، حاجی که در عمره بیرون از حرم مُحرم می شد تا به داخل حرم راه یابد، این بار باید از کنار خانة خدا محرم شود تا در عرفات خدا را بیابد (کلینی، 1407ق، ج4، ص454). آدم(ع) نیز که در زمین و بر کوه صفا هبوط کرد، سیر صعودی اش از عرفات آغاز شد (کلینی، 1407ق، ج4، صص194-191). حرکت صعودی امام حسین(ع) نیز از عرفات آغاز شد و هنوز هم ادامه دارد. آن حضرت چنان به قرب الهی دست یافت که زیارت او حقیقت عرفات معرفی شده است (ابن قولویه، 1356ش، ص170).

4. جایگاه بخشش و آمرزش گناهان

عرفات نمادی از عفو و رحمت بیکران الهی است و مهم ترین توشه ای که حج گزار می تواند از این دشت رحمت برگیرد، آمرزش گناهان است. در روز عرفه، حاجیان از سراسر جهان خود را به این سرزمین می رسانند و با دعا و راز و نیاز به درگاه خدای بی نیاز، پاکی و طهارت از گناهان را می طلبند. عرفات آن چنان با عفو و بخشش عجین است که ناامیدی از رحمت خداوند در این سرزمین، خود گناهی بزرگ و نابخشودنی است:

«أَعْظَمُ أَهْلِ عَرَفَاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَ هُوَ یظُنُّ أَنهُ لَم یُغْفَرْ لَهُ» (تمیمی مغربی، 1385ق، ج1، ص320)؛

«گناه کارترین مردم از اهل عرفات کسی است که از عرفات برگردد و گمان کند که آمرزیده نشده است.»

در ذیل به بیان روایاتی پرداخته می شود که به واکاوی آمرزش در سرزمین عرفات پرداخته اند. امیر مؤمنان، علی(ع) می فرمایند:

«آنگاه که پیامبرخدا(ص) در حَجّةالوداع مناسک حج را به جا آوردند، در عرفات وقوف کرده و رو به مردم سه مرتبه فرمودند: «مَرْحَباً بِوَفْدِ اللهِ»؛ «خوش آمدید ای فرستادگان خداوند»؛ کسانی که اگر درخواست کنند، به آنان عطا شود و فردای قیامت در پاداش هر درهم [که برای حج خرج کرده اند]، هزار حسنه دریافت دارند. سپس فرمودند: ای مردم، آیا بشارتتان ندهم؟، گفتند: آری، ای پیامبر خدا. حضرت فرمودند: هنگامی که غروب روز عرفه فرا می رسد، خداوند در برابر فرشتگان به وقوف کنندگان در عرفات مباهات کرده، می فرماید: فرشتگان من! به بندگانو کنیزان من بنگرید که از گوشه و کنار زمین، ژولیده موی و غبارآلود به سوی من آمده اند. آیا می دانید چه می خواهند؟ فرشتگان می گویند: پروردگارا! آمرزش گناهانشان را از شما می طلبند. خداوند می فرماید: شما (فرشتگان) را گواه می گیرم که همانا آنان را آمرزیدم. پس، از مکانی که در آن وقوف کرده اید، آمرزیدهو پاک بازگردید.» (تمیمی مغربی، 1385ق، ج1، صص294 - 293).

پیامبر خدا(ص) می فرمایند:

«وقتی شامگاه عرفه فرا می رسد، خداوند به فرشتگان می گوید: بندگان مرا از مرد و زن مشاهده کنید که ژولیده و غبارآلود از هر نقطة دوردستی برای اطاعت و عبادت من اینجا آمده اند، در حالی که هنوز رحمت و عذاب من؛ یعنی بهشت و دوزخ را ندیده اند. ای فرشتگان من، شما را گواه می گیرم که همة آنان؛ چه آنها که در این سرزمین حاضر شده و چه آنان که به این سرزمین نیامده اند، همگی را مورد آمرزش و مغفرت قرا ر دادم. آن گاه پیامبر(ص) فرمودند: «فلَمْ یرَ یَوْماً أَکْثَرَ عُتَقَاءَ مِنَ النَّارِ مِنْ یَوْمِ عَرَفَةَوَ لَیْلَتِهَا»؛ هیچ زمانی غیر از روز عرفه و شام آن، این اندازه انسان های آمرزیده و آزاد شده از آتش دوزخ دیده نشده اند» (نوری، 1408ق، ج10، ص32).

پیامبر(ص) می فرمایند: «مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوبٌ لَا تغْفَرُ إِلَّا بعَرَفَاتٍ»؛ (تمیمی مغربی، 1385ق، ج1، ص294؛ محمد بن اشعث، بی تا، ص65)؛ «برخی از گناهان بخشوده نمی شود مگر در عرفات».

امام صادق(ع) در تعبیری لطیف فرموده اند:

«الْحَاجُّ حُمْلَانُهُ وَ ضَمَانُهُ عَلَی اللِه فَإِذَا دَخَلَ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ وَکَّلَ اللهُ بِهِ مَلَکَیْنِ یحْفَظَانِ طوَافَهُ وَ صَلَاتَهُ وَ سَعْیَهُ وَ إِذَا کَانَ عَشِیَّةُ عَرَفَةَ ضَرَبَا عَلَی مَنْکِبِهِ الْأَیْمَنِ وَ یَقُولَانِ لَهُ یا هذَا أَمَّا مَا مَضَی فَقَدْ کُفِیتَهُ فَانْظُرْ کیْفَ تکُونُ فیمَا تَسْتَقْبِل» (شیخ طوسی، 1407ق، ج5، ص21).

«کفالت و ضمانت حاجی بر خداوند متعال است. بنابراین آن گاه که وارد مسجدالحرام می شود، خداوند دو فرشته را با او همراه می سازد تا طواف، نماز و سعی او را حفظ کنند و آن گاه که شام عرفه فرامی رسد، بر شانة راست او زده، می گویند: گناهان گذشتة تو آمرزیده شد. ببین در آینده چه می کنی.»

محمد بن قیس به نقل از امام باقر(ع) می گوید:

«إِذَا وَقَفْتَ بِعَرَفَاتٍ إِلَی غُرُوبِ الشَّمْسِ فإِنْ کَانَ عَلَیْکَ مِنَ الذُّنوبِ مثْلُ رَمْلِ عَالِجٍ أَوْ بِعَدَدِ نُجُومِ السمَاءِ أَوْ قطْرِ الْمَطَرِ لَغَفَرَهَا اللهُ لَک» (همان، 1407ق، ج5، ص20).

«آن گاه که تا غروب خورشید در عرفات وقوف کردی، اگر گناهانت به اندازة شن های شنزار یا ستارگان آسمان یا قطرات باران باشد، خداوند حتماً آنها را خواهد بخشید.»

باید توجه داشت که گرچه عرفات تجلّیگاه بخشش و آمرزش گناهان است، اما شرط بهره مندی از عفو و بخشش الهی در این سرزمین، بینش و اعتقاد راسخ به ولایت اهل بیت: است که خود از مهم ترین عوامل بازدارندگی از گناه و معصیت و از قوی ترین اسباب ارتباط با خداوند متعال است. امام رضا(ع) در بیانی نورانی به این نکتة مهم و ظریف اشاره کرده و فرموده اند:

«أَنهُ لَا یقِفُ أَحدٌ مِنْ مُوَافِقٍ أَوْ مخَالِفٍ فی الْمَوْقِفِ إِلَّا غُفِرَ لَهُ فَقِیلَ لَهُ(ع) إِنَّهُ یَقِفُهُ الشَّارِی وَ النَّاصِبُ وَ غَیْرُهُمَا فَقَالَ یَغْفِرُ لِلْجَمِیعِ حَتَّی إِنَّ أَحدَهُمْ لَوْ لَم یعَاوِدْ إِلَی مَا کَانَ عَلَیْهِ مَا وَجَدَ شَیْئاً ممَّا تقَدَّمَ وَ کلُّهُمْ معَاوِدٌ قبْلَ الْخرُوجِ مِنَ الْمَوْقِفِ» (علی بن موسی(ع)، 1406ق، ص214).

«هیچ کس از معتقدان [به ولایت و امامت] یا منکران [ولایت و امامت]، در موقف عرفات حاضر نمی شود، مگر اینکه بخشوده می شود. از آن حضرت سؤال شد: برخی خوارج و دشمنان نیز در این موقف حاضر می شوند؟ فرمودند: «همگی بخشوده می شوند تا جایی که اگر هر یک از آنها [از بینش باطل خود توبه کند و] به اعتقاد گذشته اش برگردد، گناهی از قبل بر او باقی نمی ماند. اما قبل از خارج شدن از عرفات، به همان اعتقاد شومی که داشته اند، باز می گردند.»

بنابراین، اگر حج گزاران پس از وقوف در موقف عرفات، بینش و اعتقاد نادرست خویش را که از بزرگ ترین موانع ارتباط با خداوند متعال است، اصلاح نکنند و به ولایت اهل بیت: تمسک نجویند، از پاداش ها و ثمرات تربیتی حضور در این موقف عظیم بهره ای نخواهند برد.

5. جایگاه ذلت و خواری شیطان

حج گزار در سرزمین عرفات به اسباب و عوامل ریشه کن کردن موانع ارتباط با خدا (گناه و نافرمانی) پی می برد و درمی یابد که چگونه راه های حیله و اغواگری شیطان را بر خویش مسدود کند. از این رو، این سرزمین از مهم ترین جایگاه های ذلت و خواری شیطان بودهو روز عرفه، از مشقّت بارترین روزها برای شیطان است.

پیامبرخدا (ص) در تعبیری دقیق و مهم دربارة رمز خواری شیطان در روز عرفه می فرمایند:

«مَا رُئِیَ الشَّیْطَانُ فِی یَوْمٍ هُوَ أَصْغَرَ وَ لَا أَحْقَرَ وَ لَا أَغْیَظَ مِنْهُ یَوْمَ عَرَفَةَ، وَ مَا ذَلِکَ إِلَّا لِمَا یَرَی مِنْ نزُولُ الرَّحمَةِ وَ تَجاوُزِ الله عَنِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ ؛ إِذْ یُقَالُ: مِنَ الذُّنُوبِ مَا لَا یُکَفِّرُهَا إِلَّا الْوُقُوفُ بِعَرَفَةَ» (بحرانی، 1378ش، ج1، ص224).

«شیطان در روزی کوچک تر، فرومایه تر و خشمگین تر از روز عرفه دیده نشده است و این حقارت و زبونی و خشمگینی شیطان در روز عرفه، به دلیل این است که نظاره گر نزول رحمت و گذشت و بخشش خداوند از گناهان بزرگ حج گزاران است؛ زیرا برخی از گناهان هست که فقط وقوف در عرفات آنها را می پوشاند و سبب بخشایش آنها می شود.»

همچنین از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است که پیامبر(ص) فرمودند:

«آمرزش در همان لحظة حرکت و لحظات آغازین روز عرفه بر اهل عرفات نازل می شود. آن گاه شیطان بر سر خویش خاک می ریزد و شیون و زاری می کند. پس دیگر شیاطین گِرداگرد او جمع می شوند و می گویند: تو را چه شده است؟! می گوید: «قَوْمٌ قَدْ قَتَلْتُهُمْ مُنْذُ سِتِّینَ وَ سَبْعِینَ سَنَةً غُفِرَ لَهُمْ فِی طَرْفَةِ عَیْنٍ؛ یعْنِی مَنْ یَحْضُرُ مِنَ الْحَاجِّ بِعَرَفَةَ»؛ «مردمی (حجاج حاضر در عرفات) را که در مدت شصت، هفتاد سال نابودشان کردم، در یک چشم به هم زدن آمرزیده شدند!» (فاکهی، 1424ق، ج5، ص15).

آری، عرفات محل ذلت و خواری شیطان است؛ اما چون این سرزمین از بهترین مکان های توجه به خداوند و آمرزش گناهان است، شیطان تلاش می کند که حج گزاران را از رحمت و آمرزش الهی باز دارد. بنابراین، باید کنشگران با سعی و تلاش هرچه بیشتر، مواظب وسوسه و نیرنگ های شیطان در این جایگاه مقدس باشند. امام صادق (ع) دربارة مکر و کیدهای شیطان در سرزمین عرفات می فرمایند:

«تَعَوَّذْ بِاللِه مِنَ الشَّیْطَانِ؛ فَإِنَّ الشیْطَانَ لَن یُذْهِلَکَ فِی مَوْضِعٍ أَحَبَّ إِلَیْهِ مِنْ أَنْ یُذْهِلَکَ فِی ذلِکَ الْمَوْضِع» (کلینی، 1407ق، ج 4، ص464).

«در عرفه از شیطان به خدا پناه ببر؛ زیرا هیچ مکانی برای شیطان دوست داشتنی تر از سرزمین عرفات نیست که تو را در آنجا غافل گیر کند و به لغزش اندازد.»

6. تجلی زودگذر بودن دنیا و عمر انسان

بر حاجی واجب است که در عرفات وقوف کند، هرچند بسیار اندک و در حدّ چند دقیقه باشد؛ به عبارتی رساتر و بهتر، وقوف، درنگی کوتاه و زودگذر است. حاجی در عرفات از هنگام ظهر و از لحظة بلندترین ستیغ خورشید که نماد آگاهی و تجلّی معرفت است (همان طور که ظلمت و تاریکی، تجلی جهل و گمراهی و بی معرفتی است) وقوف خود را آغاز می کند و پس از مدت زمانی اندک، باید همزمان با غروب خورشید، با او همسفر شود و کوچ کند؛ باید بدون هیچ آرام و قراری با عجله از موقفی به موقف دیگر، از عرفات به مشعر، و از مشعر به منا رهسپار گردد.

اینها به حاجی یادآوری می کند که اقامت انسان در دنیای فانی نیز بدین سان کوتاه و گذراست. آدمی هنوز آرام نگرفته است که بانگ الرّحیل را می شنود. او باید برای کوچ به سرای باقی و عبور از مواقف آن مهیا شود. از این رو، هرچه بساط زندگی ساده تر گسترانده شود، آدمی هنگام جمع کردن آن آسوده تر خواهد بود و به راحتی از آن دل می کند و از کنار آن می گذرد.

حاصل آنکه پیام وقوف زودگذر عرفات این است که ای انسان، دنیا و زندگی آن، دَمی بیش نیست. در این زمان اندک، بار گناهت را سنگین نکن و آرزوهایت را دراز و طولانی مگردان و بدان که زمانی از این جهان رخت برخواهی بست. آن زمان، این همه تشکیلات و برپا کردن و جمع کردن خیمه ها آن هم در یک نیم روز، نماد آن است که حاجی دریابد تمامی زندگی دنیا محدود و مختصر است و عمر آدمی یک نیم روز بیش نیست. هرچه اصرار کنی که (رَبِّ ارْجِعُون * لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً) (مؤمنون، 100 - 99)، «اگر اجلت فرا رسیده باشد، ساعتی از آن تأخیر نخواهد شد.» پس قبل از آنکه کوچ داده شوی، از خود به خدایت کوچ کن.

7. تجلی عرصات قیامت

انسان های بسیاری با دل کندن از جلوه های دنیایی و مادی؛ اعم از زن و فرزند و خانهو کاشانه و...، از نقاط مختلف و دوردست جهان در سرزمین عرفات گرد هم می آیند و با لباس های سادة احرام، در چادرهایی ساده و بدون هیچ گونه زرق و برق و تشریفات، سکونت می کنند. بی شک حضور در چنین صحرایی که عاری از هرگونه آبادی و امتیاز مادی است، موجب می شود که حج گزار شخصیت فطری و واقعی خویش را که همان آفرینش برای دستیابی به عبودیت و مقامات اخروی است، باز یابد و منظرة قیامت و اجتماع خلایق را در آن هنگامة عظیم، یادآور شود.

صحنة عرفات، انعکاسی است از روزی که انسان ها با سر و پای برهنه و فارغ از هرگونه مادیتی، برای حساب رسی در صحرای قیامت برانگیخته می شوند و بر چیزی جز عمل خویش، اعتماد و اتکا ندارند.

حاجی آن گاه که گام به وادی عرفات می گذارد و ضجّه و ناله و زاری های بلند واقفان را به زبان های مختلف می شنود، عرصات قیامت و صحنه های هولناک آن را به یاد می آورد.

گروه های مختلف مردم که لباس احرام به تن کرده و از علایق و دلبستگی های دنیا دل کنده اند و از عاقبت و فرجام بدِ خود بیمناک اند و همگی هماهنگ و همنوا تنها مغفرت و رحمت خداوند متعال را طلب می کنند و تنها چشم امید به کرم او دوخته و از درگاه بی نیازش انتظار عفو و بخشش دارند، یادآور روز قیامت و ترس های بزرگ آن است.

آری، در این سرزمین، ازدحام خلایق و سر و صدا به زبان های مختلف و اجتماع پیروان مکاتب گوناگون آیین اسلام و فرقه های مختلف آن، انسان را به یاد روز قیامتو صحنة محشر و اجتماع امت ها با انبیا و ائمه و پیروی هر امتی از پیامبر خود می اندازد؛ آنجا که همه در عین تحیر و سرگردانی به شفاعت و حمایت پیامبر خویش امید دارند و منتظرند که ببینند آیا مورد شفاعت قرار می گیرند یا هیچ حمایتی از آنها نخواهد شد.

وقوف در عرفات

پس از اذان مغربِ روز هشتم ذی حجه حرکت حاجیان به سمت صحرای عرفات آغاز می شود. برای وقوف در عرفات که خارج از حرم قرار دارد و از ظهر روز نهم ذی حجه، آغاز، و به غروب همان روز ختم می شود، باید ترجیحاً از کنار کعبه و در حرم احرام بست (کلینی، 1407 ق، ج4، ص454). در عمره و عمره تمتّع، حاجی خارج از حرم، مُحْرِم شده، به حرم وارد می شود؛ اما این بار، در حرم محرم می شود و به خارج حرم می رود و مناسک را از آنجا آغاز می کند. گویا قصد بازسازی و تکرار نمادین یک دورة تاریخ را دارد.

برای وقوف در عرفات، معانی ژرف و قابل تأملی می توان ذکر کرد. وقوف از سویی به معنای درنگ و ماندن و تأمل و اندیشیدن است؛ چرا که اگر انسان برای مدتی در مکانی بماند، بدون آنکه هیچ گونه عملی انجام دهد، بی اختیار به فکر فرو می رود. بنابراین، وقوف یعنی ماندن در یک محدودة جغرافیایی خاص در زمانی معیّن (نیم روز)، به نیّت ارتباط گرفتن با خداوند متعال که با تفکر و اندیشیدن در نظام آفرینش همراه است.

از سوی دیگر وقوف با واقف شدن و آگاهی یافتن و معرفت و شناخت، ارتباطی ناگسستنی دارد؛ زیرا نتیجة اندیشیدن در نظام آفرینش، آگاهی به اموری است که انسان را به ارتباط با خالق هستی سوق می دهد. باید در سرزمین عرفات، به هدف آفرینش جهان هستی که توحید و ارتباط با خداست و راه های دستیابی به آن، معرفت یافت. باید در عرفات ماند تا با اندیشیدن در باورها و اصول بنیادین اسلام، به جایگاه و غایت آفرینش خویش واقف شد.

باید همان طور که از زمان آدم(ع) معرفت و شناخت گناه و اعتراف به آن، اصلی اساسی برای توبه و کسب غفران الهی و ارتباط با خدا بوده است، گناهان و منشأ آنها را به خوبی شناختو با اعتراف به آنها توبه کرد. علاوه بر این، چون «وقوف» محدودیت زمانی و مکانی دارد، بی شک امام زمان(ع) نیز در سرزمین مقدس عرفات حضور دارند. از این رو، باید با معرفتو شناخت و واقف شدن هرچه بیشتر به ولایت آن بزرگوار، ارتباط خویش با خداوند متعال را مستحکم کرد.

حاصل آنکه وقوف یعنی درنگ و توقفی گذرا، همراه با تفکر و اندیشه در نظام آفرینش و کسب معرفت به خالق هستی، نه ماندن و سکون و سکونت؛ یعنی انسان در حرکت است و در میانة راه شبی یا روزی می ایستد و می گذرد. آدمی مسافر است و آهنگ رفتن به سوی خدا دارد: (إِلَی الله الْمَصِیر) (فاطر: 18). در این سفر خدا منزلگاه نیست که در حال تغییر باشد؛ بلکه تنها جهت ثابت، و حرکت لایتناهی است: (کُلُّ شَیْ ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَه) (قصص: 88).

بنابراین، وقوف در عرفات به حاجی کمک می کند که با کسب معرفت و شناخت شایستگی ورود به حریم الهی را بیابد. او باید با آگاه شدن به گناهان و اقرار و اعتراف به آنها توبه کند تا طاهر و پاک شود و به خانة پاک و طاهر الهی دست یابد.

فلسفه وقوف در عرفات

وقوف در عرفات که پس از احرام، آغازین مرحلة مناسک حج است، فلسفه و راز و رمزهایی دارد که در ادامه به آنها پرداخته می شود:

وقوف در عرفات نمادی از شایستگی یافتن بندگان برای ورود به حریم الهی است. این سرزمین از محدودة حرم خارج است. حج گزار باید آن قدر راز و نیاز و تضرع کند و خود را پالایش و تطهیر نماید، تا لایق ورود به حریم الهی گردد. بنابراین، قبل از طواف، باید از حرم بیرون رفت (عرفات) و همچون میهمانی که بر بزرگی وارد می شود، برای ورود به محضر الهی اجازه گرفت. از این رو، حاجی در کُنشی ارتباطی به سرزمین عرفات می رودو با فرستادن پیام تضرع و زاری به درگاه الهی، به شست وشوی دل می پردازد و زنگار گناه از دل می زداید تا با قلبی آماده و نورانی وارد حریم پاک الهی گردد. امیر مؤمنان، علی(ع) در تعلیلی نشانه شناختی از راز وقوف حج گزاران در خارج از محدودة حرم (عرفات) پرده برداشته و فرموده است:

«لِأَنَّ الْکَعْبَةَ بَیْتُهُ وَ الْحَرَمَ بَابُهُ فَلَمَّا قَصَدُوهُ وَافِدِینَ وَقَفَهُمْ بِالْبَابِ یتَضَرَّعُون» (کلینی، 1407ق، ج4، ص224).

«زیرا کعبه به منزلة خانة خدا و حرم درِ آن است. پس چون میهمانان خدا قصد ورود به خانة او را نمایند، آنان را بر آستانة در نگه می دارد تا راز و نیاز و تضرع و ناله کنند.»

آری، اگر کسی بخواهد در خانه ای که انبیا: به طهارت آن قیام کرده اند پذیرفته شود، باید خویشتن را پالایش و تطهیر کند؛ چرا که خانة طهارت یافته تنها میهمانان طاهر و پاک را می پذیرد. علاوه بر این، ارتباط با خدا و ورود به حریم قدس الهی از چنان اهمیتی برخوردار است که برای برقراری این ارتباط، حج گزار نه تنها باید خود را پالایش و تطهیر کند، بلکه باید در زمانی خاص و هم سو و هم جهت با اولیای الهی به این امر بپردازد. امام حسن مجتبی(ع) در این باره می فرمایند:

«شخصی یهودی از پیامبرخدا(ص) پرسید: چرا خداوند مردم را در عصر روز عرفه به وقوف در عرفات فرمان داده است؟ حضرت فرمودند: «إِنَّ الْعَصْرَ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی عصَی فیهَا آدَم رَبَّهُ وَ فَرَضَ اللهُ  عَزَّ وَ جَلَّ  عَلَی أُمَّتِیَ الْوُقُوفَ وَ التَّضَرُّعَ وَ الدُّعاءَفِی أَحَبِّ الْمَوَاضِعِ إِلَیْهِ وَ تَکَفَّلَ لَهُمْ بِالْجَنَّةِ وَ السَّاعَةُ الَّتِی یَنْصَرِفُ فِیهَا النَّاسُ هِیَ السَّاعَةُ الَّتِی تَلَقَّی فِیهَا آدَمُ منْ رَبهِ کلِماتٍ فَتابَ عَلَیْه»؛ «عصر، همان ساعتی است که آدم(ع) در آن، پروردگارش را عصیان کرد و خداوند بر امت من وقوف و گریه و نیایش را در بهترین مکان ها (عرفات) واجب گردانید و بهشت را برای آنان تضمین کرد. آن ساعتی که مردم از عرفات کوچ می کنند، همان وقتی است که آدم(ع) کلماتی را از خداوند دریافت کرد و توبه نمود.» (شیخ صدوق، 1376ش، ص194).

زمان حضور و توقف حج گزار در عرفات، با زمان نافرمانی آدم(ع)، و زمان خروج از عرفات، با زمان قبول توبة آدم(ع) هماهنگ است. توقف حج گزار در عرفات یادآور لغزش نخستینِ آدم(ع) و نیز توبه اوست که با معرفت و اعتراف به علت ارتکاب گناه حاصل شد. بنابراین، عصر عرفات نمادی از عصیان و توبة آدم(ع) است. از این رو، گنهکاران نیز باید در همین زمان و مکان  که از بهترین زمان ها و مکان های روی زمین است  با ضجّه و ناله از خداوند غفران و بخشش بخواهند تا به حریم قدس الهی راه یابند. حاجی باید بداند که نافرمانی و پیمان شکنی، او را از حریم ربوبی خارج می کند و از اصلاح و تربیت باز می دارد و در معرض عقوبت الهی قرار می دهد. بنابراین، باید اندیشه و اعتقاد نادرست خود را تصحیح کند و با ندامت و پشیمانی و اعتراف به گذشتة خویش، اجازة ورود دوباره به حریم الهی را کسب کند.

وقوف در عرفات برای این است که حج گزار به معارف و علوم الهی واقف شود و به اسرار آفرینش نظام هستی پی ببرد و دریابد که خداوند متعال بر تمامی امور او واقفو تدبیرکنندة آنهاست. از این رو، امام سجاد (ع) در رمزگشایی از فلسفة وقوف در عرفات خطاب به شبلی می فرمایند:

«هلْ عرَفْتَ بِمَوْقِفِکَ بِعَرَفَةَ مَعْرِفَةَ الله سُبْحَانَهُ أَمْرَ الْمَعَارِف وَ الْعُلُوم»ِ (نوری، 1408ق، ج10، ص169).

«آیا با وقوف در عرفات آگاهی خداوند را بر شناخت ها و دانش ها دریافتی؟»

بنابراین، حاجی باید جز در برابر خداوند که بر همه چیز واقف است، در برابر احدی سر تعظیم فرو نیاورد و فقط او را اطاعت و پرستش کند تا از غیر او بی نیاز گردد؛ «وَطاعَتُه غِنًی» (مفاتیح الجنان، دعای کمیل). بر این اساس سرزمین مقدس عرفات و زمان نورانی عرفه آن چنان بنده را مقرب می کند و به قله های رفیع انسانیت عروج می دهد؛ به گونه ای که درخواست از غیر خدا را نامطلوب می شمارد. از این رو، امام سجاد(ع) به سائلی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمودند:

«وَیْحَکَ أَغَیْرَ اللهَ تسْأَلُ فی هَذَا الْیَوْمِ إِنَّهُ لَیُرْجَی لِمَا فِی بُطُونِ الْحَبَالَی فِی هَذَا الْیَوْمِ أَنْ یکُونَ سعِیداً» (شیخ صدوق، 1413ق، ج2، ص211).

«وای بر تو! آیا در چنین روزی دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می کنی؟! در حالی که در این روز برای کودکان در رحم مادر امید سعادت و خوشبختی می رود.»

وقوف در عرفات برای آن است که حاجی بداند خداوند متعال به ظاهر و باطن و صحیفة قلب او و راز و رمزهای آن و حتی آنچه به طور ناخودآگاه در خاطر او می گذرد آگاه است. از این رو امام سجاد(ع) خطاب به شبلی می فرمایند:

«عَرَفْتَ قَبْضَ اللهَ عَلَی صَحِیفَتِکَ وَ اطِّلَاعَهُ علَی سرِیرَتِکَ وَ قَلْبِکَ» (نوری، 1408 ق، ج10، ص169).

«آیا [با وقوف در عرفه] دانستی که خداوند صحیفة اعمال تو را می گیرد و از درون و زوایای قلب تو آگاه است؟»

در واقع عرفات تجلّیگاه کریمة (إِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفی) (طه: 7) است. بنابراین، اگر حج گزار بداند که قلبش در منظر و مرآی حق تعالی قرار دارد، همان طور که تن به گناهان جوارحی نمی آلاید، خود را به گناه جوانحی نیز آلوده نمی کند و قلب خویش را از خطورات آلوده پاک و منزّه می دارد.

همچنین حاجی باید در عرفات به این نکته واقف شود که فرشتگان، حتی فرشتگان مأمور ضبط اعمال و خطورات که به لطف و پرده پوشی خداوند اجازه دیدن بسیاری از اسرار انسان ها را ندارند، در این روز به اذن خداوند نظاره گر نهان دل های حج گزاران می باشند. امام سجاد(ع) در تعبیری مهم و نشانه شناختی می فرمایند:

«در عصر روز عرفه و ظهر روز دهم، خداوند به وسیلة حاجیان بر ملائک مقرّبش مباهات و فخرفروشی می کند و خطاب به آنان می فرماید:

فرشتگان من! بندگانم را ببینید؛ همان هایی که از راه دور و نزدیک و با مشکلات زیاد به سوی من آمده اند بسیاری از لذت ها را بر خود حرام کرده و بر شن های بیابان های عرفات و منا خوابیده اند و این چنین با چهره های غبارآلود در پیشگاه من اظهار عجز و ذلت می کنند. اکنون به شما اجازه می دهم که اسرار آنان را ببینید.

آنگاه فرشتگان به اذن خداوند در ملکوت خود، باطن انسان ها را می نگرند؛ قلب برخی از آنها سیاه است و دودهای سیاه از آن برمی خیزد. اینان کسانی هستند که بین قرآن و عترت جدایی انداخته اند. برخی دیگر دل هایشان بسیار نورانی و روشن است. اینان پیامبر(ص) را امین وحی دانسته و اهل ولایت اند (حسن بن علی عسکری(ع)، 1409ق، صص611 - 609؛ علامه مجلسی، 1403ق، ج96، صص 261 - 259).

از این روایت به خوبی دانسته می شود که ولایت، سرّ همة اعمال است. مؤمنان راستین که هم به سرّ ولایت می رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعی در سرزمین عرفات و منا ظهور می کنند و خداوند متعال در مقام فعل، به آنان فخر می کند. چنین انسان هایی فرشته منش، و حتی برخی از آنها از فرشتگان هم بالاترند.

وقوف در عرفات و صعود بر جبل الرّحمه نشان دهندة این است که خداوند نسبت به زن و مرد مؤمن و مسلمان، رحمت و ولایت مخصوص دارد. از این رو، امام سجاد(ع) در پرده برداری نمادین از فلسفة صعود بر جبل الرّحمه خطاب به شبلی می فرمایند:

«نَوَیْتَ بِطُلُوعِکَ جَبَلَ الرَّحْمَةِ أَنَّ اللهَ یَرْحَمُ کُلَّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ وَ یَتَوَلَّی کلَّ مسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة» (نوری، 1408ق، ج10، صص170 - 169).

«آیا آن گاه که بالای جبل الرّحمه رسیدی نیت آن را داشتی که خداوند بر هر مرد و زن با ایمانی رحمت آوَرَد و هر مرد و زن مسلمانی را سرپرستی می کند؟»

بنابراین جبل الرّحمه سمبل رحمت خاص الهی برای واقفان در عرفات است؛ یعنی علاوه بر رحمت واسعة الهی که همه مشمول آن اند، رحمت خاص حق نیز آنان را زیر پوشش گرفته است. از این رو، شایسته است که حج گزاران در کنشی معنادار با کوه رحمت ارتباط گیرند و با صعود بر آن به رحمت خاص و عام حق تعالی معرفت یابند.

آنچه دربارة صعود بر جبل الرحمه بیان شد، ناظر به حدیث شبلی است؛ وگرنه بنا بر نظر مشهور فقها، در روز عرفه وقوف در پایین کوه و در زمین هموار افضل، و بالا رفتن از کوه مکروه است (نجفی، 1404 ق، ج19، ص59). اسحاق بن عمّار دربارة وقوف در عرفات می گوید:

«سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ(ع) عَنِ الْوُقُوفِ بِعَرَفَاتٍ فَوْقَ الْجَبَلِ أَحَبُ إِلَیْکَ أَمْ عَلَی الْأَرْضِ؟ فَقَالَ عَلَی الْأَرْضِ» (شیخ طوسی، 1407ق، ج5، ص180).

«از امام کاظم (ع) پرسیدم: «آیا وقوف بر جبل الرحمه در نظر شما محبوب تر است یا وقوف بر زمین های پایین کوه؟ حضرت فرمودند: وقوف بر زمین های پایین کوه افضل است.»

همچنین امام صادق (ع) می فرمایند:

«عَرَفَاتٌ کُلُّهَا مَوْقِفٌ، وَ أَفْضَلُ الْمَوْقِفِ سَفْحُ الْجَبَل» (کلینی، 1407ق، ج4، ص463).

«همة سرزمین عرفات محل وقوف است؛ لیکن بهترین مکان برای وقوف، پایین کوه است.»

محمد صادقی تهرانی دربارة رمز کراهت صعود بر جبل الرّحمه می نویسد:

«و این جبل الرّحمه، که منبر آخرین پیامبر رسالت بود، ما را به یاد چکیده و قلّة عرفات رسالت اسلامی می اندازد. با این حال روز عرفه مکروه است بالای آن روی یا وقوف کنی که تو هرکه باشی، پامنبری این رسالت هستی و نه منبری و نیز در آن روز درنگ در دامنه جبل الرّحمه بر جاهای دیگر عرفات برتری هم ندارد، که صاحب منبر نیز در آنجا خودش را نفی، و تنها خدایش را اثبات کرد؛ چنان که در خبر است پیامبر نازنین در رهگذر کوه عرفات وقوف فرمود. مردم از اطراف به سویش، به پای شترش شتافتند تا در پیرامونش وقوف کنند. آنها را پراکند. باز هم برگشتند. فرمود: مردم، عرفات جای پای شتر من نیست. این پهنه صحرا همه اش عرفات است؛ موقف است. بروید و بی تفاوت در این پهنه صحرا وقوف کنید.» (کلینی، 1407ق، ج4، ص247).

و تو نیز در این صحرای شناخت ها، دور این و آن مَگرد؛ دور شاه و آیت الله وقوف مکن؛ دور ثروتمند و سیاستمدار مباش. خود را زیر سایة احدی منِه که زیر سایة خدایی، از احدی درخواستی مکن که رسوایی، از خدای بخواه. اگر هم با کسی کاری داری، تنها برای حفظ جانت، مال و ناموست، یاد گرفتن احکامت یا یاد دادنش باشد؛ بی آنکه در سایه اش بنشینی، وقوف کنی، که «عرفات» فراموشگاه جز خدا، و یادگاه و پادگاه خداست. ... این گونه است عرفات، اگر به سخن پیامبرش گوش فرا داری و زیر منبرش نشینی و آن گاه در پهنة عرفات پخش شوی و پخش کنی. ..و عرفاتی پُر از عرفات یابی، نه پُر از خالی، که گمان کنی درنگ در این صحرای خالی، کاری است پوک و تو خالی. نه، بلکه بایستی لبریز از عرفات شوی و سپس رو به مشعر روی.» (صادقی تهرانی، 1382ش، صص323 - 321).

همچنین در مورد فلسفه کراهت صعود بر جبل الرّحمه می توان گفت: علاوه بر از دست دادن فرصت مناسب برای عبادت و دعا، زمینة پرورش روح کبر و غرور، منیتو خودخواهی و بلند پروازی و طغیانگری را در انسان فراهم می سازد.

در بخشی از سرزمین عرفات که با حرم مماس است، کوهی به نام «نَمِرَه» قرار دارد. مسجدی نیز به همین نام در این منطقه ساخته شده که بخشی از آن در محدودة عرفات است. واژة «نَمْر» در زبان عربی به معنای صعود و بالا رفتن است (صاحب بن عبّاد، 1414ق، ج10، ص239؛ ابن منظور، 1414ق، ج5، ص236). صعود بر کوه نمره و وقوف بر آن، که تداعی کنندة نوعی برتری و علوّ است، نماد آن است که حاجی در ارتباط با دیگر کنشگران به چیزی امر نکند، مگر آنکه قبلاً خود بدان عامل بوده باشد و از چیزی بر حذر ندارد، مگر اینکه خود قبلاً از آن پرهیز کرده باشد. همچنین وقوف در کنار «عَلَم و نَمِرات» نماد آن است که «نمِرات» شاهد طاعات و عبادات حج گزاران است و به همراه فرشتگان نگهبان الهی از آنان محافظت می کند. از این رو، امام سجاد(ع) در رمزگشایی از فلسفة صعودبر کوه نمره و وقوف در کنار «نَمِرات» خطاب به شبلی می فرمایند:

«نوَیْتَ عنْدَ نَمِرَةَ أَنَّکَ لَا تَأْمُرُ حَتَّی تَأْتَمِرَ وَ لَا تزْجُرُ حَتَّی تَنْزَجِرَ... عِنْدَ ما وَقفْتَ عِنْدَ الْعَلَمِ وَ النَّمِرَاتِ نَوَیْتَ أَنهَا شاهِدَةٌ لَکَ عَلَی الطَّاعَاتِ حَافِظَةٌ لَکَ مَعَ الْحَفَظَةِ بِأَمْرِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ» (نوری، 1408ق، ج10، ص170).

«آیا در وادی نمِرَه نیت آن را داشتی که تا خود فرمان نبری، فرمان ندهی، و تا خود نهی پذیر نباشی، نهی نکنی؟... آیا آن گاه که نزد «عَلَم و نَمِرات» وقوف کردی، نیت آن را داشتی که آنها بر طاعات و عبادات تو گواه اند و همراه فرشتگان نگهبان به امر خداوند از تو محافظت می کنند؟»

پاداش وقوف در عرفات

وقوف در عرفات از بارزترین و زیباترین جلوه های ارتباط با خداست که در روایات برای آن پاداش های فراوانی ذکر شده است. در ادامه، به روایاتی که این پاداش را بیان کرده اند، اشاره می شود:

پیامبرخدا(ص) می فرمایند:

«سوگند به پروردگاری که به حق مرا بشیر و نذیر مبعوث کرد، خداوند در آسمان دنیا دری دارد که به آن، درِِ رحمت، توبه، حاجات، تفضّل، احسان، بخشش، کَرَمو عفو گفته می شود، و هیچ کس در عرفات اجتماع نمی کند، مگر اینکه شایستة این صفات از سوی خداوند متعال می گردد، و خداوند در آنجا صد هزار فرشته دارد که هر یک از آنان 120 هزار فرشته در خدمت دارند، و نیز خداوند برای اهل عرفات رحمت ویژه ای اختصاص داده است که بر آنان نازل می کند و هنگامی که می خواهند از صحرای عرفات خارج شوند، خداوند ملائکه اش را گواه می گیرد که همة آنان را از آتش جهنم نجات دادم و بهشت را بر آنان واجب گردانیدم. در این هنگام فرشته ای [از طرف خداوند] بانگ می زند: از عرفه بروید در حالی که بخشوده شدید و شما مرا راضی کردید و من نیز از شما راضی شدم.» (شیخ صدوق، 1376ش، ص194).

همچنین آن حضرت در تعبیری نشانه شناختی می فرمایند:

«مَنْ وَافَی بِعَرَفَةَ فَسَلِمَ مِنْ ثَلَاثٍ أُذُنهُ لَا تسْمَعُ إِلَّا إِلَی حَقٍّ وَ عَیْنَاهُ أَنْ تَنْظُرَ إِلَّا إِلَی حَلَالٍ وَ لِسَانُهُ أَنْ یَنْطِقَ إِلَّا بِحَقٍّ غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ وَ إِنْ کَانَتْ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ» (نوری، 1408ق، ج10، ص44).

«کسی که در عرفات حضور یابد، از سه چیز در امان است: گوشش فقط حق را می شنود؛ چشمش فقط حلال را می نگرد؛ زبانش فقط به حق گویا می شود و تمامی گناهانش بخشوده می شود؛ حتی اگر به اندازه کف های دریا باشد.»

امام سجاد(ع) در پاسخ مردی که به آن حضرت گفت: جهاد را که با خشونت و سختی همراه است، ترک کرده ای و به حج که نرم و آسان است پرداخته ای، فرمودند:

«وای بر تو! آیا سخن پیامبرخدا(ص) در حَجّة الوداع به تو نرسیده است؟ آن گاه که پیامبر در عرفات وقوف کرد و غروب آفتاب نزدیک شد، فرمود: «ای بلال، به مردم بگو ساکت شوند.» بعد از آنکه مردم سکوت کردند، پیامبرخدا(ص) فرمودند: قطعاً پروردگار شما امروز (روز عرفه) بر شما منّت گذاشت، پس نیکان شما را مشمول مغفرت گردانید و به آنان حق شفاعت درباره بَدانتان عنایت فرمود، و به شفاعت نیکانتان از تقصیر بَدان گذشت. اکنون حرکت کنید، در حالی که همگی مشمول عفو و رحمت حضرت حق شده اید، مگر اهل تبعات (مراد متجاوزان به حقوق مردم است)؛ زیرا خدا عادل است و حق ضعیف را از قوی خواهد گرفت.» (کلینی، 1407 ق، ج4، صص 258 - 257).

امام صادق (ع) می فرمایند:

«مَا مِنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ کُورَةٍ وَقَفَ بِعَرَفَةَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا غَفَرَ اللهُ لِأَهلِ تلْکَ الْکورَةِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا مِنْ رَجُلٍ وَقَفَ بِعَرَفَةَ مِنْ أَهْلِ بَیْتٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ إِلَّا غَفَرَ اللهُ لِأَهلِ ذَلِکَ الْبَیْتِ مِنَ الْمُؤْمِنِین» (شیخ صدوق، 1413ق، ج2، ص211).

«هیچ مرد با ایمانی از اهل یک قریه و آبادی در عرفات وقوف نمی کند، مگر آنکه خداوند مؤمنان اهل آن آبادی را می آمرزد، و هیچ مرد مؤمنی از خانوادة با ایمانی در عرفات وقوف نمی کند، مگر آنکه خداوند، مؤمنان آن خاندان را می آمرزد.»

نتیجه گیری

از آنچه نگاشته شد، می توان به این نتیجه دست یافت که عرفات یکی از پر راز و رمزترین نمادهای حج است که بر جنبه های نمادین گوناگونی مبتنی است و حج گزاران برای ادای مناسک و اعمالی نمادین با آن در ارتباط اند. همچنین می توان دریافت که پیوند و ارتباط حج گزاران با عرفات در قالب ابعاد ارتباط انسانی به خوبی قابل لمس است؛ برای مثال، در باب ارتباط انسان با خویشتن، حاجی باید با وقوف در عرفات بر نفس خود واقف شودو خویشتن را بشناسد و بداند که به این سرزمین فراخوانده شده تا پرونده خود را بازخوانی کند و با تفکر در آن، جان خویش را به خلعت وحدانیت مزین نماید و با حضرت حق پیمان بندد که مظهر اوصاف الهی شود و رنگ و صبغة الهی به خود گیرد. از این رو باید قبل از آنکه در سرزمین منا شیطان بیرون را رمی کند، شیطان درون را با سلاح گریه و اشک رام نماید.

در باب ارتباط انسان با خدا، چون عرفات از محدودة حرم خارج است، حج گزار برای راه یافتن به حرم که در ورودی کعبه است، باید بر آستانة در، با دعا و راز و نیاز به درگاه الهی، خود را از گناهان پاک کند و شایستة ورود به حریم الهی گردد. علاوه بر این، معرفت به خداوند از مهم ترین معرفت ها در سرزمین عرفات است که حاجی با دعاو مناجات به آن دست می یابد و احساس قرب و نزدیکی به خدا می کند.

در باب ارتباط انسان با دیگران، مسلمانان دور افتاده از یکدیگر می توانند در عرفات،به تعارف و شناخت یکدیگر توفیق یابند و با تعارف، به انس و همبستگی با یکدیگر نائل آیند. آنان می توانند از حال یکدیگر با خبر شوند و از تشتّت و پراکندگی به همبستگیو پیوستگی دینی و انسانی برسند و غربت خود را به قربت و قرابت مبدل سازند. همچنین حج گزار در عرفات با اولیای الهی همسو می شود و استجابت دعا در عرفات با وجود اولیای الهی در این سرزمین، ارتباطی تنگاتنگ دارد؛ چرا که آنجا قدمگاه پیامبران الهی و معصومان:، از جمله امام زمان(ع) است که به یمن حضور آنان در آن وادی مقدس، دعای حج گزاران مستجاب می گردد.

نهایتاً در باب ارتباط انسان با طبیعت، چون حج گزار برای انجام دادن اعمال و مناسکی نمادین با سرزمین عرفات که جزئی از طبیعت است در ارتباط می باشد، با تفکر دربارة آفرینش جهان هستی، به فلسفه و منشأ پیدایش آن پی می برد که در نتیجه، به ترمیم ارتباط او با خداوند متعال می انجامد.

مراجع

* قرآن کریم

* نهج البلاغه

 * مفاتیح الجنان

1. ابن فارس، ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم.

2. صاحب بن عباد، ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد (1414ق)، المحیط فی اللغة، تحقیق: محمد حسن آل یاسین، عالم الکتاب، بیروت.

3. احسائی، محمد بن زین الدین ابن ابی جمهور (1405ق)، عوالی اللئالی العزیزیةفی الأحادیث الدینیة، دار سید الشهداء للنشر، قم.

4. ابن فهد حلّی، احمد بن محمّد (1407ق)، عدّة الدّاعی و نجاح الساعی، تحقیق احمد موحدی قمی، دار الکتب الإسلامی، بی جا.

5. امام ابومحمّد حسن بن علی عسکری(ع) (1409ق)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری (ع)، مدرسه امام مهدی(ع)، قم.

6. بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم (1378ش)، شرح نهج البلاغة، مؤسسة نصر، تهران.

7. مولوی، مولانا جلال الدین محمد (1335ش)، دیوان شمس تبریزی، انتشارات کتابفروشی ادبیه، بی جا.

8. تمیمی مغربی، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیّون (1385ق)، دعائم الإسلام، تحقیق اصف فیضی، مؤسسة آل البیت:، قم، چاپ دوم.

9. جعفریان، رسول (بی تا)، آثار اسلامی مکّه و مدینه، نشر مشعر، تهران، بی تا.

10. جوهری، اسماعیل بن حماد (1410ق)، الصحاح  تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، دار العلم للملایین، بیروت.

11. حسینی واسطی زبیدی حنفی، محبّ الدین سید محمد مرتضی (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، دار الفکر للطباعة و النشرو التوزیع ، بیروت.

12. حموی، شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، (1995م). دارصادر، بیروت، چاپ دوم.

13. حمیری، نشوان بن سعید (1420ق)، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم ، تحقیق حسین بن عبدالله العمری، مطهر بن علی الاریانی، یوسف محمد عبدالله، دار الفکر المعاصر، بیروت.

14. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دار القلم  لدار الشامیه، دمشق.

15. راوندی، سعید بن هبة الله قطب الدین (1407ق)، الدعوات، سلوة الحزین، انتشارات مدرسه امام مهدی(ع)، قم.

16. ابن منظور، رویفعی انصاری خزرجی، جمال الدین ابوالفضل محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان العرب، تحقیق جمال الدین میردامادی، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع  دار صادر، بیروت، چاپ سوم.

17. سیوطی، جلال الدّین عبدالرحمان (1414ق/1993م)، الدرّ المنثور فی التفسیر المأثور، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت.

18. صادقی تهرانی، محمد (1382 ش)، فقه سیاسی اسلام، اسرار، مناسک، ادله حج، انتشارات راه دانش، تهران.

19. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ پنجم.

20. طبرسی، فضل بن حسن (1372 ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، انتشارات ناصرخسرو، تهران، چاپ سوم.

21. طریحی، فخرالدّین (1416ق)، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، کتاب فروشی مرتضوی، تهران، چاپ سوم.

22. شیخ طوسی، محمّد بن الحسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تحقیق حسن الموسوی خرسان، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم.

23. عروسی الحویزی، عبدعلی بن جمعه (1415ق)، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، انتشارات اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم.

24. فاکهی، محمد بن اسحاق (1424ق)، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، تحقیق عبدالملک بن عبدالله دهیش، مکتبة الأسدی، مکّة مکرّمه.

25. قاسانی، کمال الدین عبدالرزّاق (1372 ش/1413 ق)، شرح منازل السائرین، انتشارات بیدار، قم.

26. قائدان، اصغر (1386ش)، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، نشر مشعر، تهران، چاپ نهم.

27. ابن قولویه قمّی، جعفر بن محمد (1356ش)، کامل الزیارات، تحقیق عبدالحسین امینی، دار المرتضویه، نجف اشرف.

28. شیخ صدوق، محمّد بن علی ابن بابویه (1376ش)، الأمالی، انتشارات کتابچی، تهران.

29. شیخ صدوق، محمّد بن علی ابن بابویه (1385ش/1966م)، علل الشرائع، کتابفروشی داوری، قم.

30. شیخ صدوق، محمد بن علی ابن بابویه (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیه، قم، چاپ دوم.

31. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407ق)، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاریو محمد آخوندی، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم.

32. علامه مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار:، تحقیق جمعی از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم.

33. محمدبن محمدبن اشعث (بی تا)، الجعفریات (الأشعثیات)، مکتبة النینوی الحدیثة، تهران.

34. مصطفوی، حسن (1402 ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، تهران.

35. منسوب به جعفر بن محمد(ع) (1400ق)، مصباح الشریعة، اعلمی، بیروت.

36. منسوب به علی بن موسی(ع) (1406ق)، الفقه المنسوب الی الامام الرضا(ع)، تحقیق مؤسسه آل البیت:، مؤسسه آل البیت:، مشهد.

37. موسوی بغدادی، محمّد بن حسین بن موسی (1414ق)، نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح، هجرت، قم.

38. میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد (1371ش)، تفسیر میبدی، کشف الأسرارو عدة الأبرار، تحقیق علی اصغر حکمت، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ پنجم.

39. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

40. نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق مؤسسة آل البیت:، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم.

پی نوشت