عالمان شیعه به مقتضای مقام و مسئولیتی که داشته و دارند پیوسته حافظ ارزش های الهی، وارث رسالت انبیا و اولیای پروردگار متعال بوده و هستند، این شخصیت های دانشور و پارسا به موازات تلاش های علمی و درنوردیدن مسیر معرفت و حکمت، پرچمدار حرکت های مقدسی بوده اند که در دل های عوامل استبداد و استکبار هراس افکنده اند، در شب بیداد ستم و یلدای بیداد نفاق این وارستگان به پا خاستند و با تحمل فشارها، سختی ها و ناملایمات وافر فداکاری به افشای حیله ها، نابرابری ها و کژی ها مبادرت ورزیدند و صبح صادق را نوید دادند. به دلیل همین مقاومت و مبارزات بود که آنان از سوی اعوان و انصار بیگانگان دستگیر می شوند، به زندان می افتند، تبعید می گردند، از وطن آواره می شوند و سرانجام آماج تیر دشمنان قرار می گیرند و به فیض شهادت می رسند و میهمان قدسیان و عرشیان می گردند.
شهید آیة الله سید محمد علی قاضی طباطبائی(1331 ه. ق-1399ه. ق) در زمرۀ این کاروان معرفت است که عمر شریقش را در راه احیای معارف اسلامی و نشر فرهنگی اهل بیت(ع) به کار گرفت و در سنگرهای گوناگون به ستیز با تباهی، جهل و ستم پرداخت و کوشید تا چشمۀ ایمان را در مزرعه جان های مشتاق حق چاری سازد و ارزشهای معنوی و باورهای دینی را در عصر اختناق سلسله پهلوی معرفی نماید و در نشر و ترویج فضیلت های اخلاقی و کرامت های انسانی اهتمام ورزد، آن شهید والا مقام در طریق عرفان به درجاتی معنوی راه یافت و این مسیر را در محراب خونین به پایان رسانید، اما جدیت داشت با رفتار و اخلاقش افراد جامعه را به سوی حقایقی که قرآن و عترت بر آن اصرار ورزیده اند، ترغیب نماید و به دلیل همین ویژگی در سال هایی که بسیاری در کنج عافیت آرمیده بودند قلوب عاشقان حقیقت را از شور معنوی پر نمود.
در خصوص معرفی سیمای پرصلابت این اسوۀ استقامت و پایداری تاکنون با تلاش محققان و نویسندگان و برخی مراکز فرهنگی آثاری آموزنده و ارزنده به رشتۀ نگارش درآمده و در اختیار مشتاقان قرار گرفته است، پیشگام این حرکت فرهنگی اثری است از حجة الاسلام و المسلمین محمد عاصفی که با عنوان «مختصری از تاریخ زندگی علامه شهید قاضی طباطبایی» که در سال 1358 ه. ق در تبریز منتشر شده است، کتاب «مجلس نشین قدس» با زیرنویس یادوارۀ پیشگام شهدای محراب، آیة الله قاضی طباطبایی توسط «دکتر علی اصغر شعر دوست» به رشته نگارش درآمد که نشر دانش اسلامی قم در سال 1364 ه. ش به نشر آن مبادرت ورزید، چهلمین جلد از مجموعه دیدار با ابرار پژوهشکده باقر العلوم(ع) باعنوان «قاضی طباطبایی، قله شجاعت و ایثار» توسط محمد ابراهیم نژاد تألیف شده که طی ده فصل زندگی و مبارزات این دانشمند شهید را مورد بررسی اجمالی قرار داده است.
حسین نجفی کتابی به نام «تنهایی و پایداری» را نوشت که به قول خودش روایتی از حیات و مبارزات شهید قاضی طباطبایی را در بر می گیرد، اهتمام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی و ستاد یادوارۀ شهدای منطقه حکم آباد تبریز را نباید در جهت پدید آمدن این اثر و نشر آن به سال 1379 ه. ش فراموش کرد، در این اثر نخست دوران زندگانی آن عالم به خون خفته مورد بررسی اجمالی قرار گرفته و در فصل دوم بوسیله گفت و گو با اشخاصی که به نحوی با آیة الله قاضی آشنایی داشته و در ارتباط بوده اند گوشه ای از سیمای علمی، اخلاقی و سیاسی این نامدار عرصۀ معرفت به مشتاقان او معرفی شده است. «درنگی در حیات علمی شهید آیة الله قاضی طباطبایی» با عنوان افق اندیشه فصل سوم کتاب را دربرمی گیرد و در فصل چهارم سیمای شهید قاضی در کلام بزرگان ترسیم شده است، آخرین فصل(ضمائم) به گزیدۀ اسناد، برخی نامه ها و پیام ها و گلچین عکس ها اختصاص دارد.
شهید قاضی زندگینامه ای به قلم خود نوشته که نسخۀ مخطوطی از آن وجود دارد، اما گویا هنوز به زیور طبع آراسته نشده است، سید محمد تقی قاضی(فرزند آن شهید) نیز شرح حالی در خصوص والد ماجد خویش نوشته که در انتظار انتشار آن می باشیم.
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات جلد سیزدهم از مجموعه یاران امام به روایت اسناد ساواک را به شهید آیة الله قاضی طباطبایی اختصاص داده که با عنوان «جلوۀ محراب» در تابستان سال 1378 ه. ش به دست چاپ سپرده شده است.
به جز آثاری که بدانها اشاره کردیم، شهید قاضی در برخی آثار دیگر نیز معرفی شده است و در واقع بخشی از مطالب کتابهایی این گونه به زندگی و مبارزات وی اشاراتی آشکار داشته اند که در ذیل به عناوین برخی از آنها اشاره می گردد:
1- شهدای روحانیت شیعه در یکصد سال اخیر، ج اول، علی ربانی خلخالی، ص 362-365.
2- علمای بزرگ از کلینی تا خمینی (ره)، م. جرفارقانی، ص 387-388.
3- نهضت روحانیون ایران، علی دوانی، ج هفتم، در برخی از صفحات.
4- بررسی و تحلیلی از نهصضت امام خمینی(ره)، ج اول و دوم، درپاره ای از صفحات.
5- انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب سوم، قیام مردم تبریز در بیست و نهم بهمن سال 1356 ه. ش.
6- کاروان علم و عرفان، ج سوم، از نگارنده، ص 197-228. در مجلات و جراید نیز مقالاتی در معرفی این عالم عامل درج شده است.
در سال جاری کتابی با عنوان «زندگی و مبارزات آیة الله قاضی طباطبایی» به قلم آقایان دکتر صمد اسماعیل زاده و رحیم نیک بخت ازسوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ شده که به لحاظ دقت در تدوین مطالب، اشراف بر منابع و اسناد غیر مطبوع و بهره گیری از خاطرات و نیزژرف نگری و کاوشی بدیع در زوایای گوناگون زندگی آیة الله قاضی اثری خواندنی و ماندنی است که می تواند به عنوان ماخذی ماندگار برای افرادی که می خواهند در پیرامون این شخصیت به پژوهش بپردازند مورد استفاده قرار گیرد.
مرکز اسناد انقلاب اسلامی در فرازی از مقدمه ای کوته که بر این اثر نوشته یادآور شده است: «... صرف نظر از چهره ممتاز و بی بدیل امام خمینی[قدس سره] که در مراحل مختلف انقلاب کارکرد سه گانه رهبران (وضع دستگاه فکری، بسیج جامعه و مدیریت) را یکجا انجام می دادند در ذیل چهرۀ ایشان جمعی از رهبران در سطوح ملی و محلی ایفای نقش-البته محدودتر-کرده اند که شهید آیة الله قاضی طباطبایی، خود، از جملۀ این شخصیت ها بود. با توجه به اوضاع فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران درسالهای آغازین نهضت اسلامی، آیة الله قاضی طباطبایی در پیوند با امام خمینی[قدس سره] نقش مؤثر و کم نظیری در اشاعه این نهضت ایفا کرد. او به عنوان یکی از رهبران محلی نهضت در گسترش انقلاب اسلامی در آذربایجان نقش مهمی عهده دار بود، به همین دلیل او را، به حق-خمینی آربایجان دانسته اند. فقر پژوهش در این حوزه و نیازمندی های روزافزون جامعه به انجام پژوهش هایی گسترده درباره نقش و کارکرد رهبران ملی و محلی مرکز اسناد انقلاب اسلامی را بر آن داشت تا دست به نگارش چنین کتابی بزند. این کتاب مبین تلاش و خدمت این عالم مجاهد به نهضت اسلامی در خطۀ آذربایجان است...»
نویسندگان در پیشگفتار کتاب خاطر نشان نموده اند آیة الله قاضی در ایام زندگانی خویش غریب زیست و بعد از شهادت نیز گمنام تر از دوران حیاتش یود. ریشه این غربت به دشمنی دیرینه ای برمی گردد که عده ای مغرض یا جاهل از وی به خاطر طرح نام امام خمینی(ره)در سرزمین حماسه آفرینان در آذربایجان در دل داشته و دارند، از این رو وی هنوز هم درتبریز در هاله ای از گمنامی و غریبی می باشد، مؤلفان در ضرورت تألیف اثری مفصل که به تمامی ابعاد زندگی شهید قاضی اشاره کند چنین مطرح کرده اند:
«.. در این بیست و یک سال در رسانه های خبری جز اخبار کلیشه ای از برگزاری مراسم ختم وی درمسجد مقبره تبریز در سالگرد شهادتش و احیانا اطلاعات کلی و محدود از حیات او چیز دیگری جهت معرفی ابعاد شخصیت اندیشه و مبارزات وی دیده نشده است در حالی که وی از ابعاد مختلفی برای طرح و بررسی واجد اهمیت است. محصور کردن وی به مبارزات سیاسی ظلم مضاعفی است که در حق او انجام می شود...» (پیشگفتار، ص 15)
مؤلفان ضمن اشاره به چند اثر که به معرفی سیمای شهید قاضی پرداخته اند، خاطر نشان ساخته اند:
«... این آثار در مقابل مقام و موقعیت و آثار ارزشمند ولی مختصری هستند که جای خالی استفاده از اسنادی که به مرور زمان در دسترس قرار گرفته اند و برخی مابع دیگر پژوهش در آن ها دیده می شود...»
تلاش های مقدماتی نوشتار حاضر به سالهایی باز می گردد که آقای دکتر صمد اسماعیل زاده با آن روحیه ژرف کاوی و دقت در حد وسواس و پژوهش های گرانمایه و پربار در فراهم آوردن مطالبی مستند، بدیع و عمیق؛ اهتمام ورزیده است. بخش مهمی از ارجاعات این پژوهش را چهار مجلد اسناد ساواک مربوط به پرونده شهید قاضی تشکیل می دهد که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی قم نگاهدای می شود، یادآور می گردد قسمت قابل توجهی از اسناد ساواک تبریز در خصوص آیة الله قاضی توسط عده ای ازاعضای حزب جمهوری خلق مسلمان از میان رفت و این پدیده در ابهام بسیاری از وقایع پشت پردۀ نقش این شهید در نهضت اسلامی مؤثر واقع شد و با شهادت وی مسایل زیادی ناگفته ماند. البته انتشار پرونده ساواک مرکز، مربوط به آیة الله قاضی طباطبایی توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات تحت عنوان «جلوۀ محراب» تا حدودی این ابهام ها وکاستی ها را برطرف نموده است.
پدید آورندگان این اثر به منظور آن که پژوهش خود را تکمیل کنند به اسناد مزبور اکتفا نکردند و برای این که چنین مقصودی را عملی سازند در مسافرت های متعدد به تبریز و قم با افراد گوناگونی مصاحبه کردند و به منظور مستندسازی اسناد، حتی ناگزیر شدند خاطرات افراد مخالف را هم بیاورند. از تلاشهای دیگر محققان این اثر در این راستا استفاده از نوارهای سخنرانی آیة الله قاضی طباطبایی است که مربوط به دهه چهل می باشند، این نوارها با تحمل زحمت زیاد از نوار ریل به نوار کاست تبدیل شد تا بتوان از آنها استفاده کرد، دست نوشته ها، اعلامیه ها و بیانیه های شهید قاضی نیز از منابع این کتاب می باشند، یادآور می شود مجموعه ای ارزشمند و منحصربه فرد از اعلامیه ها و بیانیه های منتشر شده توسط آیة الله قاضی طباطبایی و سایر علمای آذربایجان در نوشتاری مستقل زیر نظر حجة الاسلام و المسلمین سید محمد تقی قاضی انتشار خواهد یافت.
از جمله مسایلی که بر ارزش این کتاب می افزاید ماخذ قرار دادن کتاب مخطوط و گران سنگ و منحصر به فرد «سفرنامه بافت» به قلم شهید آیة الله قاضی طباطبایی می باشد. این سفرنامه را ایشان به هنگامی که درشهر بافت، از توابع استان کرمان، تبعید بود به رشته نگارش درآورد که شامل خاطرات ارزشمند آن دانشور شهید در مورد نهضت علما و مسایلی که از سوی مخالفان آنها اعم از ساواک و محافظه کاران مطرح می شد می باشد و چون این مطالب را رهبر نهضت آذربایجان آن هم در سالهای اختناق(سال 1347 ه. ش) نوشته است از منابع دست اول می باشد.
کتاب مورد بحث(زندگی و مبارزات شهید آیةالله قاضی طباطبایی) دردوازده فصل تنظیم گردیده است، در فصل اول به عنوان مدخل به اهمیت آذربایجان در تاریخ ایران اشاره شده و پس از آن نقش علمای شیعه در تحولات سیاسی-اجتماعی این سامان به خصوص در دو قرن معاصر مورد بررسی قرار گرفته است، مباحثی چون: اولین برخورد علمای آذربایجان و قاجاریه، نقش علمای این خطه در جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه، قیام علمای آذربایجان بر علیه رضا خان، مقاومت روحانیت در مقابل فرقه دموکرات و نیز نقش برجستۀ عالمان این منطق در انتخابات دورۀ هفدهم مجلس شورای ملی در این فصل مطرح گردیده است.
دومین فصل به زندگی خانوادگی شهید قاضی طباطبایی اختصاص دارد. مؤلفان در این بخش از کتاب ضمن پرداختن به نقش خاندان قاضی در عرصه های مهم تاریخی از دوران صفویه تا عصر حاضر به شرح حال برخی از برجستگان این سلسله اشاره کرده اند و در ادامه به نگارش سیمای حاج میرزا باقر قاضی طباطبایی (پدر شهید قاضی) مبادرت ورزیده اند، ولادت، دوران صباوت، تشکیل خانواده و تحصیلات مقدماتی شهید قاضی از دیگر مطالب فصل دوم می باشد.
در فصل سوم پس از اشاره به تحصیل آن شهید در مدرسه طالبیه تبریز، حوزه علمیه قم و ادامه تحصیل وی در نجف و استفاده از محضر شخصیت هایی چون آیة الله کاشف الغطاء، آیة الله سید محسن حکیم، آیة الله سید عبد الحسین رشتی، در حوزۀ علمیۀ این شهر مقدس، پس از مقدمه ای کوتاه، در خصوص نقل روایت و اجتهاد صادر کرده اند هر بیست مورد اجازۀ روایت و نیز نام صادر کننده و تاریخ دقیق این اجازه ها مشخص گردیده است.
حیات علمی و آثار قلمی شهید قاضی در فصل چهارم بررسی شده است، در آغاز این نوشتار برخی از خصوصیات آن شهید در قلمرو قلم و پژوهش از نظر خوانندگان می گذرد از جمله: تصحیح کتب فراموش شده و برخی نسخ خطی از بزرگان شیعه آن هم با دقت و موشکافی و مقابله ای دقیق تا زمان به دست آوردن متنی قابل اعتماد و اعتنا، آن شهید در زمره معدود علمایی است که برای آثار خود فهرست اعلام اعم از اماکن، اشخاص، قبایل و کتب تهیه می کرد تا اهل تحقیق بتوانند با سهولت از مندرجات کتاب مورد نظر استفاده کنند، از ویژگی های علمی ایشان تجلیل اهل معرفت بود و با اغلب محققان نامی شیعه سابقه دوستی و مودت داشت و به قدری مورد اعتماد مراجع عظام بود که تدوین برخی از آثار علمی خود را به وی محول می نمودند. اگر نوشته های وی مورد انتقاد قرار می گرفت نه تنها برنمی آشفت بلکه ناقد را با احترام می ستود و اگر جوابی برایش داشت با رعایت ادب توضیحات کافی را در خصوص ایراد مطرح شده می داد، شهید قاضی ضمن آن که هر کتابی را به دقت مطالعه می کرد و موضوعات آن را مورد بررسی و تحقیق قرار می داد، مواردی را که نیاز به توضیح و رفع ابهام و کاستی داشت با علامت گذاری مشخص می کرد و درحاشیۀ همان صفحه نظرات اصلاحی، تکمیلی و توضیحی خود را می نگاشت. رعایت عفت در نگارش، صداقت و راستی و نیز حقیقت نگاری و تشویق دیگران در پرورش بعد علمی و غنا بخشیدن به دانسته ها از دیگر اختصاصات این شهید در بعد علمی و پژوهشی می باشد.
نویسندگان در ادامه به معرفی کتابخانۀ خصوصی آیة الله قاضی پرداخته اند و خاطر نشان نموده اند علاوه بر نسخه خطی ارزشمند، تعداد قابل توجهی از فرامین، اسناد حقوقی، قبالجات، نامه های دوستانه، مکاتبات رجال سیاسی-مذهبی آذربایجان از دوران زندی تا زمان حیات وی در این کتابخانه وجود دارد که منحصر به فرد و قابل توجه است، آثار برجای مانده از شهید قاضی طباطبایی که شامل تألیفات مستقل، تصحیحات، تعلیقات و مقدمه نویسی بر آثار بزرگان، مقالات متعدد، تقریرات دروس استادانی که در محضرشان تلمذ نموده است، در این فصل در دو بخش مطبوع و مخطوط معرفی شده اند. در فصل پنجم با عنوان حیات اجتماعی اخلاق و رفتار این دانشور مبارز در خانه، اجتماع و برخورد با مردم ترسیم گردیده است و بهتر بود نام این فصل فضایل اخلاقی و ویژگی های اخلاقی گذاشته می شد. دراین فصل ضمن آن که به تلاش آن شهید در رفع مشکلات مردم توجه شده و فعالیت های عمرانی و اجتماعی او معرفی گردیده بر این ویژگی تاکید شده که آن شهید به رغم حضور فعال در صحنه های سیاسی و عرصه های اجتماعی به سیر و سلوک عرفانی توجه داشت اما می کوشید این بعد از توفیق معنوی خود را که بر اثر ترک محرمات، انجام واجبات و روی آوردن به ذکر و تقوا بدست آورده بود مطرح نکند و در نوشته هایش نیز چنین احتیاط و اجتنابی دیده می شود.
فصول ششم، هفتم، هشتم، نهم و دهم به نقش آیة الله قاضی در نهضت امام خمینی(قدس سره) اختصاص یافته است، از زمانی که امام خمینی(ره) با لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی به مخالفت برخاست، شهید قاضی با این حرکت همکاری کرد و همراه با علمای تبریز به صدور اعلامیه ای تصویب این لایحه را که مغایر با شرع مقدس اسلام بود محکوم نمود. پس از دستگیری حضرت امام در 15 خرداد 1342 ه. ش این عالم مقاوم حمایت مردم و علمای تبریز را طی سخنانی از رهبر نهضت اسلامی اعلام کرد و نام وی را با عنوان «مقام عظیم مرجعیت» اعلام نموده، بر اثرحمایت های این شهید از قیام امام خمینی(ره)در تاریخ دوازدهم آذر سال 1342 تلفن منزل شهید قاضی قطع گردید و روز بعد دستگیر و تحویل زندان قرل قلعه داده شد که حدود چهل روز بعد به شفاعت آیة الله حکیم از بند و حبس آزاد گردید او با این که پس از آزادی، در تهران تحت نظر بود، از تلاش در جهت تداوم نهضت دست برنداشت به همین دلیل بار دیگر دستگیر و روانۀ زندان گشت، ساواک که از تلاشهای این شهید خسته شده بود درصدد آن برآمد که وی را جذب کند و چون در این کار ناامید شد کوشید با اقداماتی گسترده و صرف مبالغ زیاد آیة الله قاضی را بدنام کند و از صحنۀ سیاسی اجتماعی حذف نماید تا آن که به دنبال سخنرانی در جهت افشای دولت اسرائیل و رژیم صهیونیستی به بافق کرمان و سپس زنجان تبعید گردید.
در دوران اوج گیری نهضت و با مختصر فضای باز سیاسی موجود، اندکی از فشار و اختناق کاسته شد جلسات هفتگی روضه خوانی در منزل آیة الله قاضی که اجتماعی مذهبی سیاسی بود شکل گسترده ای به خود گرفت و با دریافت خبر شهادت آیة الله مصطفی خمینی فرزند برومند رهبر دور از وطن، آیة الله قاضی در تکاپو بود که به هر نحو ممکن مجلس بزرگداشت و تجلیلی برای ایشان برگزار نماید که این برنامه در مسجد آیة الله بادکوبه ای انجام شد. ایشان در روز تاسوعا و عاشواری سال 1356ه. ش با ایراد سخنرانی در مسجد مقبره دور تازه ای از فعالیت خود را مطرح کرد، نقش بارز و تأثیرگذار ایشان در قیام 29 بهمن 1356 تبریز نیز فراموش نشدنی می باشد، این مسایل و حرکتهای چشمگیر دیگر از جمله مباحثی است که در چهار فصل مورد اشاره با استناد به اسناد و مدارک معتبر و اظهارات افراد مورد اعتماد و مرتبط با آیة الله قاضی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
در فصل یازدهم به تلاش های آیة الله قاضی در جهت تثبیت انقلاب اسلامی، ایجاد نظم و سازماندهی نهادهای انقلاب و خارج کردن مردم ازشرایط مبارزه با رژیم اشاره گردیده است. همچنین جلوگیری ایشان از اقدامات خودسرانه افراد ناشناس، مفسده جو و ضد انقلابی از جمله مباحثی است که در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است. مؤلفان خاطر نشان نموده اند: پس از پیروزی انقلاب اسلامی شهید قاضی بر اجرای قوانین که به حکومت واقعی اسلامی منتهی می شد تاکید فراوان داشت و تمام تلاش خود را مصروف این جهت نمود تا نگذارند با تندروی ها و برخی افراط گری ها دامان انقلاب لکه دار شود و به عنوان نماینده امام و امام جمعه تبریز از انحرافات و قانون شکنی ها جلوگیری می کرد و به عملکرد نهادهای انقلابی نظارت داشت.
فصلی دوازدهم به چگونگی شهادت آیة الله قاضی پرداخته و بازتاب شهادت ایشان را در بین علما و مردم بررسی نموده است.
از مزایای کتاب وجود توضیحات کافی و مستند در پاورقی می باشد که برخی نکات مطرح شده در متن را تکمیل می کند، منابع و مآخذ مفصل نیز ارزش این تلاش را ارتقا داده است، این منابع شامل کتابها، مجلات، روزنامه ها، اسناد، مصاحبه ها و سخنرانی ها می باشند. فهرست اعلام اشخاص، اماکن، احزاب، سازمان ها و گروهها موجب تسهیل دسترسی محققان بر مطالب کتاب گردیده و ضمیمه نمودن 99 سند و تصاویری که برخی از آنها برای نخستین بار به طبع می رسند حسن این نوشتار را مضاعف نموده است.
