بر اساس نصوص برخی روایات می‌توان وقوع برخی رویدادها در شب اول قبر را قطعی دانست:
1ـ حضور ملائکه
بررسی مجموع روایات نشان میدهد پس از آنکه فرد در قبر گذاشته میشود دو فرشته به نام‌های نکیر و منکر بر وی وارد شده و از اعمال کلی او سۆال میشود و کیفیت ایمان وی مشخص می‌گردد. در روایت زیر چنین آمده است:
أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ : «إِذَا وُضِعَ الرَّجُلُ فِی قَبْرِهِ أَتَاهُ مَلَکَانِ مَلَکٌ عَنْ یَمِینِهِ وَ مَلَکٌ عَنْ شِمَالِهِ وَ أُقِیمَ الشَّیْطَانُ بَیْنَ یَدَیْهِ عَیْنَاهُ مِثْلُ النُّحَاسِ ... ».[1]
امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «زمانی که فردی را در قبرش قرار میدهند دو ملک بر او وارد می‌شوند. فرشته‌ای از سمت راست او و فرشته‌ای از سمت چپش در کنارش قرار گرفته و شیطان در مقابلش می‌ایستد در حالی که چشمانش هم‌چون شعله بدون دود می‌ماند ... ».
2ـ سۆال
بر اساس آنچه در روایات آمده است سۆال از چهار چیز در قبر حتمی:
1ـ پروردگار و رب
2ـ دین
3ـ پیامبر
4ـ امام
عواملی چون بدخلقی با افراد خانواده، سخن‌چینی و ضایع کردن نعمات الهی فشار قبر را افزایش میدهند و انجام برخی امور چون به جا آوردن نماز شب، خواندن سوره‌هایی از قرآن، روزه گرفتن در ماه‌هایی از سال آن را کاهش میدهند
پاسخ فرد به هر یک از این سۆالات بسته به عملکرد او در دنیا خواهد داشت و سرنوشت او را در برزخ مشخص می‌سازد. در روایت چنین آمده است:
أَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام) قَالَ: «یُقَالُ لِلْمُۆْمِنِ فِی قَبْرِهِ مَنْ رَبُّکَ قَالَ فَیَقُولُ اللَّهُ فَیُقَالُ لَهُ مَا دِینُکَ فَیَقُولُ الْإِسْلَامُ فَیُقَالُ لَهُ مَنْ نَبِیُّکَ فَیَقُولُ مُحَمَّدٌ فَیُقَالُ مَنْ إِمَامُکَ فَیَقُولُ فُلَانٌ فَیُقَالُ کَیْفَ عَلِمْتَ بِذَلِکَ فَیَقُولُ أَمْرٌ هَدَانِی اللَّهُ لَهُ وَ ثَبَّتَنِی عَلَیْهِ فَیُقَالُ لَهُ نَمْ نَوْمَةً لَا حُلُمَ فِیهَا نَوْمَةَ الْعَرُوسِ ثُمَّ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَى الْجَنَّةِ ... ».[2]
امام رضا (علیه السلام) می‌فرمایند: «به مۆمن در قبرش گفته میشود: پروردگار تو کیست؟ پاسخ میدهد الله. سپس به او گویند: دین تو چیست؟ جواب دهد اسلام. بعد از او می‌پرسند: پیامبر تو کیست؟ در جواب گوید محمد (صلی الله علیه و آله). از او سۆال میشود: امام تو که بود؟ پس گوید فلان کس. در نهایت از او سۆال میشود: چگونه بر این راه قرار گرفتی؟ پاسخ میدهد: امری است که خداوند مرا بر آن رهنمون ساخت و ثابت قدم گردانید. پس به او می‌گویند هم‌چون عروسان [با آرامش] بخواب. سپس دری به سوی بهشت بر او گشوده خواهد شد ... ».
3ـ فشار قبر
از امور مسجل دیگری که در قبر اتفاق خواهد افتاد فشار قبر است که در روایت با عنوان «ضَغْطَةِ الْقَبْر» مذکور است. اصحاب ائمه (علیهم السلام) همواره در این زمینه از ایشان پرسش کرده و فراگیر بودن آن بین تمامی افراد را جویا می‌شدند.
کلینى روایت می‌کند أبو بصیر گوید: من به حضرت صادق (علیه السّلام) عرض کردم: آیا کسى از فشار قبر رهایى پیدا می‌کند؟ حضرت فرمودند: پناه به خدا از فشار قبر؛ چه قدر افرادى که از فشار قبر رهایى پیدا کنند کم هستند. و سپس فرمودند: چون عثمان، رقیّه دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را کشت، رسول خدا (صلّى الله علیه و آله) بر کنار قبر او ایستادند و در حالی که سر خود را به آسمان بلند نموده و اشک از چشمانشان جارى بود به مردم فرمودند: من رقیّه دخترم را به یاد آوردم و نیز به یاد آوردم آنچه را که به او رسیده بود پس دلم شکست و خواستم که خدا او را از فشار قبر برهاند و عرض کردم: بار پروردگارا به خاطر من رقیّه را از فشار قبر برهان. پس خداوند او را به خاطر پیامبر رهانید».[3]
کسانی که در دریا می‌میرند یا خاکستر می‌شوند و ... نیز شب اول قبر دارند؟
بر اساس آیات و روایات، روح انسان پس از مرگ و انقطاع از بدن مادی، خود را با بدن برزخی و قالب مثالی می‌یابد. بدن مثالی شباهت بسیار زیادی به بدن دنیوی انسان دارد؛ ولی در عین حال بدنی است که با نظام و قوانین عالم برزخ سازگار است و با بدن دنیوی، تفاوت‌هایی دارد. عذاب قبر و فشار آن و شادی‌ها و فراخی‌هایش، مرتبط با عالم برزخ بوده و با قالب بدن برزخی، صورت می‌گیرد. از این رو اگر مرده‌ای را بسوزانند یا به دریا بیندازند و یا آن را مومیایی کرده و در محفظه‌های خاصی نگه دارند؛ باز هم مسائل شب اول قبر برای آنان خواهد بود و شب اول قبر آن‌ها همان شبی است که این بدن‌ها به دریا انداخته شد، یا طعمه حریق گشته یا خوراک حیوانی قرار گرفته است. شب اول قبر شهیدانی که پس از مدت مدیدی، اجساد مقدس و مطهرشان یافت میشود؛ همان شبی است که در بیابان مانده‌اند.[4]
کلینى روایت می‌کند یونس می‌گوید: «من از حضرت راجع به شخصى را که به دار آویخته اند سۆال کردم که آیا او را هم عذاب قبر میدهند؟ حضرت فرمود: آرى خداوند عزّ و جلّ به هوا امر می‌کند که او را در فشار خود بگیرد».[5]
کلیدهایی برای رهایی از فشار قبر
برای رهایی از فشار شب اول قبر، راه‌هایی ذکر گردیده که در این مجال به برخی از آن‌ها اشاره می‌گردد:
1ـ ترک برخی گناهان مانند:
ـ سخن‌چینی، دوری مرد از زن: أمیرالمۆمنین (علیه السّلام) قَالَ: «عَذَابُ الْقَبْرِ یَکُونُ مِنَ النَّمِیمَةِ وَ الْبَوْلِ وَ عَزْبِ الرَّجُلِ عَنْ أَهْلِهِ»[6]؛ «عذاب قبر از سخن چینى و پرهیز نکردن از بول و دورى مرد از زنش پیدا میشود که رختخواب خود را جدا نموده و در غذا و خواب از او دورى کند».
ـ ضایع کردن نعمت‌ها: قَالَ رَسُولُ اللَهِ (صلی الله علیه و آله): «ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُۆْمِنِ کَفَّارَةٌ لِمَا کَانَ مِنْهُ مِنْ تَضْیِیعِ النِّعَمِ»[7]؛ رسول خدا (صلّى الله علیه و آله» فرمودند: «فشار قبر براى مۆمن کفّاره تضییع نعمت هایى است که نموده است».
ـ بدخلقی با خانواده: بر اساس گزارشات روایی فشار قبر سعد ـ یکی از یاران خوب رسول خدا ـ به علّت سوء خُلقى بود که با اهل خانه خود داشت.[8]
امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «زمانی که فردی را در قبرش قرار میدهند دو ملک بر او وارد می‌شوند. فرشته‌ای از سمت راست او و فرشته‌ای از سمت چپش در کنارش قرار گرفته و شیطان در مقابلش می‌ایستد در حالی که چشمانش هم‌چون شعله بدون دود می‌ماند ... »
2ـ به جا آوردن رکوع نماز به صورت تام و کامل
3ـ مداومت بر خواندن سوره زخرف
4ـ قرائت سوره نساء در هر جمعه
5ـ به جا آوردن نماز شب
6ـ خواندن سوره تکاثر هنگام خواب
7ـ گذاشتن دو چوب تر با میت در قبر
8ـ روزه گرفتن چهار روز از ماه رجب و دوازده روز از ماه شعبان[9]
نتیجه‌گیری
روایات فراوانی از معصومین (علیهم السلام) گزارش شده است که در آن‌ها به برخی رخدادهای شب اول قبر اشاره گردیده است. از جمله این موارد حضور نکیر و منکر، سۆال و فشار قبر می‌باشد. فشار قبر به جسم مثالی مربوط است به همین دلیل نحوه مرگ و مدفن فرد در آن مدخلیتی ندارد. عواملی چون بدخلقی با افراد خانواده، سخن‌چینی و ضایع کردن نعمات الهی فشار قبر را افزایش میدهند و انجام برخی امور چون به جا آوردن نماز شب، خواندن سوره‌هایی از قرآن، روزه گرفتن در ماه‌هایی از سال آن را کاهش میدهند.
---------------------------------------------------------
[1]. الزهد، ص 86.
[2]. الکافی (ط - الإسلامیة)، ج 3، ص 238.
[3]. معاد شناسى، ج 3، ص 189.
[4]. مقاله «عذاب قبر»، محمدرضا کاشفی.
[5]. معاد شناسى، ج 3، ص 191.
[6]. علل الشّرائع، ص 309.
[7]. همان.
[8]. الکافی، ج 3، ص 235.
[9]. مقاله «عذاب قبر»، محمدرضا کاشفی.
